Д
100
∑
ДАҚ – ДЮФУР ЭФФЕКТІСІ
276
277
шоғының көлденең қимасын шектейтін мөлдір емес қалқа. Линзалардың,
призмалардың, айналардың, т.б. оптикалық бөлшектердің жақтаулары, көздің
қарашығы, жарықталған заттың шекаралары, спектрскоптағы – саңылаулар
д и а ф р а г м а бола алады. Диафрагманың өлшемдері мен қалпы жарықталудың
және кескіндердің сапасын, айқындық алыстығын (кескінделетін кеңістіктің
алыстығын) және оптикалық жүйенің айырғыштық қасиетін, көз шалымын (көру
өрісін) анықтайды.
Оптикалық жүйеге түсетін жарық шоғын күшті шектейтін диафрагма
апертуралық (саңылаулық) немесе әрекеттік диафрагма деп аталған. Оптикалық
жүйенің әсер ететін саңылауын кішірейту (диафрагмалау) кескіннің сапасын
жақсартады, себебі бұл жағдайда сәуле шоғындағы шеткері сәулелер жойылады.
Диафрагмалау айқындық шегін (алыстығын) арттырады.
ДИНА (дин, dyn) (грекше «динамис – күш») –
бірліктердің СГС жүйесіндегі
күштің өлшеу бірлігі. 1 дина – массасы 1 г денеге 1 см/сек
2
үдеу беретін күшке
тең. Күштің
Халықаралық бірліктер жүйесіндегі (
СИ) өлшеу бірлігі
Ньютон (
Н).
1 дин = 1 г · см/сек
2
= 10
–5
Н=1,02 · 10
–6
кг күш.
ДИНАМА – күш жұбынан және осы жұп жатқан жазықтыққа перпендикуляр
күштен құралған күштер жүйесі.
ДИНАМИК (грекше «динамикос – күшті, динамис – күш ) – электрлік
тербелістерді дыбыстық тербелістерге түрлендіретін құрылғы.
ДИНАМИКА (грекше «динамикос – күш») – механиканың материалдық
денелердің сыртқы күштердің әсерінен туындайтын қозғалысын зерттеуге
арналған бөлімі. Динамиканың негізіне оның мәселелерін шешуге қажетті барлық
теңдеулер мен теоремалар шығарылатын механиканың Ньютон заңдары алын-
ған. Н ь ю т о н н ы ң б і р і н ш і з а ң ы (инерция заңы) бойынша: күш әсер ет-
пеген жағдайда материалдық нүкте өзінің тыныштық күйін немесе бірқалыпты
түзу сызықты қозғалысын сақтайды; бастапқы күйін өзгерту үшін оған тек күштің
әсер етуі қажет. Е к і н ш і з а ң б о й ы н ш а: күш (F) әсер еткенде m массалы
материалдық нүктенің алатын үдеуі (
ω), әсер етуші күшке тура пропорционал
және сол күш әсер еткен бағытпен бағыттас болады: mω =F (1).
Осы заң динамиканың н е г і з г і з а ң ы болып табылады. Ү ш і н ш і з а ң
б о й ы н ш а екі материалдық нүкте бір-біріне шама жағынан тең, бағыты бойын-
ша қарама-қарсы күштермен әсер етеді.
«Әсер және қарсы әсер» деп атаған бұл
заң бір түзудің бойымен бағытталады және бір денеге бірнеше күш (1) әсер еткен
кезде (1) теңдеудегі F
осы күштердің т е ң ә с е р л і к ү ш і болып табылады. Осы
нәтиже күш әсерінің тәуелсіздік заңынан туындайды. Бұл заң бойынша
Д
100
∑
ДАҚ – ДЮФУР ЭФФЕКТІСІ
278
279
денеге бірнеше күш әсер еткен кезде олардың тудыратын үдеуі оның әрқайсысы
жеке-дара әсер еткен кездегідей үдеу тудырады.
Динамикада екі типтегі есептер қарастырылады. Бірінші типтегі есептерде
дененің қозғалысын біле отырып, оған әсер ететін күштер анықталады. Мұндай
есепке неміс астрономы Иоганн
Кеплер (1571–1630) ашқан ғ а л а м ш а р л а р-
д ы ң қ о з ғ а л у з а ң д ы л ы қ т а р ы н а сүйене отырып, ағылшын физигі
Исаак
Ньютонның (1643 – 1727) б ү к і л ә л е м д і к т а р т ы л ы с з а ң ы н
ашуы мысал бола алады. Техникада мұндай есептер дененің қозғалысын шектей-
тін басқа денелерге, яғни механикалық байланыстарға түсірілетін күштерді
анықтауда кездеседі. Динамиканың негізгі есебі болып саналатын екінші типтегі
есептерде денеге әсер етуші күштер бойынша дененің қозғалу заңдылығы
анықталады. Мұндай есептерді шешкенде бастапқы шарттарды, яғни қозғалыстың
басталар кезіндегі дененің орны мен жылдамдығын білу қажет. Осы есептер
қатарына снарядтың зеңбірек оқпанынан ұшып шығар кездегі жылдамдығы мен
оған ұшу кезіндегі әсер ететін күштер (ауырлық күші мен ауаның кедергісі, т.б.)
бойынша снарядтың қозғалу заңын анықтау, вагонның салмағы мен рессордың
серпімділік күшінің шамасы бойынша оның тербеліс заңын білу сияқты есептер жа-
тады. Динамиканың есептері дифференциалдық теңдеулер арқылы шешіледі. Жеке
материалдық нүкте үшін бұл теңдеу д
инамиканың екінші заңы, яғни (1) өрнектегі
векторлық теңдеу түрінде беріледі. Қатты денелер мен басқа да механикалық
жүйелердің қозғалысын өрнектейтін дифференциалдық теңдеулер динамиканың
екінші және үшінші заңдарының салдары ретінде қарастырылады. Мысалы, жыл-
жымайтын z осьтен айналатын қатты дене қозғалысының дифференциалдық теңде-
уі былай жазылады: I
z
ε=M
z
(2), мұндағы ε – дененің бұрыштық үдеуі, І
z
– дененің
айналу өсіне қатысты инерция моменті, М
z
– әсер етуші күштердің айналу осьіне
z қатысты толық моменті.
Механикалық жүйенің қозғалысын зерттеуде динамиканың екінші және
үшінші заңдарының салдары ретінде қарастырылатын динамиканың жалпы те-
оремалары жиі қолданылады. Бұл теоремалар қозғалыстың басты динамикалық
сипаттамаларының арасындағы байланыстарды анықтайды; сонымен қатар
қарастырылатын құбылыстың іс жүзіндегі маңызды бөлігін бөліп алып зерттеуге
мүмкіндік береді. Олардың қатарына қозғалыс мөлшерінің, қозғалыс мөлшері
моментінің және жүйенің кинетикалық энергиясының өзгеруі жөніндегі теорема-
лар жатады. Қозғалыс теңдеулерін тек Ньютон заңдарын ғана пайдаланумен қатар
динамиканың жалпы принциптерінің салдарлары ретінде де өрнектеуге болады.
Бұл принциптер қатарына м е х а н и к а н ы ң в а р и а ц и я л ы қ п р и н ц и п і,
