Д
100
∑
ДАҚ – ДЮФУР ЭФФЕКТІСІ
278
279
Д'Аламбер принципі және Д' А л а м б е р – Л а г р а н ж п р и н ц и п т е р і жата-
ды. Инерциялық санақ жүйесіндегі денелердің қозғалысы ғана (1) теңдеу түрінде
өрнектеледі. Ал инерциялық емес санақ жүйелеріндегі денелердің қозғалысын
(1) теңдеумен өрнектеу үшін F күшіне инерциялық күштерді қосу керек. Мұндай
есептер Жер бетіндегі қозғалатын денеге Жердің өз өсінен айналуының әсері
ескерілген және қозғалыстағы нысандарға (кемелерге, ұшақтарға, ракеталарға,
т.б.) орнатылған аспаптар мен қондырғылардың қозғалыстарын зерттеу кезінде
пайда болады.
Күш әсеріндегі дененің қозғалысын жалпылама зерттеумен қатар, динамикада
гироскоп теориясы, механикалық тербелістер теориясы, қозғалыстың орнықтылық
теориясы, соққы теориясы сияқты дербес мәселелер де қарастырылады. Зерттелетін
нысанның қасиетіне қарай динамика материалдық нүкте динамикасы, серпімді
және пластикалық деформацияланатын денелер динамикасы, сұйық пен газ дина-
микасы деп бірнеше салаларға бөлінеді. Динамика тәсілдерін нақты нысандарға
қолдану нәтижесінде аспан механикасы, сыртқы баллистика, ұшақ және ракета
динамикасы, т.б. механиканың салалары пайда болды.
Ньютон заңдарына негізделген динамиканы к л а с с и к а л ы қ д и н а -
м и к а деп атайды. Кез келген дененің (микробөлшектерден басқа) жарық
жылдамдығынан төменгі шапшаңдық қозғалысының заңдылықтарын ашатын
классикалық динамиканың тәсілдері жаратылыстану мен техникада салаларын-
да маңызды орынға ие. Жарық жылдамдығына жуық шапшаңдықпен қозғалған
дененің қозғалысы салыстырмалық теориясында, ал өте ұсақ бөлшектердің
(микробөлшектердің) қозғалу заңдылығы кванттық механикада қарастырылған.
Газдық динамика – гидроаэромеханиканың сығылатын газдардың және
плазманың қозғалысы және бұлардың қатты денелермен өзараәсерлесуін зерттейтін
саласы.
Релятивитік динамика – механиканың жарықтың вакуумдағы жылдамдығына
жақын шапшаңдықтағы денелердің қозғалысын зерттейтін саласы.
ДИНАМО, гидромагниттік – электрөткізгіш сұйықтың немесе плазманың
қозғалыстарының салдарынан магнит өрісінің өздігінен қозуы.
ДИНАМО... (грекше «динамис – күш») – «күш» деген сөзге сәйкес келетін
қосымша, мысалы, динамометр.
ДИНАМОМЕТР (грекше «динамис – күш»+метр) – күш өлшегіш – күшті не-
месе күш моментін өлшеуге арналған аспап.
ДИНАМО-ЭФФЕКТ, гидромагниттік динамо – өткізгіштік сұйықтың
немесе газ плазмасының қозғалысының салдарынан магнит өрістерінің өздік қозуы.
Д
100
∑
ДАҚ – ДЮФУР ЭФФЕКТІСІ
280
281
Сұйық ядролы Жердің, Күннің және жұлдыздардың магнит өрістерінің пайда бо-
луын және оларды сүйемелдеуді түсіндіру үшін динамо-эффектінің маңызы бар.
ДИНАТРОНДЫҚ ЭФФЕКТ [грекше «дина (мик) – күш» + «...трон»] –
электрондық атқылау әсерінен электродтардың (анодтың, тордың, коллектордың)
беттерінде екінші реттік эмиссияның пайда болуы себепті электрвакуумдық
аспаптардағы (мысалы, триодтарда немесе тетродтарда) токтың өзгерісі.
Динатрондық эффект электрондық шамдардағы анодтық кернеудің басқарушы
торының кернеуінен кем болған жағдайда туындайды. Осының нәтижесінде екінші
реттік электрондарды торлар анодтан «қағып әкетеді», осыдан шамның анодтық
сипаттамасында теріс тік учаске пайда болады. Сол себепті динатрондық эффект
электрондық шамдардың күшейткіштік қасиетін шектейді.
ДИОД [ грекше «ди – екі рет» + (электр) од»] – екі электродты вакуумдық,
газразрядты немесе жартылайөткізгіштік аспап; электр тогының бағытына тәуелді
түрде әртүрлі өткізгшітікке ие: тура бағыттағы токтар үшін – өткізгіштігі төмен.
Диодтың негізгі өзгешелік түрлері: кенотрон, газотрон және жартылайөткізгшітік
диод. Диодтар айнымалы токты түзету, детектирлеу, электрлік тербелістердің
жиіліктерін түрлендіру, электр тізбектерін ажыратып-қосу үшін электр-және
радиоаппараттарда қолданылған.
Диодты 1904 жылы ағылшын физигі Джен
Флеминг (1849–1945) ойлап тапқан.
ДИОПТРИЯ (дп, D) (грекше «диоптер – бет жағынан астыңғы жағына дейін
көру») – линза лардың және басқа осьтік симметриялы оптикалық жүйенің
оптикалық бірлігі; 1 дп фокус аралығы 1 м оптикалық линзаның немесе сфералық
айнаның оптикалық күшіне тең.
ДИПОЛЬ (грекше «ди – екі рет, екі» + «полос – полюс») – бір-бірінен белгілі
бір қашықтықта (ℓ) орналасқан абсолюттік шамасы бойынша тең әраттас нүктелік
екі зарядтың (+е, – е) электрлік жиынтығы. Электрлік дипольдің негізгі сипаттама-
сы оның дипольдік моменті (ДМ) болып табылады. Дипольдік момент – р
вектор
ара қашықтықтың (ℓ) е зарядқа көбейтіндісінің сан мәніне тең, яғни р=еℓ; вектор
р теріс зарядтан (–
е) оң зарядқа (+
е) қарай бағытталған деп қабылданған. ДМ
дипольдің электрлік өрісін алыс қашықтықта (R>>1) анықтайды, сонымен бірге
дипольге сыртқы электр өрісімен әсер етеді. Уақыт бойынша өзгермелі дипольдік
моменттің (оның ұзындығының немесе зарядтарының өзгеруінің салдарынан)
электрлік дипольы электрмагниттік сәуленің көзі болады.
Магниттік диполь. Тұрақты магниттердің полюстерінің өзараәсерлесуін
зерттеу [1785 жылы француз физигі Шарль
Кулонның (1736–1806)] магниттік
зарядтардың болатыны туралы түсінікке әкеп соқтырған. Шамалары бойынша тең,
