Д
100
∑
ДАҚ – ДЮФУР ЭФФЕКТІСІ
298
299
ΣQ тең: D
о
=ΣQ/Δm. Экспозициялық доза кермаға (нейтрондар, рентгендік және
γ-кванттар тудыратын барлық зарядталған бөлшектердің
бастапқы кинетикалық
энергияларына тең) пропорционал. СИ жүйесінде экспозициялық доза – Кл/кг
бірлігімен өлшенеді. Ескірген жүйеден тыс бірлік рентген: 1 Р= 2,57976·10
–4
Кл/
кг, бұл 2,08·10
9
жұп ионға (1 см
3
ауада, 0°С-та және 760 мм сынап бағаны). Осы
мөлшердегі иондарды тудыру үшін 0,114 эрг/см
3
, немесе 88 эрг/г-тең энергия
шығындау қажет. Сонымен, 88 эрг/г – рентгеннің энергетикалық эквиваленті
болады.
Э к в и в а л е н т т і к д о з а . Тірі организмдерді, дербес жағдайда адамды
сәулелендірген кезде, биологиялық эффектілер пайда болады, олардың шама-
лары бірдей доза жұтылғанның өзінде әртүрлі сәулелер үшін әртүрлі болады.
Сондықтан жұтылған дозаны білу радиациялық қауіпті бағалауға жеткіліксіз. Кез
келген иондауыш сәуле тудыратын биологиялық эффектілерді рентгендік және
γ-сәулелердің эффектілерімен салыстыру қабылданған. Адамның (салыстырмалы
түрде аз дозамен) ұзақ уақыт қанша рет қауіпті сәулемен сәулеленуін білдіретін
коэффициент – берілген сәуле түрінің рентгендік сәуледен қаншалықты жоғары
екенін көрсетеді. Осы коэффициент – сәуленудің с апалық ко эффициенті
(К) деп аталған. Рентгендік және γ-сәулелену үшін К=1 (сапалық коэффициент 1-ге
тең). Өзгедей басқа иондауыш сәулеленулер үшін К радиобиологиялық мәліметтер
негізінде орнықтырылады. Сапалық коэффициент бір рет сәулелену үшін, әртүрлі
энергия үшін әрқилы болуы ммүкін. Жылулық нейтрондар үшін К=3, ал
n
= 0,5
МэВ энергиялы нейтрондар үшін К=10,
n
= 5 МэВ үшін К=7.
Эквиваленттік доза Н жұтылған дозаның сәулеленуінің сапалық коэффициентінің
көбейтіндісі ретінде анықталады: Н=DК. Эквиваленттік доза жұтылған дозаның
бірліктерімен өлшене алады. Эквиваленттік доза үшін арнайы бірлік – б э р
қолданылады. 1 бэр эквиваленттік доза К=1 болған кездегі 1 рад дозаға сәйкес
келеді. Эквиваленттік дозаның Халықаралық бірліктер жүйесінде (СИ) бірлігі –
з и в е р т (Зв). Бірнеше сәуле түрлері әсер еткен кездегі эквиваленттік доза Н=ΣК
j
D
j
.
Қысқа мерзімде 4 – 5 Зв (зиверт) эквиваленттік доза алған адамның (бүкіл
денесі) өміріне қауіп төнеді, бірақ та бүкіл ғұмырында әлгіндей доза алған адам
ешқандай көрінерліктей өзгеріске ұшырай қоймайды.
Дозаны өлшеу дозиметриялық аспаптармен жүзеге асырылады. Онкологиялық
терапевтік локалді емдеу дозасы 3 – 4 аптада ~ 10 Гр (Грэй) шамасынан артық
болмауы қажет.
Интегарлдық доза – сәулелендірілген дененің түгелдей жұтқан иондауыш
сәулесінің жалпы дозасы.
Д
100
∑
ДАҚ – ДЮФУР ЭФФЕКТІСІ
298
299
Жұтылған доза – сәулелендірілген дененің кез келген бөлігінің жұтқан ион-
дауыш сәулесінің энергиясының осы дененің сәулеленген бөлігінің массасына
қатынасы.
Эквиваленттік доза – жұтылған дозаның сәуленің сапалық коэффициентіне
көбейтіндісі.
Экспозициялық доза – барлық екінші реттік электрондар мен позитрондардың
тежелуі кезінде ауада кез келген көлемде пайда болған барлық бірдей таңбалы
иондардың қосынды зарядтарының әлгі көлемдегі ауа массасының қатынасына
тең рентгендік немесе гамма-сәулелердің дозасы.
ДОЗИМЕТРИЯ – тірі және өлі табиғаттың сәулеленетін нысандарындағы
(объектілеріндегі) радиациялық эффектілерге тәуелді болатын иондауыш
сәулелердің (олардың қоршаған ортамен өзараәсерлесу) сипаттамаларын өлшеу,
зерттеу және теориялық есептеулер жүргізу. Дозиметрия алғашында табиғи
радиоактивті рентгендік және γ-сәулелердің әсерлерінен қорғану (сақтану)
қажеттілігінен дамытылған. Радиациялық эффектілер, дербес жағдайда қоршаған
ортаның бөлшектерін иондауыш сәулелер энергиясын жұтуға тәуелді. Себебі ауа
γ-және рентгендік сәулелер үшін судың немесе бұлшық еттің моделі бола алады.
Реакторлар, үдеткіш техникалар жасау және радиоактивті нуклидтер өндіру
салаларының дамытылуына байланысты жаңа қуатты сәуле көздері пайда болды,
бұлар рентгендік және γ-сәулелерден өзгеше болды. Бұлар
– нейтрондардың,
үдетілген электрондардың, позитрондардың және зарядталған ауыр бөлшектердің
ағындары. Дозиметрияны пайдалану радиациялық қауіпсіздік қызметіне таралды.
Жұтылған энергияны білу тек суға және биологиялық тканьдарға да қажет болды;
ауа сәулеленетін орта моделі болудан қалды. Осыған байланысты жұтылған доза
әмбебап шамаға айналды. Бірақ та бірдей жұтылған дозаларда сәулелердің әсерлері
олардың түріне және басқа сипаттамаларына – сәулелену «сапасына» байланысты.
ДОЗИМЕТРИЯЛЫҚ АСПАПТАР, дозиметрлер – иондауыш сәулелердің
дозасын және оның қуатын өлшеуге арналған құрылғылар. Сәулелердің бір
түрін ғана өлшеуге арналған (мысалы, нейтрондық дозиметриялық аспаптар
γ-дозиметрлері т.б.) немесе аралас сәулелерді өлшеуге арналған дозиметриялық
аспаптар бар. Рентгендік және γ-сәулелерді (рентген бойынша межеленген)
дозиметриялық аспаптар р е н т г е н м е т р л е р деп, ал эквиваленттік дозаны
анықтауға арналған аспаптар (бэр бойынша межеленген) – бэрмет рлер деп
аталған. Дозиметриялық аспаптардың негізгі бөлігі:
детектор және өлшеуіш
құрылғы. Осы аспаптың екі бөлігі де бір-бірімен өзара байланысқан немесе
сәулені өлшеу кезінде ғана автономды детекторы іске қосылатын болып жасалған.
