«Филология: қазақ тілі» мамандығына арналған

Мазмұны

2. Дәрістер..................................................................................................................

3. Практикалық сабақтар..........................................................................................

4. Курс жұмысы және дипломдық жоба..................................................................

5. Студенттердің өздік жұмысы............................................................................

1 ГЛОССАРИЙ
1 Диалектология- тіл білімінің диалектілер мен говорларды зерттейтін саласы.

2 Диалект- жалпыхалықтық сипат алмаған, белгілі бір жерде ғана қолданылатын

ерекшеліктердің жиынтығы.

7 Кірме элементтер- қазақ говорына басқа тілдерден енген сөздер.

ерекшеліктердің пайда болу сырын, тарихын зерттеу.

1. 
   Курстың мақсаты мен міндеттері.
   
2. 
   Қалыптасу тарихы.
   
3. 
   Ғылымның өзге салаларымен байланысы.
   

1. Фонетикалық ерекшеліктер. Бұл ерекшеліктер кейбір дыбыстардың өзара алмасуымен, сөздердің жуан-жіңішке айтылуы-мен немесе кейбір дыбыстардың түсіріліп не қосылып айтылуы-мен байланысты. Мысалы: пысқан – піскен, үрмет – құрмет.

2. Грамматикалық ерекшеліктер сөздердің тұлғаларымен, олардың түрленуімен немесе сөздердің тіркесімдік ерекшелікте-рімен байланысты. Мысалы: жатырған – жатқан, барғын – бар.

3. Лексикалық ерекшеліктер бір нәрсенің атауы не оның сын-сапа, қимылының әр жерде әр түрлі аталуымен байланысты бола-ды. Мысалы: таға – нағашы, сым – шалбар, бойлай –үнемі.

1. 
   Диалектологияның мақсаты мен зерттеу нысаны қандай?
   
2. 
   Диалектология қандай ғылым салаларымен байланысты?
   
3. 
   Жергілікті диалектілерді зерттеудің тіл тарихын зерттеуде маңызы неде?
   

1 Аманжолов, С. Вопросы диалектологии и истории казахского языка/ С. Аманжолов.- 2-е изд., доп.- Алматы: Санат, 2001.- 608 б.

2 Сарыбаев, Ш. Қазақ тiл бiлiмi мәселелерi=Вопросы казахского языкознания/ Ш. Сарыбаев.- Алматы: Арыс, 2000.- 623 б.

3 Мұхамбет-Кәрiм, Х. Диалектология мен қазақ әдеби тiл тарихы мәселелерi: оқу құралы / Х. Мұхамбет-Кәрiм.- Алматы: Қазақ ун-тi, 2001.- 290 б.

4 Русская диалектология: учебное пособие / Под ред. В.В. Колесова.- М.: Высшая школа, 1990.- 207с.

5 Қалиев, Ғ. Қазақ диалектологиясы: оқулық / Ғ. Қалиев; Ш. Сарыбаев.- 3-ші бас.- Алматы: Ана тілі, 1991.- 196 б.

1. Тілдердің диалектілік құрылымының әртүрлі болатындығы.

2. «Диалект» терминінің кең мағынада қолданудың орындығы.

3. Ауыспалы говор ұғымы.

Сөйленістің лексикалық ерекшелігі деп, жергілікті халық тілінде қолданылатын сөздерді, әдеби тілдегі мағынасы ауысып, басқа мағынада жұмсалатын сөздерді айтамыз. Олардың біразы тіліміздің байырғы белгілерінің сөйленісте сақталған ізі ретінде танылса, енді біразы көрші халықтың тілі әсерінен пайда болған.

Қазақ сөйленістерінде әдеби тілдегідей омонимдік, синонимдік, антонимдік, көп мағыналылық құбылыстар көп кездеседі. Мысалы: Баспа. Орталық-солтүстікте шөп жинайтын машинаның педалі, Түрікмен, Орынбор қазақтары тілінде баспалдақ, Жамбыл облысында есіктің ілгегі (омоним). Суағаш – иінағаш – күйенте (синоним). Дырау, нән – күйттей, шікідей (антоним).

1. 
   Қазақ диалектологиясының зерттелуіне қандай ғалымдар үлес қосты?
   
2. 
   Қандай ғалымдардың көзқарастары мен кемшіліктерін білесіз?
   

1 Аманжолов, С. Вопросы диалектологии и истории казахского языка/ С. Аманжолов.- 2-е изд., доп.- Алматы: Санат, 2001.- 608 б.

2 Сарыбаев, Ш. Қазақ тiл бiлiмi мәселелерi=Вопросы казахского языкознания/ Ш. Сарыбаев.- Алматы: Арыс, 2000.- 623 б.

3 Мұхамбет-Кәрiм, Х. Диалектология мен қазақ әдеби тiл тарихы мәселелерi: оқу құралы / Х. Мұхамбет-Кәрiм.- Алматы: Қазақ ун-тi, 2001.- 290 б.

4 Русская диалектология: учебное пособие / Под ред. В.В. Колесова.- М.: Высшая школа, 1990.- 207с.

5 Қалиев, Ғ. Қазақ диалектологиясы: оқулық / Ғ. Қалиев; Ш. Сарыбаев.- 3-ші бас.- Алматы: Ана тілі, 1991.- 196 б.

1.«Диалект» терминін кең мағынада қолданудың орындығы.

2. Ауыспалы говор ұғымы.

Көрші халықтың тілі арқылы енген сөздер, әсіресе, Қазақстанның шет аймақтарында кездеседі. Олар: орыс тілінен, түркі тілдерінен, араб-иран тілдерінен, монғол тілінен енген сөздер.

Орыс тілінен енген сөздер Қазақстанның оңтүстік өңірімен салыстырғанда батыс, әсіресе, орталық, шығыс облыстарды мекен еткен қазақтар тілінде мол екенін аңғаруға болады. Мысалы: лесін - баспалдақ, шолан – ас үй, бедре –шелек, әгүршік –қияр. Араб-иран тілдерінен енген сөздер оңтүстік облыстарда жиі кездеседі. Мысалы: кәлла – бас, азанда – таңертең, бәдірең –қияр. Ж. Болатов Баян-Өлгий сөйленісіне монғол тілінен енген мынадай сөз-дерді көрсетеді: бақчы –ұстаз, домбы –шәйнек, тойпы –кірпіш.

Түркі тілдерінен енген сөздер туыстас түркі халықтарымен шектес сөйленістерде кездеседі. Маңғыстау сөйленісінде қарақалпақ, түрікмен тілінен енген сөздер мол. Мысалы: ашар –кілт, жалатай –жылпос. Орал облысында татар, ноғай тілдерінен енген сөздер мол. Мысалы: аданас –туысқан, бәрәңгі – картоп.

1. Жергілікті диалектілерді зерттеудің маңызы;

2. Әлеуметтік сипаты бар диалектілер;

3. Жергілікті диалектілерден әлеуметтік диалектілердің айырмашылығы;

1 Аманжолов, С. Вопросы диалектологии и истории казахского языка/ С. Аманжолов.- 2-е изд., доп.- Алматы: Санат, 2001.- 608 б.

2 Сарыбаев, Ш. Қазақ тiл бiлiмi мәселелерi=Вопросы казахского языкознания/ Ш. Сарыбаев.- Алматы: Арыс, 2000.- 623 б.

3 Мұхамбет-Кәрiм, Х. Диалектология мен қазақ әдеби тiл тарихы мәселелерi: оқу құралы / Х. Мұхамбет-Кәрiм.- Алматы: Қазақ ун-тi, 2001.- 290 б.

4 Русская диалектология: учебное пособие / Под ред. В.В. Колесова.- М.: Высшая школа, 1990.- 207с.

5 Қалиев, Ғ. Қазақ диалектологиясы: оқулық / Ғ. Қалиев; Ш. Сарыбаев.- 3-ші бас.- Алматы: Ана тілі, 1991.- 196 б.

1. Әлеуметтік және жергілікті диалектілердің ұқсастығы мен айырмасы. 2.Тайпалық және территориялық диалектілердің пайда болу, қалыптасу, даму, жойылу заңдылықтары.

Сөйленістің лексикалық ерекшелігі деп, жергілікті халық тілінде қолданылатын сөздерді, әдеби тілдегі мағынасы ауысып, басқа мағынада жұмсалатын сөздерді айтамыз. Олардың біразы тіліміздің байырғы белгілерінің сөйленісте сақталған ізі ретінде танылса, енді біразы көрші халықтың тілі әсерінен пайда болған.

Қазақ сөйленістерінде әдеби тілдегідей омонимдік, синонимдік, антонимдік, көп мағыналылық құбылыстар көп кездеседі. Мысалы: Баспа. Орталық-солтүстікте шөп жинайтын машинаның педалі, Түрікмен, Орынбор қазақтары тілінде баспалдақ, Жамбыл облысында есіктің ілгегі (омоним). Суағаш – иінағаш – күйенте (синоним). Дырау, нән – күйттей, шікідей (антоним).

Түркі тілдерінен енген сөздер туыстас түркі халықтарымен шектес сөйленістерде кездеседі. Маңғыстау сөйленісінде қарақалпақ, түрікмен тілінен енген сөздер мол. Мысалы: ашар –кілт, жалатай –жылпос. Орал облысында татар, ноғай тілдерінен енген сөздер мол. Мысалы: аданас –туысқан, бәрәңгі – картоп.

Өзін-өзі бақылау сұрақтары:

1. Әлеуметтік және жергілікті диалектілердің ұқсастығы мен айырмасы туралы айтыңыз.

2. Сөйленістің лексикалық ерекшелігі деп нені айтамыз?

Ұсынылатын әдебиеттер:

1 Аманжолов, С. Вопросы диалектологии и истории казахского языка/ С. Аманжолов.- 2-е изд., доп.- Алматы: Санат, 2001.- 608 б.

2 Сарыбаев, Ш. Қазақ тiл бiлiмi мәселелерi=Вопросы казахского языкознания/ Ш. Сарыбаев.- Алматы: Арыс, 2000.- 623 б.

3 Мұхамбет-Кәрiм, Х. Диалектология мен қазақ әдеби тiл тарихы мәселелерi: оқу құралы / Х. Мұхамбет-Кәрiм.- Алматы: Қазақ ун-тi, 2001.- 290 б.

4 Русская диалектология: учебное пособие / Под ред. В.В. Колесова.- М.: Высшая школа, 1990.- 207с.

5 Қалиев, Ғ. Қазақ диалектологиясы: оқулық / Ғ. Қалиев; Ш. Сарыбаев.- 3-ші бас.- Алматы: Ана тілі, 1991.- 196 б.

1. Диалектілік ерекшеліктердің әдеби тілді байытудың бір арнасы екендігі. 2.Әдеби варианты анықталған диалектілік дублеттердің әдеби тілді шұбарлайтындығы.

Ұсынылатын әдебиеттер:

2. Кәрімов Х. Қазақ диалектологиясының кейбір мәселелері (Лекциялық курс).– Алматы, 1973.– 11 б.

3. Кәрімов Х. Қазақ диалектологиясы (филология факультетінің қазақ тілі мен әдебиеті бөлімі студенттеріне арналған көмекші құрал).– Алматы,1980.– 27 б.

4. Нұрмағамбетов Е. Қазақ говорларындағы кейбір лексикалық ерекшеліктердің пайда болу жолы мен этимологиясы // Қазақ тіліндегі жергілікті ерекшеліктер (жинақ ). – Алматы: Ғылым, 1974.–105 б.

5. Нұрмағамбетов Е. Жергілікті тіл ерекшеліктерінің төркіні.– Алматы: Мектеп, 1985.– 160 б.
2- практикалық сабақ. Дәстүрлі, дәстүрсіз, сәйкесті, сәйкессіз диалектизмдер.

Сабақ мазмұны:

1. Диалект, сөйленістердің құрылымындағы жалпы және айырым белгілер.

2. Қазақ сөйленістеріндегі кірме және тума элементтер.

3. Жергілікті диалектілердің қалыптасып, дамуы.

1. Қалиев Ғ., Сарыбаев Ш. Қазақ диалектологиясы: Оқулық.Үшінші басылым. – Алматы: Ана тілі, 1994.–172 бб.

2. Кәрімов Х. Қазақ диалектологиясының кейбір мәселелері (Лекциялық курс).– Алматы, 1973.– 11 б.

3. Кәрімов Х. Қазақ диалектологиясы (филология факультетінің қазақ тілі мен әдебиеті бөлімі студенттеріне арналған көмекші құрал).– Алматы,1980.– 27 б.

4. Нұрмағамбетов Е. Қазақ говорларындағы кейбір лексикалық ерекшеліктердің пайда болу жолы мен этимологиясы // Қазақ тіліндегі жергілікті ерекшеліктер (жинақ ). – Алматы: Ғылым, 1974.–105 б.

5. Нұрмағамбетов Е. Жергілікті тіл ерекшеліктерінің төркіні.– Алматы: Мектеп, 1985.– 160 б.

Семинар сабағының мазмұны:

1. Балық кәсібіне байланысты сөздер.

2. Бау-бақша егісімен байланысты сөздер.

3. Ирригацияға байланысты сөздер. Мақта шаруашылығына байланысты сөздер.

Сабақтың мақсаты: Әртүрлі кәсіптерге байланысты сөздер жайында ақпарат.

Әдістемелік нұсқау: Диалектілік сипаттағы кәсіби сөздер, олардың түрлері, диалектологиялық сөздіктің бұрынғы, соңғы басылымдарына шолу, кейбір диалектизмдердің этимологиясына тоқталу.

1. Қалиев Ғ., Сарыбаев Ш. Қазақ диалектологиясы: Оқулық.Үшінші басылым. – Алматы: Ана тілі, 1994.–172 бб.

2. Кәрімов Х. Қазақ диалектологиясының кейбір мәселелері (Лекциялық курс).– Алматы, 1973.– 11 б.

3. Кәрімов Х. Қазақ диалектологиясы (филология факультетінің қазақ тілі мен әдебиеті бөлімі студенттеріне арналған көмекші құрал).– Алматы,1980.– 27 б.

4. Нұрмағамбетов Е. Қазақ говорларындағы кейбір лексикалық ерекшеліктердің пайда болу жолы мен этимологиясы // Қазақ тіліндегі жергілікті ерекшеліктер (жинақ ). – Алматы: Ғылым, 1974.–105 б.

5. Нұрмағамбетов Е. Жергілікті тіл ерекшеліктерінің төркіні.– Алматы: Мектеп, 1985.– 160 б.

1. Диалектілік туынды сөздер.

2. Диалектілік қос сөздер мен біріккен сөздер.

3. Сөз таптарымен байланысты ерекшеліктер.

Ұсынылатын әдебиеттер:

1. Қалиев Ғ., Сарыбаев Ш. Қазақ диалектологиясы: Оқулық.Үшінші басылым. – Алматы: Ана тілі, 1994.–172 бб.

2. Кәрімов Х. Қазақ диалектологиясының кейбір мәселелері (Лекциялық курс).– Алматы, 1973.– 11 б.

3. Кәрімов Х. Қазақ диалектологиясы (филология факультетінің қазақ тілі мен әдебиеті бөлімі студенттеріне арналған көмекші құрал).– Алматы,1980.– 27 б.

4. Нұрмағамбетов Е. Қазақ говорларындағы кейбір лексикалық ерекшеліктердің пайда болу жолы мен этимологиясы // Қазақ тіліндегі жергілікті ерекшеліктер (жинақ ). – Алматы: Ғылым, 1974.–105 б.

5. Нұрмағамбетов Е. Жергілікті тіл ерекшеліктерінің төркіні.– Алматы: Мектеп, 1985.– 160 б.
5-Семинар. Қазақ сөйленістеріндегі грамматикалық ерекшеліктердің жалпы сипаты.

Семинар сабағының мазмұны:

1. Қазақ сөйленістеріндегі морфологиялық ерекшеліктер.

2. Қазақ сөйленістеріндегі синтаксистік ерекшеліктер.

Сабақтың мақсаты: Қазақ сөйленістеріндегі грамматикалық ерекшеліктердің жалпы сипатын қалыптастыру, даму жолдары жайында жалпы түсінік беру.

Әдістемелік нұсқау: Қазақ тіліндегі грамматикалық ерекшеліктердің жалпы сипатына, морфологиялық, синтаксистік ерекшеліктердің сөйленістердің грамматикалық құрылысындағы үлесіне тоқталу.

Ұсынылатын әдебиеттер:

1. Қалиев Ғ., Сарыбаев Ш. Қазақ диалектологиясы: Оқулық.Үшінші басылым. – Алматы: Ана тілі, 1994.–172 бб.

2. Кәрімов Х. Қазақ диалектологиясының кейбір мәселелері (Лекциялық курс).– Алматы, 1973.– 11 б.

3. Кәрімов Х. Қазақ диалектологиясы (филология факультетінің қазақ тілі мен әдебиеті бөлімі студенттеріне арналған көмекші құрал).– Алматы,1980.– 27 б.

4. Нұрмағамбетов Е. Қазақ говорларындағы кейбір лексикалық ерекшеліктердің пайда болу жолы мен этимологиясы // Қазақ тіліндегі жергілікті ерекшеліктер (жинақ ). – Алматы: Ғылым, 1974.–105 б.

5. Нұрмағамбетов Е. Жергілікті тіл ерекшеліктерінің төркіні.– Алматы: Мектеп, 1985.– 160 б.

1. Диалектілік ерекшеліктер туралы әр түрлі көзқарас.

2. Диалектологияның Кеңес дәуірінде зерттелуі.

Сабақтың мақсаты: Диалектология ғылымының тіл білімінде алатын орны жайында ақпарат беру.

Әдістемелік нұсқау: Қазақ тіліндегі диалектілер туралы орыс түрколог-тарының еңбектері, диалектологияның Кеңес дәуірінде зерттелуі, қазіргі жайы мәселелеріне тоқталу.

Ұсынылатын әдебиеттер:

1. Қалиев Ғ., Сарыбаев Ш. Қазақ диалектологиясы: Оқулық.Үшінші басылым. – Алматы: Ана тілі, 1994.–172 бб.

2. Кәрімов Х. Қазақ диалектологиясының кейбір мәселелері (Лекциялық курс).– Алматы, 1973.– 11 б.

3. Кәрімов Х. Қазақ диалектологиясы (филология факультетінің қазақ тілі мен әдебиеті бөлімі студенттеріне арналған көмекші құрал).– Алматы,1980.– 27 б.

4. Нұрмағамбетов Е. Қазақ говорларындағы кейбір лексикалық ерекшеліктердің пайда болу жолы мен этимологиясы // Қазақ тіліндегі жергілікті ерекшеліктер (жинақ ). – Алматы: Ғылым, 1974.–105 б.

5. Нұрмағамбетов Е. Жергілікті тіл ерекшеліктерінің төркіні.– Алматы: Мектеп, 1985.– 160 б.

1. Диалектологиялық материалдарды құжаттандыру.

2. Фонетикалық транскрипция. Лингвистикалық география.

Сабақтың мақсаты: Жергілікті тіл ерекшеліктерін жинау тәсілдері туралы түсінік.

Әдістемелік нұсқау: Жергілікті тіл ерекшеліктерін жинау тәсілдеріне, жиналған материалдарды құжаттандыру мәселесіне, фонетикалық транскрипция, лингвистикалық география әдістеріне тоқталу.

Ұсынылатын әдебиеттер:

1. Қалиев Ғ., Сарыбаев Ш. Қазақ диалектологиясы: Оқулық.Үшінші басылым. – Алматы: Ана тілі, 1994.–172 бб.

2. Кәрімов Х. Қазақ диалектологиясының кейбір мәселелері (Лекциялық курс).– Алматы, 1973.– 11 б.

3. Кәрімов Х. Қазақ диалектологиясы (филология факультетінің қазақ тілі мен әдебиеті бөлімі студенттеріне арналған көмекші құрал).– Алматы,1980.– 27 б.

4. Нұрмағамбетов Е. Қазақ говорларындағы кейбір лексикалық ерекшеліктердің пайда болу жолы мен этимологиясы // Қазақ тіліндегі жергілікті ерекшеліктер (жинақ ). – Алматы: Ғылым, 1974.–105 б.

5. Нұрмағамбетов Е. Жергілікті тіл ерекшеліктерінің төркіні.– Алматы: Мектеп, 1985.– 160 б.

5. 
   СТУДЕНТТЕРДІҢ ӨЗДІК ЖҰМЫСТАРЫНЫҢ ТАҚЫРЫПТАРЫ
   

Студент «Қазақ диалектологиясының өзекті мәселелері» пәнінде тәжірибе жүзінде кең қолданылатын, әрі жан-жақты игерілген мәтін талдаудың негізгі әдістерін білуі қажет. Ғылыми ой-өрісті қалыптастыруда диалектілік сипаттағы ғылыми білім ретінде пайда болуы ерекше роль атқарады. Сөздердің диалектілік сипаттағы қолданысы қазіргі тіл білімі ғылымының әр сатысындағы философиялық дүниетаныммен және ғылыми методологиялық таныммен терең байланысын, тіл теориясының әр түрлі мектептерге, бағыттарға және концепцияларға тән процестерге тәуелділігін түсінуге мүмкіндік береді. Қазақ әдеби тілі мен диалектология мәселелері әр кезеңдегі ғылым алдына қоятын қоғамдағы әлеуметтік-мәдени шарттардың шектес ғылымдармен және олардың практикалық шешімдерімен тікелей байланысы постулатын түсінуге көмектеседі.

0. 
   Реферат тақырыптары
   

2. 
   Қазақ тілі говорларының фонетикалық жүйесі
   
3. 
   Қазақ тілі говорларының грамматикалық құрылысындағы ерекшеліктер
   
4. 
   Лексикалық ерекшеліктердің мағыналық- тақырыптық топтары
   
5. 
   Дауысты дыбыстар жүйесі
   
6. 
   Дауыссыз дыбыстар жүйесі
   
7. 
   Бұйрық райдың тұлғалануына қатысты ерекшеліктер
   
8. 
   Қалау райға байланысты ерекшеліктер
   
9. 
   -шы,- ші қосымшасы жалғанған шартты райдың 2- жағына байланысты ерекшеліктер
   
10. 
    Тұйық райдың тұлғалануына байланысты ерекшеліктер
    
11. 
    Ашық рай тұлғаларына байланысты ерекшеліктер
    
12. 
    Етіс категориясына байланысты ерекшеліктер
    
13. 
    Есімшенің тұлғалануына байланысты ерекшеліктер
    
14. 
    Көсемшенің тұлғалануына байланысты ерекшеліктер
    
15. 
    Зат есімнің септік, тәуелдік, көптік жалғауларына байланысты ерекшеліктер
    
16. 
    Сын есім, сан есім, есімдік, шылау сөздерге байланысты ерекшеліктер
    
17. 
    Диалектілік туынды сөздер
    
18. 
    Диалектілік күрделі сөздер
    
19. 
    Септік жалғауларының бірінің орнына бірі жұмсалуы
    
20. 
    Синтаксиситік еркін сөз тіркестері
    
21. 
    Морфологиялық, синтаксистік ерекшеліктер арасында сақталған көне дәуір қалдықтары.