Еуропалық экономикалық комиссия экологиялық саясат жөнінддегі комитет

 
8 Тарау: Минералды ресурстар менеджменті жəне қоршаған орта
   177 
 
 
ақ,  өз  беттерімен  мониторинг  жүргізіп,  қоршаған  ортаны  қорғау  органдарына  есеп  беріп 
тұрулары  керек.  Мысалы, «Арселор  Миттал  Темиртау»  өткен  жылы  мониторинг 
бағдарламасын  жүргізуге 1,5 миллион  теңге  (шамамен 12000 АҚШ  доллары)  жұмсады.  Ірі 
компанияларда тексерулер жылына бір рет өткізіледі (рұқсат беру жəне инспекциялар туралы 
2-бөлімде, мониторинг туралы 3-бөлімде толығырақ мəлімет беріледі).  
 
Ауа  эмиссиясы,  су  жəне  қалдық  заттарды  шығару  үшін  кəсіпорындар  арнайы  экологиялық 
төлемдер  жасаулары  тиіс (5-бөлімді  қара).  Үкімет  жуырда ISO 14001 экологиялық  басқару 
стандарттарын енгізген компанияларға экономикалық жеңілдіктер бере бастады.  
 
Арнайы төлемдер, салықтар жəне минералдық ресурстар пайдалануға тағайындалатын рояльти 
түрлі  заң  құжаттарына  сəйкес  тағайындалады.  Бұл  мемлекеттік  салық  туралы,  минералдық 
ресурстарды пайдалану туралы, келтірілген залалды қалпына келтіру туралы заң актілері жəне 
өндіріс өнімін бөлу туралы келісімдер. Осы құжаттардың бəрі 1996-жылғы «Жерасты қойнауы 
жəне  жерасты  қойнауын  пайдалану  туралы»  заңға  негізделеді.  Заңға  сəйкес,  кəсіпорындар, 
үкіметтік жəне басқа да ұйымдар жерасты барлау жəне өндіріс жұмыстарын жүргізуге арнайы 
салықтар,  төлемдер  жəне  рояльти  төлеулері  тиіс.  Осы  жəне  басқа  да  төлемдер  «Салық 
кодексінде» белгіленеді (5-бөлімді қара).   
 
Халықаралық келісімдер жəне өндіру өнеркəсібі  
 
Қазақстан  Біріккен  Ұлттар  Ұйымының  Климаттың  өзгеруі  туралы  негізгі  конвенциясын 
ратификациядан  өткізіп,  қол  қойғанымен,  Киото  хаттамасын  əлі  ратификациялаған  жоқ. 
Қазақстанның 
жасаған 
мəлімдемесіне 
сəйкес, 
республика 
Киото 
хаттамасын 
ратификациялағаннан  кейін  құжаттың  «Б»  Қосымшасында  аталған  қатысушы-елдермен  қатар 
ауа  эмиссияссын  қысқарту  туралы  міндеттеме  алады.  Алайда  хаттаманың  Б  Қосымшасында 
көрсетілген  эмиссиялар  мөлшеріне  жеткізетіндей  шаралар  əлі  қарастырылмай  отыр (4-бөлім, 
Қазақстан жəне климаттың өзгеруі мəселесіне қатысты жазылған 4.2 қосымшасын қараңыз).  
 
2000-жылы  Қазақстан  Біріккен  Ұлттар  Ұйымының  Еуропаға  арналған  экономикалық 
комиссиясының  (БҰҰЕЭК) «Өндірістік  апаттардың  трансшекаралық  зардаптары  туралы 
тұжырымдамасына» қол қойды.  Конвенцияның орындалуына Төтенше жағдайлар министрлігі 
жауапты. 2003-ші жылы Қазақстан, сондай-ақ, Каспий теңізі елдерінің барлығымен бірге теңіз 
аумағын  қорғау  туралы  негіздемелік  конвенцияға  қол  қойды.  Аталмыш  конвенция  Каспий 
теңізі  қоршаған  ортасының  қорғалуына  арқау  болады.  Онда  экологиялық  ықпалды 
шекарааралық  контекстіде  бағалаудың  ережелері  бекітіліп,  мұнай  өндіру  салдарынан 
ластанудың  алдын  алу  шаралары  қарастырылған.  Қазақстан  қол  қойған  халықаралық 
келісімдер туралы толығырақ 4-бөлімнен оқуға болады.  
 
Кəсіпорындардағы қоршаған орта менеджменті  
 
Жоғарыда атап көрсетілгендей, үкімет ISO 14001 экологиялық басқару стандарттарын енгізген 
кəсіпорындарға экономикалық жеңілдіктер (ластау үшін жасалатын төлемдерді азайту арқылы) 
береді. 2003-жылдан  бері  өндіріс  саласындағы  экологиялық  жетістіктер  Тұрақты  даму 
мақсатында  табиғи  ресурстарды  пайдаланушылардың  ассоциациясы  тарапынан  белсенді 
қолданылып  келеді.  Аталмыш  ұйым  Тұрақты  даму  мақсатындағы  дүниежүзілік  бизнес 
кеңесінің мүшесі болып табылады. Қазақстандық ассоциацияның басты мақсаттары: а) өндіріс 
саласында  қоршаған  ортаны  қорғау  шараларына  бөлінетін  инвестицияларды  арттыру;  б) 
əлеуметтік корпоративтік жауапкершілік принциптерін алға жылжыту. Ассоциация  құрамына 
Қазақстанның  ең  ірі 20 компаниясы  кіреді.  Солардың  арасында  тау-кен  жəне  мұнай  өндірісі 
саласындағы  ірі  компаниялар  бар.  Бірқатары ISO 14001стандарттарын  енгізсе,  бірқатары 
сертификациялаудан өтуге дайындық үстінде.   
 
 
 

178
 III 
Бөлім: Экономикалық секторлар қызметіндегі экологиялық пайымдардың есебі жəне тұрақты дамуды 
көтермелеу 
 
 
8.4 
Қорытындылар мен ұсыныстар 
 
Мұнай  жəне  газ  секторының  дамуы  арқасында  қарқынды  өсіп  келе  жатқан  Қазақстан 
экономикасы  біршама  экологиялық  қиындықтар  туындатты.  Мұнай  жəне  газ  өндірісі 
орналасқан  аймақтардағы  қоршаған  орта  проблемалары 2000-шы  жылы  Қоршаған  ортаны 
қорғау шараларына алғашқы шолу жасалғалы бергі уақытта барған сайын ушыға түсті. Жерде 
жəне  теңізде  жаңа  кеніштердің  өндіріле  бастап,  мұнай  жəне  газ  құбырларының,  жолдардың, 
темір жолдарының, мұнай мен газды өңдеу зауыттарының салынуы қоршаған ортаны біртіндеп 
ластай береді. Бұл ұзақ мерзімде  жинала келіп, ауа, су, жануарлар əлеміне жəне өсімдіктерге 
үлкен  нұқсан  келтіреді.  Тау-кен  жəне  мұнай  мен  газ  өндірісі  салаларының  қоршаған  ортаға, 
адам  денсаулығына  жəне  жалпы  қауіпсіздікке  жасайтын  ықпалының  салдары  қаншалықты 
елеулі екені  əлі де  болса  таныла  бермейді. Оны  өлшеу мен  сараптау  жұмыстары да,  ластауға 
тосқауыл  қоятын  шаралар  да  тіптен  жеткіліксіз.  Қоршаған  орта  ластануының  қазіргі  жəне 
болашақ  зардаптарына  ойдағыдай  мəн  берілмей  келеді.  Бұл  əсіресе  Каспий  теңізі  мен  оның 
жағалауындағы аса сезімтал келетін аймақ үшін зиянды.  
  
8.1 Ұсыныс: 
Минералды  ресурстар,  соның  ішінде  мұнай  мен  газ  өндірісінің  қоршаған  ортаға,  адам 
денсаулығы мен қауіпсіздігіне келтіретін кері ықпалын азайту мақсатында келесі шараларды 
қолға алу керек (əсіресе Каспий теңізі аймағында):    
а) 
Энергетика  жəне  минералды  ресурстар  министрлігі,  тау-кен,  мұнай  жəне  газ 
компаниялары    ғылыми  институттармен  бірлесіп,  минералды  ресурстар  өндіру  саласының, 
соның  ішінде  Каспий  теңізі  мен  соның  жағалауындағы  жаңа  мұнай  кеніштері,  сонда 
жүргізіліп  жатқан  барлау  жəне  тағы  басқа  жұмыстардың  жасайтын  кумулятивтік 
ықпалын жан-жақты жəне егжей-тегжейлі зерттеу керек. Қоршаған Орта министрлігі осы 
іс-əрекетке мемлекеттік экологиялық сараптама жасауы керек; 
 
б)  
Үкімет  «ластаушы  төлесін»  деген  принципті  есепке  алып,  қоршаған  ортаның 
ластануын  азайтатын  шараларды  жоспарлап,  орындауы  керек.  Ол,  сондай-ақ,  минералды  
ресурстарды өндіру жəне өңдеу аймақтарында экологиялық консервациялауға, мониторингке 
жəне бақылауға көбірек қаражат бөлуі тиіс.  
 
Қазақстан  Үкіметі  көмір  кеніштері  мен  көмір  шахталарынан  шығатын  метан  резервтерін 
пайдалануды  солармен  жасалған  келісімдерге  сəйкес  жеке  меншік  операторларына  берді. 
Көмір  шахталарындағы  метанды  өндірумен  айналысатын  компаниялардың  көмір  өндіруші 
компаниялармен бірлесулері тиіс. Алайда метан өндіру жобаларына қатысты заң жүй 
есі 
жан-жақты  жəне  тиянақты  дамымаған.  Киото  хаттамасының  ратификациялануын  күтіп 
отырған  бірнеше  метан  өндіру  жобасы  бар.  Киото  хаттамасының  шеңберінде  қарастырылған 
бірлесіп  өндіру  схемасы  метан  эмиссияларын  қысқартып,  шахталардағы  қауіпісздік 
жағдайларын жақсартуға жол ашар еді. Ішкі жəне аймақтық дəрежеде газға деген сұраныстың 
артып отырғанын есепке алғанда, бұл метаннан энергия өндірудің тиімділігін арттыру арқылы, 
энергетика  саласындағы  нарықтарға  де  əсер  ете  ала  еді.  Дүниежүзі  бойынша  табиғи  газ 
бағаларының өсуі де метан өндірісіне деген экономикалық қызығушылықты арттыруы қажет. .  
  
8.2 Ұсыныс: 
Үкімет  басқа  мүдделі  топтармен  бірігіп,  Киото  хаттамасының  икемді  механизмдері 
тарапынан  қолдауға  ие  бола  алатын  көмір  шахталарындағы  метанды  өндіру  жобаларын 
дайындай беруі қажет.  
 
 4-бөлімдегі 4.3 ұсынысты қараңыз.  
 
Тау-кен  өндірісіндегі  компаниялар  көмір  шахталарында  болуы  мүмкін  апаттар  мен  солардың 
қоршаған  ортаға  келтіретін  зардаптарының  ауырлығын  жақсы  түсінеді.  Экологиялық  жəне 
қауіпсіздік стандарттары өскен сайын өндіріс шығындары да артып, бұл кейбір компанияларға 
ауыр  тиіп,  мемлекет  тарапынан    көрсетілетін  көмек  жиі  керек  болады.  Көмір  шахталарының