Этнос14. 12. indd

40
ЭТНОСАЯСИ СӨЗДІК
жиынтығымен  байланысты  (қар.  Аккультурация,  Мінез-құлықтағы  этнос-
тық императив, Этномəдени бірлестіктер, Этнопсихология).
ИНТЕГРАЦИЯ (лат. integratio – бірігу, ор. интеграция, ағыл. integration 
–  біріктіру,  бірігу) 1. Өзі  мойындайтын  сенімдерге,  құндылықтарға,  нор-
маларға  сүйенген  жеке  адамның  белгілі  бір  əлеуметтік  топқа  я  ұжымға 
жататындығын  сезінуінің  дəрежесі. 2. Жекелеген  арнайы  элементтерді 
өзара  тəуелділікке  негіздеп  бірлік  пен  тұтастыққа  жеткізу  үдерісі  (қар. 
Сепаратизм).  И.  проблемалары  жүйенің  ажыратылуы  мен  күрделенуі-
не  қарай  ұлғая  түседі.  Осыған  байланысты  жүйені  одан  ары  дамыту  мен 
тұрақтылығын  сақтау  үшін  И.  тетіктерін  дамыту  қажеттігі  келіп  шығады. 
Солай бола тұра, И. жоғары деңгейге жеткізу мүмкін емес, тіпті, мұның өзі 
зиянды да, өйткені жүйені ширақтығы мен икемділігінен айырады. Керісін-
ше, жүйенің ең өміршең түрі əралуандықтың бірлігінен, жекелеген мақсат-
тарды тоғыстыру арқылы тұтастық қалыптастырудан жасалады. 3. Қоғам-
ның  басқа  ішкі  жүйелерінің  үйлестірілген  қосымша  қызметін  қолдайтын 
арнаулы мекемелердің болуы. И. осы түрінің институттарын дамыту (жазба 
тіл, формалды-құқықтық жүйелер) – бүкіл əлеуметтік жүйелердің функцио-
налдық  алғышарттарының  немесе  функционалдық  императивтерінің  бірі, 
əлеуметтік дамудың кілті.
ИНТЕРНАЦИОНАЛИЗМ  (лат.  inter - ара + natio – халық,  ор.  интер-
национализм  (пролетариаттың  халықаралық  ынтымағы;  барлық  ұлттардың 
теңдігін мойындау), ағыл. Internationalism) – ұлтаралық қатынастардың ха-
лықтардың нəсіліне, ұлтына қарамастан бəрінің тең құқығы болуына, өзара 
құрметіне,  ұлттар  мен  этностық  топтардың  жан-жақты  əріптестігіне  негіз-
деліп орнатылатын типін мақұлдайтын көзқарас. Интернационализм қоғам-
дық  дамудың  объективті  үрдісі  мен  қажеттіліктерін  білдіреді,  ұлттардың 
жақындасуына жəрдемдеседі, ұлтшылдыққа да, ұлттық нигилизмге де қарсы 
қойылады. И., кең мағынада, қандай да бір əлеуметтік жəне саяси күштердің, 
сондай-ақ  мемлекеттердің  түбегейлі  мүдделерінің  ортақтығына  негізделген 
идеялар  мен  саясатты,  олардың  ортақ  мақсатқа  жету  үшін  бірлесе,  ынты-
мақтаса қимылдауға дайындығын білдіреді. 
Ұғым ретінде И. мынадай бірнеше мағынада қолданылады: ұлт жасақта-
луының тарихи үдерісіндегі көптеген аспектілердің атрибуттық ортақ сипат-
тарының  бар  екенін  белгілеуші;  бүкілəлемдік  социумның  дамуының  ортақ 
заңдылықтары  бойынша  адами  қоғамдардың  күннен-күнге  күшейіп  келе 
жатқан өзара байланыстылығы мен өзара тəуелділігінің объективті үдерісінің 
бейнесі;  халықтардың  өмірінің  түрлі  жақтарындағы  ортақтық,  бірлік;  ұлт 
үшін анағұрлым маңызды, мəнді, ұлттық нəрсеге анағұрлым тəн, жеке алған 
бір ұлттың ешқайсысы қоса алмайтын жаңа құбылысты қосуға мүмкіндігі бар 
ұлттық қауымдастықтарда қайталанып отыратын құбылыс; дүниеге көзқарас 

41
ЭТНОСАЯСИ СӨЗДІК
түзетін  элемент  ретінде  жеке  адамның  іс-əрекеті  мен  мінез-құлқына  ықпал 
ететін құбылыс. 
И.  социалистік  И.  тұсында  тиісті  маңызынан  айрылды.  Социалистік  И. 
бойынша, бұл еңбекшілердің капиталистік құрылысты жойып, ұлттар мен ха-
лықтардың түпкі мүдделерінің ортақтығына сүйенетін коммунистік қоғам құ-
ру жолындағы халықаралық бірлігі ретінде түсіндірілді. Бұл идея халықара-
лық  коммунистік  қозғалыспен  бірге  өмірге  келіп,  алғаш  рет  осы  қозғалыс-
тың негізін салушылар К.Маркс пен Ф.Энгельс «Барлық елдердің пролетарла-
ры, бірігіңдер!» деген ұран түрінде жария етті.
 Адамзат дамуынң қазіргі тарихи кезеңінде И. мемлекеттер мен халықтар-
дың  халықаралық  лаңкестікке,  өңірлердегі  қарулы  қақтығыстарға,  кедей-
шілік пен қанауға қарсы күресте күш біріктірулерінен, ғаламдық сипаты ор-
тақ шешім жасауды қажет ететін экологиялық жəне басқа түйткілдерді бір-
лесе шешуден көрініс табады (қар. Еуразиялық интеграция, Космополитизм, 
Ұлтшылдық, Ұлттық келісім, Ұлттық қауіпсіздік, Толеранттылық).
ИРРЕДЕНТА (итал. irredenta – босатылмаған, бөтен біреудің иелігінде, 
ор. ирредента, ағыл. irredent) – этностың осы мемлекеттің шегінде жұрт-
тың аз бөлігін құрайтын, бірақ өздеріне жақын я өздерімен бірдей этнос ба-
сым көпшілігін құрап, ықшам тұратын мемлекеттің іргесіндегі бөлігі (қар. 
Диаспора). И. өз елінен тысқары жерде соғыс, аннексия, даулы шекара не-
месе  отарлау  үлгілері  кешенінің  салдарынан  қалып  қояды.  И-ның  негізгі 
ерекшелігі ішкі шоғырлану деңгейі салыстырмалы түрде төмен бола тұра, 
бұлардың саны көп болады. Қазіргі көпэтносты мемлекеттердің көбінде И. 
тарихи, саяси себептермен қалыптасқан. Көбінесе шекаралас, көрші көпэт-
носты мемлекеттерде өзара И. жиі болады. Диаспора сияқты, И. да өздерінің 
ортақтығын  сақтау  мен  дамыту  үшін  де,  көршілес  көпшіліктерімен  жəне/
немесе басқа И-мен байланысын сақтау үшін де əлеуметтік институттар то-
рабын құруға талпынады. Мұндайда өздерін сол аумақтың байырғы тұрғы-
ны деп есептейтіндіктен И., əдетте, өз құқықтарына көпшіліктің үкіметінің 
қол  сұғуын  күйзеліспен  қабылдайды.  Ал  егер  кемсіту  оқиғалары  жүйелі 
түрде  қайталанатын  болса,  И.  ішінде  этностық  көпшіліктердің  аумағына 
қосылуды  көздейтін  ағым,  ирредентизм,  пайда  болады.  Алайда  экономи-
калық жəне басқа себептерге байланысты И. өз көпшіліктерінің аумағына 
қосылуға əрдайым талпына да бермейді (қар. Диаспора).
- К -
КЕМСІТУШІЛІК /ДИСКРИМИНАЦИЯ/ (ЭТНИКАЛЫҚ, ҰЛТТЫҚ, 
НƏСІЛДІК) (ор. дискриминация (этническая, национальная, расовая), ағыл. 
discrimination, ethnic, national, racial) – этностық, ұлттық немесе белгісіне қа-