Этнос14. 12. indd

88
ЭТНОСАЯСИ СӨЗДІК
тəуелсіздігі жəне Астанасы; қоғамымыздағы ұлттық бірлік, бейбітшілік пен 
келісім; зайырлы қоғам жəне жоғары руханият; индустрияландыру мен ин-
новацияларға  негізделген  экономикалық  өсім;  Жалпыға  Ортақ  Еңбек  Қоға-
мы; тарихтың, мəдениет пен тілдің ортақтығы; еліміздің ұлттық қауіпсіздігі 
жəне бүкілəлемдік, өңірлік мəселелерді шешуге жаһандық тұрғыдан қатысуы 
жатады (қар. «Қазақстан – 2050» Стратегиясы, Ел бірлігі доктринасы, ҚР 
Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы).
- Н -
НƏСІЛШІЛДІК  (ор.  расизм,  ағыл.  racism) – физикалық  жəне  психика-
лық жағынан адамзат нəсілдері тең емес, «жоғарғы» нəсілдердің «төменгі» 
нəсілдерге үстемдік етуіне болады немесе солай ету қажет деген түсінік пен 
идеяларға сүйенетін психология, идеология жəне əлеуметтік тəжірибе. Нəсіл-
шілдіктің саяси тəжірибесі халықтардың нəсілдік белгілеріне қарай бөлу, бір 
жағдайларға байланысты əлсіз дамып жəне толық құқықты болмай қалған-
дарды тікелей тұқырту əрі қысым жасау мақсатын ұстанады. Нəсілдік кем-
сіту қарапайым азаматтық құқықтарын шектеу жəне тұлғалардың белгілі бір 
нəсілге жататындығын желеу етіп қысым жасаудан келіп шығады.
Н. бағынышты нəсілдік топтар мен индивидтерге қысым көрсету сияқты 
жекелеген  актілер  түрінде  ашық  əрі  нақты,  сонымен  қатар  əлеуметтік  топ-
тар арасындағы бағыныштылықтың құрылымдық қатынасын тұспалдайтын 
жасырын  институционалды  болуы  мүмкін.  Ашық  индивидтік  нəсілшілдік 
тəжірибесі  əдейі  жасалатын  əрекеттерге  қатысты  болса,  институционалды 
нəсілшілдік алдын ала ниеттенбей-ақ нəсілдік теңсіздіктің өзінен туған сал-
дарларымен байланысты.
Н. нəсілге негізделген əлеуметтік теңсіздікті теориялық түрлі жол арқылы 
түсіндіруге  жəне  ақтауға  тырысады.  Нəсілдік  тұжырымдамалар  алғаш  рет 
XVIII  ғасыр соңында пайда болған. Отаршылдық саясат  жасаған ол  тұжы-
рымдамалар өзге аумақтарды басып алуда, Африка, Азия, Америка, Австра-
лия жəне Океаниядағы миллиондаған адамды бағындыруда, қанау мен тонау-
да  еуропалық  державалардың  идеологиялық  негіздемесіне  айналды.  Ашық 
кертартпа  идеология  ретінде  нəсілшілдік  əсіресе  ХІХ  ғасырда  белең  алды. 
Бұл  идеология  сондай-ақ  АҚШ-тағы  құлдықты  ақтау  үшін  пайдаланылды. 
Нəсілшілдік теориясы Еуропада да пайда болды. Осы орайда француз графы 
Жозеф Гобиноның «Адам нəсілдерінің тең еместігі жөніндегі тəжірибе» де-
ген атаумен 1853 жылы жарық көрген даулы кітабының рөлі ерекше. Автор 
бұл еңбегінде адамзат нəсілдері өзара «сұлулығы» мен дене бітіміндегі түрлі 
белгілерімен ғана емес, сонымен қатар даму жəне басқа бір халықтың мəде-
ниетін меңгеру қабілетінен көрінетін психикалық сапасы жағынан да ажы-
ратылады деп түйеді. Гобино тек ақ нəсілділер ғана өркениетке қабілетті əрі 

89
ЭТНОСАЯСИ СӨЗДІК
өзгелерден озық деп есептеген. Сол замандағы кейбір ірі биологтар (А.Гек-
кель, Ф.Гальтонидр) тарапынан жанама қолдау тапқан бұл теория еуропалық 
отарлаушылардың  Африка  мен  Азия  елдеріндегі  əрекеттерін  ақтайтын  аса 
ыңғайлы құрал болып шыға келді жəне сонысына қарай еуропалық қанаушы-
лар арасына кең тарады.
Аталған нəсілшілдік идеологиясы ХХ ғасырда да онан əрі жетілдіріліп,
іс жүзінде қолданылатын болды. Гитлерлік Германияда нəсілшілдік фашизм-
нің  ресми  идеологиясы,  саяси  тəжірибесі  болды. «Германиялық  жоғары 
нəсіл теориясымен» қаруланып, Екінші дүниежүзілік соғыс барысында бар 
əлемге  үстемдік  орнатуға  тырысқан  фашизм  «кемшілігі  бар  халықтарды» 
жоюда алдына жан салмады. Гитлерлік нəсілшілдер орыс, украин, белорус, 
поляк, еврей, серб, чех жəне өзге де ұлттардың миллиондаған адамын құр-
тып жіберді.
Бионəсілшілдіктің кей постулатынан сөз жүзінде ғана бас тартқан нəсілшіл 
идеологтер  қазіргі  жағдайда  психонəсілшілдік  тұжырымдамасын  насихат-
тауда, яғни, олардың ұйғарымынша, дамуда артта қалған халықтар өздігінен 
дамуға психологиялық тұрғыдан дайын емес. Осыдан барып аталған тұжы-
рымдаманы нəсілдік кемсіту мен бөлектеуге желеу етіп əлі күнге əдеттегідей 
пайдаланып келеді.
Иммигранттардың африкалық елдерден шыққандардың, Латын Америка-
сынан  шыққандардың  Батыс  Еуропа  мен  АҚШ-қа  ағылуымен  байланысты 
соңғы  жылдары  нəсілшілдік  көрінеу  құбылысқа  айналып  келеді.  Дегенмен 
бұл үдерістің көрінеуліктен гөрі көмескі сипаты басым. 
Əлем қоғамдастығы нəсілшілдік тəжірибесін ресми түрде айыптап отыр. 
1965 жылы Нəсілдік кемсітудің барлық түрін тоқтату жөнінде халықаралық 
конвенция қабылданып, онда нəсілдік артықшылық немесе жек көруге негіз-
делген идеяларды тарату жəне жүзеге асырудың кез келген түрі заңмен жа-
заланатын қылмыс деп жарияланды. Сондай-ақ нəсілдік кемсітуге арандату, 
зорлық-зомбылық əрекеттері немесе кез келген нəсіл не этностық жағынан 
өзге  адамдар  тобына  қарсы  бағытталған  əрекеттерге  арандатудың  барлық 
түрі, нəсілшілдік əрекет жасауға қандай да бір көмек көрсету, оны қаржылай 
қолдау қылмыс деп танылатын болды (қар. Кемсітушілік, Ұлттық антаго-
низм,  Рухани  отарлау,  Сегрегация,  Этностық  стереотиптер,  Радикализм, 
Экстремизм).
 - О -
ОРАЛМАН  (ор.  оралман («возвращенец»),  ағыл.  oralman) – Қазақстан 
егемендік алған кезде елден тысқары жерде тұрақты тірлік еткен, егемендік 
алған  соң  Қазақстанға  тұрақты  мекен  ету  үшін  келген,  қазақ  ұлтының  Қа-
зақстан азаматтығы жоқ немесе шетелдік өкілі (қар. Репатриант, Мигрант, 

90
ЭТНОСАЯСИ СӨЗДІК
Эмигрант, Этностық көші-қон). Қазақтарды таяу я алыс шет елдерден өзінің 
Тарихи отанына оралту Қазақстан Республикасының көші-қон саясатының 
басты  басымдықтарының  бірі  болып  саналады.  О.  қазақстандық  қоғамның 
əлеуметтік  ортасына  тарту  мен  қосу  ұлттық  Бірдейлестікті  сақтауды,  сон-
дай-ақ  тарихи  əділет  орнатып,  оларды  өз  халқымен  қайта  қосуды,  ұлттық 
мəдениет пен тілді сақтауды мақсат етеді. «Оралманды жасайтын» таза эт-
ноұлттық сипаттағы себептердің (уəждердің) қатарының алғашқы бірінші то-
бына «Отанды сарғая сағыну» факторы, кең мағынасында алғанда, этноұлт-
тық ділді сағыну факторы жатады. Екінші тобына институционалдық-саяси 
сипаттағы себептер – бұрынғы О. саяси жəне құқықтық мəртебесі, олардың 
діни сенімі, əскери оқиғалар мен қауіпсіздік т.б., басқаша айтқанда, «азамат-
тық  факторы»  аталатын  фактор  жатады.  Үшінші  тобына  таза  əлеуметтік-
экономикалық  сипаттағы  себептерді – шаруашылық  жүргізу  мен  кəсіпкер-
лік қызметтің шарт-жағдайлары, табыс пен əл-ауқаттың деңгейі, білім алу-
дың, денсаулық сақтаудың жəне əлеуметтік сақтандырудың қол жетімділігін, 
басқаша айтқанда, «əлеуметтік-экономикалық жағдай факторын» жатқызуға 
болады. Ал төртінші тобына өзін Отанында кəдеге жарату уəждемесі, басқа-
ша айтқанда, «патриотизм факторы» себеп болады (қар. Диаспора, Ирриден-
та, Көші-қон).
ОТАН (ор. родина, ағыл. motherland) – 1. Адамның туған жəне өзі азаматы 
болып жүрген елі, ата мекені. 2. Бір нəрсенің туған, шыққан, пайда болған 
жері. 3. Г.В.Осипов бойынша, О. – белгілі бір халыққа мемлекет аумағының 
табиғатымен, халқымен, тарихи, тілдік, мəдени, тұрмыстық жəне əдет-ғұрып 
дамуының  ерекшелігімен  де  тарихи  тəн  болуы.  О.  туралы  түсінікті  жеке 
тұлғаның  жеке  əлеуметтік  мінез-құлқы  анықтайды  жəне  этностық,  гендер-
лік жəне кəсіби қатыстылығына қарамастан оның рухани өмірінің бір белгісі 
болып табылады. Мұндайда О. бейнесінің ділдік құрамдас бөлігі аймақтың 
ерекшелігіне тікелей тəуелді, яғни ол нақты елдің тарихымен, мəдениетімен, 
сондай-ақ əлеуметтік практикасымен өзектес. О. бейнесі қоғамды нығайтуға 
немесе саяси амал жасау үшін қажетті «əлеуметтік тапсырыстың» нəтижесі 
болуы мүмкін (қар. Тарихи отан, Кіші отан, Патриотизм, Жаңа қазақстан-
дық патриотизм).
ОТАНДАСТАР  (ор.  соотечественники,  ағыл. compatriots)  –  бір  мемле-
кетте туған, ұлтына, тіліне, дініне, мəдени мұрасына, салт-дəстүрлеріне қа-
рамастан бір мемлекетте тұратын немесе тұрған азаматтар. Мемлекеттердің 
О. қатысты ішкі жəне сыртқы саясаты, негізінен, олардың азаматтық, саяси, 
əлеуметтік,  экономикалық,  мəдени  жəне  басқа  да  құықтары  мен  еркіндік-
терін  жəне  мекен  ететін  мемлекеттеріндегі  заңды  мүдделерін  халықаралық 
құқықтың жалпы мақұлданған принциптері мен нормаларына сəйкес қамта-
масыз ететін құқықтық, дипломатиялық, əлеуметтік, экономикалық, ұйымдас-