Ертеѕіѕ їшін аянба, ерім

Кіріспе

Бұл жинақта отбасылық бизнестің 100 түрі жайлы айтылады. Жинаққа кірген бизнес түрлері мемлекеттік органдар ұсынымдары мен халықаралық тәжірибелерге шолу жасай отырып, сондай-ақ тұрғындар арасына жүргізілген сауалнамалар негізінде таңдалып, әзірленді. Жинақ материалдары ұсыныстық сипатта жазылып, кәсіпкерлік бастамаларды жүзеге асыруға мысал бола алады.

Оны әзірлеу кезінде бізге мына мәселелер негіз болды:

Біріншіден, еліміздің ұзақ мерзімге арналған «Қазақстан - 2030» даму Стратегиясы. Онда Президент «... адамдардың әл-ауқатының өсуi бiздiң күллi күнделiктi жұмысымыздың күретамыры болуға тиiс» деген болатын.

Екіншіден, біз Елбасының бәсекеге қабілетті елу елдің қатарына кіру жөніндегі тапсырмасын басшылыққа алдық. Бұл міндетті орындауға бүкіл халық болып жұмылмасақ, өзіміздің еңбексүйгіштігімізді арттырмасақ, онда ол орындалмайды.

Үшіншіден, Қазақстан Республикасы Президентінің 2009 жылғы 6 наурыздағы Қазақстан халқына арнаған кезекті Жолдауы.

Онда Елбасы Парламенттің, мәслихаттардың, «Нұр Отан» партиясының депутатта­рына сөз арнай отырып, оларды мемлекеттік органдар­мен бірлесіп қоғамдағы дағдарысқа қарсы ауқымды қозғалыстың басында болуға және адамдардың нақты пробле­маларын шешуге шақырды.

Партия мүшелерінің алдында үйді-үйде көбірек болуға, қандай мамандықтарға қайта оқуға мүмкіндік бар екенін, шағын несиелерді қалай алуға болатынын, қиын жылдарда не істеу керектігін түсіндіру міндеті қойылды. Сонымен бірге әр үйге, әр отбасына бару, қарапайым адамдардың көмек­шілеріне, кеңесшілеріне айналу керек екендігін баса айтты.

Төртіншіден, 2011 жылғы 28 қаңтардағы Қазақстан халқына арнаған «Болашақтың іргесін бірге қалаймыз!» Жолдауында Елбасы 2020 жылға дейін шағын және орта бизнестің жалпы ішкі өнімдегі үлесін 40% жеткізу міндетін қойды.

Осыған байланысты Үкіметке селолық кәсіпкерлікті дамыту жөнінен  шаралар кешенін әзірлеу тапсырылды.

Елбасы айтып өткендей, «даму әлеуеті жоғары елді мекен­дерде селолық инфрақұрылымдар да­мы­тылып, суаратын суларға, ми­кро­не­сиелеу бағдарламалары мен  табиғи грант­тарға қолжетімділік кеңейтіліп, кәсіпкерлік дағдыларына үйрету ұйымдастырылады.».

Ол үшін, әрине, атқарушы биліктің бар­лық деңгейлері мен  «Нұр Отан» пар­тиясынан үлкен түсіндіру жұмыстары талап етіледі.

Партияның белсенді атсалысуымен мемлекет азаматтардың әл-ауқатын арттыруға бағытталған шараларды қабылдап, көптеген әлеуметтік бағдарламалар мен жобаларды табысты іске асыруда.

Біздің елімізде әрбір адамның өмірде өз орнын табуы үшін барлық жағдайлар жасалған. Тәуелсіз жылдарда біздің елімізде іскер, табысты адамдар санаты құрылды. Түрлі қиындықтарға қарамастан олар аяқтарына нық тұрып, еліміздің нығаюы мен серпінді дамуына еселі үлес қоса білді.

Дегенмен, экономикалық және әлеуметтік мәселелер макродеңгейде шешіліп жатқанымен, қарапайым адамдардың мүддесі мен сұраныстары тиісінше назарға алынбай келеді.

Өз өміріндегі түрлі мәселелерді шешуде мемлекет тарапынан әрбір адамға берілетін мүмкіндіктер жайлы ақпараттар көптеген себептерге байланысты көпшілікке жете бермейді.

Қажетті де пайдалы ақпараттардың жеткіліксіздігі азаматтардың кәсіпкерлік бастамаларын іске асырудағы, шағын және орта бизнесті, соның ішінде жеке (үй) шаруашылығын дамытудағы тежеуіш фактор болып табылады. Ақпараттың жеткіліксіздігінен немесе қандай да бір басқа себептерге байланысты дұрыс бағыт-бағдар алып, өзі үшін және отбасы үшін лайықты жағдай жасай алмаған адамдар қатары да жеткілікті.

Осы материалдарды әзірлеу кезінде басшылыққа алынған негізгі идеялардың бірі – ол «әрбір қазақстандық табысты болуы керек» деген ой болды. Себебі, әр адам табысты болса – бүкіл мемлекетіміз де табысты болады. Әри­не, әр азамат өзінің тағдырына өзі жауапты. Мемлекет оның өміріне араласуға құқы жоқ. Бірақ, мемлекет әр адамның өсіп-өнуі­не, табысты болуына, жетістікке жетуіне жағдай жасауға міндетті.

Сондықтан, бұл қадаммен көзделіп отырған мақсат – қажетті ақпаратты бере отырып, азаматтарымыздың өмір сапасын жақсартуға көмектесу, әрбір қазақстандыққа жол сілтеп, оның қолына «балық» емес, «қармақ» беретін қажетті ақпарат ұсыну.

Әрине, біз бұл жерде «байлықтың соңына түс, пайдаға кенел» деп отырғанымыз жоқ, кері­сінше, «мемлекетке қолыңды жайма, өзіңді асыра, отбасың таршылық көрмесін» деп отырмыз. Сол арқылы еліңе сыйлы бола­сың, жақыныңа үлгі боласың деген ой. Абай атамыз айтты емес пе:

«Өзіңе сен, өзіңді алып шығар,

Еңбегің мен ақылың екі жақтап.».

Бәсекеге қабілетті елу елдің қатарына кіру үшін әрбір азамат, әрбір қазақстандық өзінің ісін тындырымды әрі тыңғылықты істеуі қажет.

Сіздің назарыңызға ақпараттық-анықтамалық материалдар мазмұны мынадай:

1) 100 отбасылық бизнес түрінің тізімі;

2) әрбір бизнесті жүргізудің әдістемесі (технологиясы);

3) бизнестің тиімділігін есептеуге бағытталған қарапайым есеп-қисап.

Бұл ақпараттық материалдар Сіздерге шынайы көмегін тигізеді деген сенімдеміз.

Редакциялық алқа
Жеке кәсіпкер болу үшін не істеу керек?
Егер Сіз жеке кәсіпкерлікті заңды тұлға ретінде тіркелмей немесе заңды тұлға ретінде тіркелу арқылы бастағыңыз келсе, онда осы екі жағдайдың екеуінде де Сізге тиісті үлгіде тіркеуден өтуге тура келеді. Жеке кәсіпкерлікті іске асыру үшін тіркеуді жүзеге асыратын аймақтық салық басқармасы болып табылады.

Жеке кәсіпкерлік жеке және бірлескен кәсіпкерлік түрінде жүзеге асырылады:

1. 
   Жеке кәсіпкерлік өзінің құқықтық иелігіне жататын мүлік базасында өз бетінше қызмет ететін бір ғана жеке тұлғадан құрылады. Некеде тұратын жеке тұлғаның жеке кәсіпкерлікті жүзеге асыруы үшін жұбайынан келісім алуының қажеті жоқ. Тек жеке кәсіпкерлікті іске асыру үшін жеке тұлға жұбайы екеуінің ортақ мүлкін пайдаланар болса ғана, екіншісінің келісімін алуы қажет болады.
   
2. 
   Бірлескен кәсіпкерлік өздеріне тиесілі ортақ меншік құқығына жататын мүлік базасында жұмыс істейтін бірнеше жеке тұлғалардан (жеке кәсіпкерлер) тұрады. Бірлескен кәсіпкерлік барысында жеке кәсіпкерлікке байланысты барлық мәмілелер жасалады, құқықтар мен міндеттер белгіленіп, ол бірлескен кәсіпорынның барлық қатысушылары арқылы іске асырылады.
   

1. 
   Жұбайлардың ортақ бірлескен меншіктері базасында жүзеге асырылатын жұбайлар кәсіпкерлігі;
   
2. 
   Ортақ бірлескен шаруа (фермер) қожалығы меншігі немесе жекешелендірілген тұрғын үйге ортақ бірлескен меншік базасында жүзеге асырылатын отбасылық кәсіпкерлік.
   

1. 
   белгіленген формадағы өтініш;
   
2. 
   2 АЕК мөлшеріндегі мемлекеттік тіркеу жинағын төлегендігін растайтын құжат.
   

• 
  Шаруа және фермерлік шаруашылықтар;
  
• 
  I, II және III топтағы мүгедектер;
  
• 
  Қазақстан Республикасының азаматтығын алғанға дейінгі репатрианттар (оралмандар) .
  

3. 
   жеке куәлік көшірмесі, тұпнұсқасы (салыстыру үшін);
   
4. 
   фотосурет (3,5 х 4,5);
   
5. 
   жеке кәсіпкердің тұрғылықты жерін растайтын құжат (азаматтарды тіркеу кітабы немесе жылжымайтын мүлікке меншік немесе оны пайдалану құқығын растайтын құжат).
   

Салық басқармасы барлық құжаттар тапсырылғаннан соң, 2 жұмыс күні ішінде «жеке кәсіпкер» куәлігін береді.

Осыдан кейін қажеттілігіңізге қарай сіз мыналарды жасай аласыз:

• 
  мөр дайындау;
  
• 
  банктен шот ашу;
  
• 
  кассалық аппаратты тіркеу.
  

1) ауылшаруашылық өндірісін жүргізудің қысқаша бағдарламасы;

2) шаруашылық басшысының ауылшаруашылық өндірісіндегі еңбек қызметін растайтын немесе тиісті мамандық немесе арнаулы дайындықтан өткенін (шартты жер үлесі құқығына ие емес азаматтар үшін) растайтын құжат;

3) шаруа (фермерлік) қожалығы басшысының салық төлеуші куәлігінің көшірмесі;

4) шаруа (фермерлік) қожалығы басшысының мекен-жайы.

Жеке кәсіпкерліктің артықшылықтары туралы:

• 
  адамның еңбекпен қамтамасыз етілу және ақша табу проблемаларын шешеді;
  
• 
  қымбат емес әрі тез арада тіркеуге болады;
  
• 
  мемлекеттік реттеуге аз ұшырайды;
  
• 
  тым көп құжаттар жүргізуді қажет етпейді.
  

• 
  мұраға қалмайды;
  
• 
  алғашқы капитал жинау қиындығы;
  
• 
  кәсіпкер жеке мүлкін тәуекелге тігеді:
  

Жеке кәсіпкерлік субъектісін тіркеу жұмыстарын әділет департаменті, статистика басқармасы және аумақтық салық басқармасы жүзеге асырады. Заңды тұлға ретінде мемлекеттік тіркеуден өтпей, қызмет етуге рұқсат етілмейді. Одан бөлек бұл заңмен қудаланады, мұндай жолмен алынған кірістер республикалық бюджет кірісіне жатқызылады.

Тіркеу реті келесі тізбекті әрекеттерден тұрады:

1. 
   қажетті құжаттар тізімін дайындау;
   

1. 
   мемлекеттік баж салығын төлеу;
   
2. 
   тіркеу органына құжаттарды өткізу;
   
3. 
   мемлекеттік тіркеу туралы куәлікті алу;
   
4. 
   салық режимін таңдау;
   
5. 
   қажет болған жағдайда ҚҚС куәлігін алу;
   
6. 
   мөр дайындау;
   
7. 
   банктан шот ашу;
   
8. 
   кассалық аппаратты тіркеу.
   

Кәсіпкерлік қызметті жеке кәсіпкер ретінде тіркелген тұлғалар ғана іске асыруы керек, ал ұйымдар мемлекеттік тіркеу көмегімен шаруашылық субъектісі ретінде заңдастырылады. Кәсіпкерлік қызметті мемлекеттік тіркеуден өткізбей іске асыру құқық бұзушылық болып табылады.

Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексінің 357-1-бабында:

«Тиісті тіркеусіз әрекеттер (операциялар) жасау, сондай-ақ, кәсіпкерлік немесе басқа да қызметтермен айналысу жеке тұлғаларға жиырмаға дейінгі, шағын және орта кәсіпкерлік субъектісі болып табылатын лауазымды тұлғаларға, жеке кәсіпкерлерге, заңды тұлғаларға отыздан қырыққа дейінгі айлық есептік көрсеткіш мөлшерінде айыппұл төлеуге апарып соғады...» делінген.

Мал бағу барысында шөптің сапасына да үлкен мән беру керек. Шөп түбірімен жұлынатын, қызыл түсті, дәмді болса, құнарлы болып есептеледі. Жайылымда қалған жылқы тезегіне қарап шөптің сапасын анықтауға болады. Егер ол қара түсті, үлкен, тұтас, бірақ қатты емес болса, онда жайылымдағы шөптің сапасы жақсы. Орманды жерлердегі шөп нашар, ал биік жерлердегі шөп жақсы болып есептеледі.

Мал бағудың екі негізгі әдісі бар: жүйесіз (реттелмеген), жүйелі (реттелген).

Реттелмеген мал бағу. Мал үшін жайылым кеңістігі шектелмейді. Олар тек жас шөпті жейді, сондықтан шөп тез арада таусылып отырады. Жаздың екінші жартысында мал ескі шөпте бағылуы тиіс, өйткені жас шөп болмай қалады. Ескі шөптің құнарлылығы аз болады, жайылым өз сапасын жоғалтады, бір жағында гүлдеп, бір жағында шөп өсіп, ала болып жатады, сондықтан малға қосымша азық береді.

Реттелген мал бағу. Мұндай жағдайда өнім мен шөп азайып қалмау мақсатында мал бағатын учаскелер алмастырылып отырады. Шөп бір рет қана қолданыста болуы керек (яғни шөп екінші мәрте шыққанда мал жайылымда болмау керек). Көктемде жайылымнан кейін шөп ұзындығы 5-6 см болғанда, шөп тәулігіне 1-1,5 см өседі, сондықтан малды 10 күннен кейін, ал жаздың екінші жартысында 15 күннен кейін ғана жайылымға жіберу керек. Жануарларды жайылымда 6 күннен артық ұстамау керек.

Жайылымды дұрыс ұйымдастыру үшін, 1 га жерге қанша малды бағуға болатынын анықтау керек. Жайылымның көлемін анықтау үшін ондағы өнім көлемін, малдың тәуліктік азығын, жайылым уақытын білу керек.

Үй құстарын, мысалы, қаздарды асыраған кезде олардың қоректенуді жақсы көретінін ескеру керек. Егер қазға жасыл азық қана жем етіп берілсе, оның 2 кг жеп қаз толықтай тояды. Сонымен қатар қаз еркін жайылғанды ұнатады. Оларды жаю үшін су жайылған және кебу жайылымдарды, астық жиналғаннан кейінгі жерлерді, шөп отырғызылған учаскелерді таңдау керек. Жасыл астық тұқымдас өсімдіктер ішінен қаздар шалғындық мятлигін, өрмелеуші пырлерді, қара бидай мен сұлыны, түрлі шөптер ішінен – мыңжапырақты, бұршақ дақылдылар ішінен – жоңышқа мен люцернді жақсы көреді. Құсты жаю барысында оны сумен міндетті түрде қамтамасыз етіп отыру керек. Сондықтан қаздар үшін суға жақын жайылымдар ең жақсы жайылымдар болып табылады. Қаздар су айдындарында да жақсы қоректенуі мүмкін. Олардың дене сезгіштігі жақсы дамыған, сондықтан судағы азықты олар көру қабілетінің арқасында емес, тұмсығы арқылы сезеді.

3. Қызметкерлер. Бір ғана қажетті маман ол – бағушы.

Бағушы, біріншіден, жануарларды қорғап, оларға жағдай жасау үшін керек. Екіншіден, табын өте үлкен болған кезде оны дұрыс ұйымдастыра білу үшін қажет. Ауылшарушылық малдары мен құстарды қалалық саяжайларда, көшелер мен аула ішіндегі аймақтарда, адамдардың демалу және суға түсу орындарында жаюға тыйым салынған.

Малшының күні бойғы су мен тамағына кететін шығын.

• 
  Бір сиырдан айына 200 теңге және одан да көбірек пайда табуға болады. Егер табында 100 бас болса, онда 100 бас * 200 теңге = айына 20 000 теңге болады.
  
• 
  Бір жылқы үшін айына 500 теңге не одан да көбірек пайда табуға болады. Егер табында 50 бас болса, онда 50 бас * 500 теңге = айына 25 000 теңге болады.
  
• 
  Бір қой үшін айына 100 теңге не одан да көбірек пайда табуға болады. Егер табында 100 бас болса, 100 бас * 100 теңге = айына 10 000 теңге болады.
  
• 
  Бір қаз үшін айына 50 теңге, ал егер 100 қаз болса, онда 100 бас * 50 теңге = айына 5 000 теңге пайда табуға болады.
  

Қарбыз бен қауын өсіруге арналған жерлерді асқабақтық өсімдіктерді өсіруге арналған жер секілді дайындайды. Жоғары көлемде өнім жинаудың міндетті шарттарының бірі – жерді терең жырту (немесе қазу). Жерді тереңірек өңдеу өсімдіктің жақсы өсуі мен олардың жемісті мол салуына мүмкіндік береді.

Қарбыз бен қауынды Қазақстанның оңтүстік аймағының қолайлы климаттық жағдайында өсіреді. Тұқым отырғызуды 8 - 10 см. тереңдіктегі топырақ 15 - 17° С –ге дейін қызған кезде сәуір айының соңына қарай бастайды (кеш түсуі мүмкін көктемгі үсік есепке алынады). Жекелеген кішігірім, желден жақсы қорғалған, күн түсетін учаскелерде және аулаларда тұқым отырғызуды 5 - 6 күн ерте бастауға болады.

Ашық учаскелерде тұқым егуді кулиспен отырғызған дұрыс. Қарбыз бен қауынды бұлай отырғызу барлық аймақтарда мол өнім алуға мүмкіндік береді. Кулистік өсімдіктердің жұптасқан қатарын (жүгері, қонақ жүгері) әрбір 10 - 15 м сайын басым болатын желдің бағытына көлденең отырғызады.

Қарбыз бен қауын өсіру үшін 2-3 жыл сақталған тұқымды пайдаланған дұрыс. Былтырғы егіннен қалған ұрықты 2 сағат бойы 40 - 50° С. қыздырып барып отырғызады. Егінді кеш еккен кезде оны көктетіп барып отырғызған жөн. Ұрықты термикалық өңдеуден өткізеді. Ол үшін ұрықтарды ыстық суға (60-65°С) 3 - 4 минутқа салады, одан кейін 3 - 4 күн бойы 25°С температурада мақталы төсеніште, ылғалды жабын астында ұстайды. Қарбызды дәннің ұрығы пленкалы қабығынан оңай бөлінетін болғанда, ал тұқым жарнағы оны жеңіл үйкеген кезде түсіп қалатындай болған кезде отырғыза бастайды.

Тұқым отырғызуды ұялық тәсілмен, бір ұяшыққа 5-6 ұрықтан сала отырып егеді. Ұяшықты сортына қарай қарбыз үшін 2 x 0,3 м. қауын үшін 1,5 x 0,3 м. болатындай етіп отырғызады. Егу нормасы тиісінше гектарына 4-5 және 3-4 кг. Тұқым жерді жарып шыққаннан кейін әр ұяда тек бір ғана мықты әрі жақсы дамыған өсімдікті қалдырады.

Нағыз егіндік жапырақтары шыққаннан кейін көшеттер көтеріледі. Қатараралық өңдеуді кетпенмен немесе көпсіткішпен іске асырады. Өсімдікті көпсіте отырып, оны көпсіген ылғал топырақпен жабады.

Кеберсіген топырақты 2-3 рет суғарады. Алғашқы суғаруды тұқымның өсуі алдында не тұқым шыға салысымен жүзеге асырады, екіншісін –сабақтары шыққан кезде, үшіншісін – жеміс пісуінің алдында. Суғару жыртылған жер жанында өсіп жатқан өсімдіктер бойынша жасалады, алайда судың көп мөлшерде болмауын қадағалау керек.

Қарбыз бен қауынды ыстық күндері піскендерін іріктеп жинайды. Дақылдарды жинауды ауа-райы суымай тұрғанға дейін аяқтайды.

Қарбыздар мен қауындарды қолайлы жағдай жасай отырып, қоймаларда, қораларда, гараждарда сақтауға болады.

Асқабаққа тоқталатын болсақ, ол кез-келген құнарлы заттары жеткілікті топырақта өсе береді. Учаскенің көлеңкелі не жарық түскіш болғанына мән берілмейд. Олар барлық жерде бірдей өседі.

Асқабақтарды сәуір айының ортасында отырғызады. Тұқымды 10 см тереңдіктегі қуысқа 3-5 данадан салады. Әр қуысқа суперфосфат тыңайтқышын топырақпен араластырып 7-9 грамнан салады. Алғашқы жапырақтар шыққан кезде, әр қуыста бір-бір өсімдіктен қалдырып, сирету жасайды. Ал дақылды жинауға дейінгі қалған уақытта отау мен топырақты қопсытумен айналысады. Жеміс піскен кезде жинауды бастайды. Ауа-райы суымай тұрғанда, асқабақтарды жинап алу шарт, өйткені аз да болса үсіген асқабақтар сақтауға жарамсыз болып қалады.

Тұқым сатып алу – 1 қорап (10 дана) * 500 теңге * 10 қорап = 5 000 теңге.

• 
  Қарбыздарды сату - 1 кг. - 40 теңге * 5 - 6 кг. (1 қарбыздың орташа салмағы), 40 қарбыз 8 000 теңге тұрады.
  
• 
  Қауындарды сату - 1 кг. - 60 теңге * 5 - 7 кг. (1 қауынның орташа салмағы), 40 қауын 12 000 теңге тұрады.
  
• 
  Асқабақтарды сату - 1 кг. - 80 теңге * 3 - 5 кг. (1 асқабақтың орташа салмағы), 40 асқабақ 9 600 теңге тұрады.
  

Қазақстанның топырақтық-климаттық жағдайы негізгісі бүлдірген мен таңқурай болып табылатын түрлі жеміс-жидектерді өсіру үшін өте қолайлы. Бұл жеміс-жидектер адам тамақтануында аса маңызды мәнге ие, өйткені бұлардың құрамында адам тіршілігінде үлкен рөл атқаратын ағзаның өмірлік күш-қуатын, оның физикалық және ақыл‑ой жұмысының қабілетін және түрлі ауруларға қарсы күресін арттыратын дәрумендер бар. Жеміс‑жидектерден жақсы тосаптар, сілікпелер, мармеладтар мен табиғи шырындар дайындайды. Олар – кондитерлік және жеміс‑жидек өңдейтін өнеркәсіп үшін таптырмас шикізат, сондықтан да жеміс‑жидектерді өсіру мен өткізу табысты бизнес болып табылады.

Бүлдірген – жан біткеннің бәрі жақсы көретін, жер талғамай өсе беретін, аса дәмді жидектердің бірі. Биіктігі 30-35 см. Жапырақтары үш бірдей, ірі, ашық‑көк, қабырғалы, қою жұрындалған болып табылады. Бүлдіргеннің нәрлілігі (калориялылығы) бар жоғы 100 г-да 36,9 ккалды құрайды, бұның өзі оның нағыз диеталық өнім екенін білдіреді. Бүлдірген тек тәтті жидек пен керемет десерт қана емес, сонымен бірге таптырмас емдік нәрсе. Ол адам тәбетін жақсартады, ас қорытуға жағымды әсер етеді, терлеткіш және зәр айдау қасиетіне ие. Ол ағзаның тұз алмасу үдерісін қалыпқа келтіреді, шөлді басады, қан түзіліміне жәрдемдеседі. Бүлдіргенді жыл бойы өсіру – шағын бизнес үшін аса тиімді идеялардың бірі.

Қазақстанда ең көп таралған бүлдірген сорттары: «Елизавета патшайым», «Зенга Зенгана», «Симфония», «Русановка», «Қайнаркөз», «Эверест» және «Фестивалдық». Бұлардың барлығы жақсы өнімділігімен және зиянкестерге қарсы мықтылығымен ерекшеленеді. Есте сақтайтын нәрсе, бүлдіргеннен жақсы өнім алу – 50% жағдайда ғана оның сортына, ал қалғаны – өсімдіктің күтіміне байланысты болады.

Таңқурайды халық тамаша дәмі мен жемісінің нәзік, тәтті хош исі үшін жақсы көреді әрі ерекше бағалайды. Оның гүлдері ақ, болар-болмас сезілетін жағымды хош иісті болып келеді. Жапырақшаларында гүл тостағаншасының жеке жапырағы шамалы ғана, көптеген аталық және аналық сабақтардан тұрады. Таңқурайдың жаппай гүлдеуі мамырдың аяғы мен маусымның басына қарай (көктемнің шығуы мен жидектің өнген ортасына байланысты) басталады және бұл науқан екі‑үш аптаға созылады. Таңқурайдың жемістері ауа райына байланысты әртүрлі уақыттарда піседі.

Біздің елімізде негізінен таңқурайдың қызылжемісті сорты көп тараған. Олардың арасында маусым кезінде 2 мәрте – жазда және күзде жеміс беретін ремонтантты сорттар да бар. Сондай‑ақ, соңғы жылдары қаражемісті «Кумберленд» таңқурайы мен сарыжемісті таңқурайды өсіретіндер де көбейе бастады.

Бүлдіргенді отырғызудың ең қолайлы мезгілі – жаз. Бүлдірген тегіс жерде жақсы өседі. Оны бұлтты күні немесе түні бойы бейімделуі үшін кешкі уақытта отырғызу керек. Ол үшін 3-4 жапырақшасы бар, жүрекшесі мен тамыр жүйесі жақсы дамыған көшеттер (розеткалар) отырғызылады. Бір түптен 15-ке жуық жақсы дамыған розеткалар алынады. Отырғызғаннан кейін бүлдірген розеткаларын бірден аздап суару керек. Дұрыс отырғызылған көшет қысқа қарай жақсы түп болып қалыптасады, бұның өзі оның жақсы қыстап шығуына әсер етеді. Келесі жылы (жазда) осы түптерден өнімді жемістер – бірінші жылы жеміс беретін бүлдірген алынады.

Таңқурай – көпжылдық тамыр жүйелерінен және біржылдық пен екіжылдық өркендер түріндегі жерүсті бөлігінен тұратын бұта. Таңқурайды бақшада жеке‑жеке, мәселен қоршау бойына 2-3 қатарға отырғызған жөн. Қоршау маңында ол желден қорғанады, ол жерге қар ерте түседі әрі қыстыгүні жидек қардың қалың қабатымен көмкеріледі. Таңқурайды отырғызу жоспарланған учаскеде көктемгі жинақталған су болмауы керек, өйткені ол артық дымқылдықты көтере алмайды.

Таңқурайды күзде де, көктемде де отырғызуға болады. Көктемде оны үсік түсу қаупі басым болған жағдайда және қысқы қар жабыны жұқа болғанда отырғызады. Оны қатарлап отырғызған жөн, қатарлар арасы 1,5-2 м және қоршауға 1,5 м жетпеуі (учаске шетіне қарай) керек. Егер отырғызу барысында тыңайытқыш толық мөлшерде себілсе, онда отырғызылғаннан кейінгі 2 жылда таңқурай тыңайтқышты қажет етпейді.

Таңқурайды өсірудің екі түрі тараған – жеке бұталарды сақтай отырып және шұбыртып отырғызу. Бұтаны қалыптастыру барысында әрбір отырғызылатын орынға екінші жылдың аяғына қарай мықты 8-10 өскінді қалдырып отырады, қалған осал өскіндер мерзім сайын алынып тасталынады. Таңқурайды шұбыртып орналастыру өсімдік жолақтарын құрудан басталады. Ол үшін жолақтардың сыртындағы барлық өскіндерді үнемі алып тастап отыру керек, ал жолақтың ішінде тек артық осал өскіндерді алады. Өсімдікті шұбыртып өсіру әдісі өте жоғары жеміс алуға септігін тигізеді, ал лентаның өзі жанды дуалдың қызметін атқара алады. Таңқурай бір жерде 15-20 жылға дейін өсе алады, бірақ аса жемісті кезеңі 10-12 жылдан аспайды.

Жемістерді тек таңертең міндетті түрде жеміс тергішпен және шыныаяқпен жидектің өзіне қол тигізбей алу қажет, әйтпесе ол тез бұзылатын әрі нашар сақталатын болады, жидекті теріп алғаннан кейін бірден 1-2 сағат бойы 2-3°С температурада сақтап қою керек.

Бүлдірген мен таңқурайды жаңа пісіп, терілген күйде сатуға немесе өңдеуге өткізуге болады. Бұл үшін БАҚ‑тарға хабарландырулар беруге болады. Сонымен бірге жеміс‑жидектерді сататын өз нүктелеріңізді де ашуға болады. Көршілеріңіз бен таныстарыңызға өзіңіздің бүлдірген мен таңқурай өсірумен айналысып жатқаныңызды хабарлап, оларға жемістер мен көшеттерді сататындығыңызды ескертіп жүргеніңіздің де пайдасы тиеді. Жергілікті мекемелерге, қоғамдық тамақтану, аспаздық орындарына, сауда орталықтарына және т.б. өткізу жолдарын қарастырып көру керек.

Бүлдірген отырғызу үшін 1 түп = 30 теңге. Сізде 100 000 м² учаске бар деп есептейік, ол үшін Сізге 150 түп керек, яғни 150 * 30 теңге = 4500 теңге.

Таңқурай үшін көшеттер = 300 теңге (сортына байланысты). Мәселен, егер шарбақты жағалай отырғызсаңыз (15 м), 10 көшет қажет болады, яғни 10 * 300 теңге = 3 000 теңге.

5.2. Табыс:

1 м² алаңнан орта есеппен 15-16 кг. бүлдірген алуға болады, яғни 10 м² * 15 кг. = 150 кг. * 400-500 теңге (1 кг. бүлдірген бағасы) = 60 000 теңге.

1 м. жердегі таңқурайдан 4-6 кг. жеміс алуға болады. Мәселен, Сізде 15 м. жер бар делік * 4 кг. = 60 кг * 500-600 теңге (1 кг. таңқурай құны) = 30 000 теңге.

6. Пайдалы сілтемелер:

http://vsaduidoma.ru/2009/10/28/posadka-uxod-sorta-sadovoj-klubniki-zemlyan

http://www.6x100.ru/db/klubnika.shtml

http://thegardener.ru/?Klubnika

http://marry-garden.in.ua/index.html

http://www.flora-club.com/index.php/vyrashivaniye-maliny.html

http://www.dachnikam.ru/sad/vid/malina.php

Интернет арқылы іздеу. Сіз Интернет арқылы да осы тақырып бойынша көптеген материалдармен таныса аласыз. Ол үшін іздеуге арналған сайттар, мысалы www.google.kz, www.rambler.ru, www.yandex.ru сияқты жүйелерде «бүлдірген мен таңқурай өсіру» және т.б. кілт сөздерді теру керек.

4. Жеміс-көкөніс дақылдарын өсіру (картоп, қызанақ, қияр, сәбіз, пияз, бұрыш, асқабақ, алма, алмұрт, алша, шие, жүзім, қызылша, қырыққабат, кәді (баклажан)
1. Жалпы ақпарат. Белгілі бір жағдайы жасалған жер учаскелері бар адамдар үшін көкөніс өсіру жақсы кәсіп болуы әбден мүмкін. Қазіргі кезде бұл өнімдердің нарығы өте кең, жеміс-көкөніс дақылдарын тек қарапайым тұтынушылар ғана емес, түрлі өндірістің өкілдері, базарлар мен супермаркеттер де сатып алады. Жеміс-көкөніс дақылдарын тек жаңа піскен күйінде ғана сатып қоймайды, оларды маринадтайды, мұздатады, сондықтан да қазіргі уақытта жеміс-көкөніс дақылдарын өсіру секілді бизнес идеясы – бұрынғыдан да өзекті.

2. Көкөніс дақылдарын жіктеу. Жеміс-жидек және көкөніс дақылдарын таңдау мен орналастыру – жер учаскесін игерудегі аса жауапты міндеттердің бірі. Жеміс ағаштары мен жидек бұталарын бақша дақылдары мен бүлдіргендерге көлеңке түсірмейтіндей етіп орналастыру қажет.

Жеміс ағаштарын ең дұрысы учаскенің солтүстік, солтүстік-батыс немесе солтүстік-шығыс бөлігіне орналастырған жөн. Дақылдарды бөлек отырғызу барысында олардың жарық сүйгіштігін ескеру керек және өсімдіктер оңтүстіктен солтүстікке қарай өсуі керек. Учаскенің солтүстік жағына алма және алмұрт ағаштарын, олардың арасына орта бойлы көшеттерді – шиені, алшаны, жидек бұталарын отырғызған дұрыс болады. Жидек бұталарын бақша қатарларының арасына, жүзімді – бақшаның оңтүстік немесе оңтүстік шығыс шекарасына қарай, шарбаққа жақын отырғызу керек.

Жерді жырту алдында органикалық және минералды тыңайтқыштар себу қажет. Құмдауыт және қатпарлы болып келетін топыраққа қайта жырту алдында көң себу керек. Көктемде учаскені екі-үш рет тереңдігі 18-20 см етіп қайта өңдеп немесе күрекпен қайта қазып шыққан жөн, бұнымен қоса тамыр кеміргіш арамшөптердің тамырларын, зиянкестер жұмыртқаларын (саратан қоңыз, бұзаубастан және т.б.) мұқият теріп шығады. Көкөніс дақылдарын өсіру барысында жақсы тұқым себудің маңызы зор, бұл көп жағдайда өнім көлемін ғана анықтап қоймайды, оның тұтыну құндылығын да білдіреді. Тұқым алуды кейінге ысырып, соңына қалдыра бермей, ерте бастан ойлау керек. Оның негізі ретінде әрбір дақылдарға жоспарланған жер көлемін алу қажет. Тұқымдарды көп мөлшерде сатып алмаған жөн, өйткені (қиярды қоспағанда) барлық дақылдарды жаңа ұрықтардан өсірген жөн. Алынған ұрықты жылы жерде, кеміргіштер зиян келтіре алмайтын жерде сақтаған керек.

Картопты күтіп-баптауға оны отырғызғаннан кейін 4-6 күн өткен соң ғана кірісу керек. Негізі, өніп жатқан түйнектер, топырақта жатып үнемі ауаны қажетсінетіндіктен картоп түбін ұдайы қопсытып отыру керек. Отырғызу алдында түйіндерді жақсылап әзірлеп, өсімдіктер мен топырақты дұрыс баптаған жағдайда көктемгі егілген картопты қазуға маусымның 1-онкүндігінде кірісуге болады. Көктемгі отырғызылған өнімді ең дұрысы –жаз бен күзде пайдалану. Қазан айының аяғы мен қарашаның басында картоп өне бастайды. Қысқы және көктемгі кездерде пайдалану үшін картопты жазда отырғызу керек. Өндірістік мақсаттар үшін тұқымға жартылай піскен сорттарды таңдап, картоп егуді 20-25 маусымда бастау қажет. Картопты тұрақты қоймаларда – жер қоймада, жертөледе, үй асты қоймасында 85-90% ылғалдық шеңберінде сақтаған дұрыс.

• 
  жемістілер (қызанақ, қияр, кәді (баклажан), бұрыш, кәдіш (кабачок), асқабақ, асбұршақ, ірі бұршақ (бобы), үрме бұршақ (фасоль), соя және т.б.);
  
• 
  тамыржемісті және түйнекжемістілер (сәбіз, шомыр (редька), шалғам (редис), шалқан (репа) және т.б.).
  

Жеміс-көкөніс өнімдерінің ішіндегі тағы бір танымал түрі – алма.

Алма көшеттерін отырғызатын шұңқырларды ертерек әзірлеу керек, топырақтың отыруына уақыт қалдыру үшін оларды кем дегенде көшет отырғызардан бір ай бұрын дайындаған дұрыс. Шұңқырларды тереңдігі 60 см-ге дейін, диаметрін 1-1,2 м-ге дейін, көшет отырғызылатын орынннан алынған топырақтарды органикалық тыңайтқыштармен араластырып қазады.

Қазақстанда өсіру үшін мынадай сорттар ұсынылады:

• 
  жазғы – Суйслеппер (алқызыл столовка), Ажар, Мельба, Ақ алма, Алақоржын;
  
• 
  күздік – Ренет Бурхартда (жаз лимоны), Титовка;
  
• 
  қысқы – Апорт, Жетісу ренеті, Алтын арай, Сары Бельфлер, Пепин Черненко, Теміртас, Кандиль-синап, Ақ розмарин.
  

Алма ағзаның тазаруына жәрдемдеседі – олар ішекте холестериннің, ісіп-қызару үдерісі мен ас қорытудың бұзылуы нәтижесінде қалыптасатын зиянды өнімдермен, уыттармен және басқа да улы заттармен бірігу арқылы оларды ағзадан сыртқа шығарады.

Бұдан да нақтырақ ақпараттарды мына сайттан қарауға болады http://www.ovochi.ru/blog/?p=39.

3. Технология. Жер учаскесін игере бастағанда еңбек құралдарын да ойластыру керек. Топырақты өңдеу үшін еңбектің дәстүрлі құралдары күрек, тырма, түрлі құрылымдағы қопсытқыштар мен отауыштар және т.б. пайдаланылады.

Технологияның барлық элементтерін тиімді пайдаланбай, жоғары өнімді қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін тәсіл табу мүмкін емес. Бірақ кез келген көкөністі өңдеу технологиясына тән бірқатар заңдылықтар бар.

Жеміс-көкөніс дақылдарының көпшілігіне ортақ талап – олардың мөлшерлеріне қарай ұрықтарын жұқа етіп жабу болып табылады (ұрықтарды бастырудың тереңдігі әдетте ұрық диаметрінен 3-4 есе үлкен болады. Бұл егістік топырағының қатпарын (2-4 см) өте тиянақты әзірлеуге ғана қатысты емес, ұзақ мерзім бойы ылғалдылықтың сақталу әдістерін қолдануға да байланысты (ұрық әдетте 2-3 аптадан соң өсіп шығады), еккеннен кейінгі суару қажеттілігі де осыдан туындайды. Көктемде тез қызатын, мейлінше жеңіл (құмдауыт немесе сазды) топырақ пайдалырақ, ал екінші жағынан көкөніс дақылдарының көпшілігі ылғалды жақсы көреді және тұқым өне бастағаннан өнімнің қалыптасуы үшін ылғалдылық аса қажет.

Топырақтың ылғалдылығы басым, жылу жетіспейтін аймақтарда жерді күзде емес көктемде аударған дұрыс (жерді күзде аудару оңтүстіктегі қуаң жерлер үшін пайдалы). Жылу мөлшері өте көп, ылғалдылық жетіспейтін қуаң өңірлерде топырақты күзде өңдеген дұрыс, өйткені жер күзгі-қысқы жауын-шашыннан ылғалды мол сіңіріп, көктемге жеткілікті түрде нығыздалуы керек. Бұлай жасаған уақытта көктемде ылғал аз буланып, топырақ температурасы да тез көтерілмейтін болады.

Осылайша, көкөніс дақылдарының биологиялық ерекшеліктерін (немесе олардың сорттары мен гибридтерін) ескере отырып, технологияның барлық элементтер кешенін мұқият орындау арқылы ғана өсімдіктің өсуі мен дамуы үшін және мол өнім алу үшін оңтайлы жағдай жасай аламыз.

4. Сату. Көкөніс дақылдарын сататын уақыт келгенде, оларды базарға, кез келген көкөніс дүкендеріне өткізуге болады. Әрі өзіңіздің ұсыныстарыңызды айтып, барлық жақын маңдағы дәмханалар мен мейрамханаларға хабарласып шығыңыз, мүмкін олар жаңа піскен көкөністерді алу үшін сізбен келісім-шартқа отырғанды дұрыс көрер.

5. Болжамды есептеулер.

5.1. Шығыстар:

Мәселен, егер учаске алаңы 8 сотық болса, онда егу үшін шамамен 2 қап егу картобы қажет. 1 қап = 3 000 теңге (сортына байланысты), яғни 2 қап * 3 000 теңге = 6 000 теңге.

Қиярдың 1 қорап ұрығы - 30 теңге (сортына байланысты), 8 сотыға 2 қорап қажет болады, яғни 30 теңге * 2 дана = 60 теңге.

5.2. Табыс:

8 сотық учаскеден шамамен 10-15 қап картоп жинауға болады (сортына және баптауына байланысты). 1 қап картопты сату - 4 000 теңге, яғни 10 (15) * 4 000 теңге = 40 000 (60 000) теңге.

8 сотық учаскеден 30 кг қияр жинауға болады. 1 кг сату = 150 теңге (қыста), ал жазда = 50 теңге, сонда 30 кг * 50 (150) теңге = 1 500 (4 500) теңге.

6. Пайдалы сілтемелер:

http://www.greenrussia.ru/sad_ogorod.php?url=tehnologia

http://www.urogay.ru/vegetables11.htm

http://www.websadovod.ru/fruit/apple_1.asp

Интернет арқылы іздеу. Сіз Интернет арқылы да осы тақырып бойынша көптеген материалдармен таныса аласыз. Ол үшін іздеуге арналған сайттар, мысалы www.google.kz, www.rambler.ru, www.yandex.ru сияқты жүйелерде «көкөніс өсіру» және т.б. кілт сөздерді теру керек.

5. Күнбағыс өсіру

1. Жалпы ақпарат. Күнбағыс – күрделі гүлдесін тұқымдасына жататын өсімдік. Оның шамамен 90‑ға тарта біржылдық және көпжылдық түрлері кездеседі. Үлкен гүлшоғырлары бар күнбағыстың ашық сәулелі жапырақшалары бір қарағаннан-ақ күнді еске түсіреді. Бұдан бөлек, бұл өсімдік басын үнемі күнге қаратып, шығыстан батысқа дейінгі күн ізімен оның соңынан еретін ерекше қабілетке ие.

Сондықтан, күнбағыс өсіру – аса қарапайым, қаржы салымын аз мөлшерде қажет ететін, жоғары рентабельді, өзін-өзі аз уақыт ішінде ақтайтын ақша табудың түрі.

Кұнбағыстың пістелері (дәндері) өте пайдалы. Олардың құрамында май, құнды өсімдік ақуыздары, көмірсулар, өзек, лецитин бар. Түрлі микроэлементтерге бай, сондықтан да магний, темір, мырыш, селенит, йод жетіспеушілігі кезінде көкөніс дәндерінің пайдасы тиеді.

2. Күнбағыс түрлері. Ең көп тараған түрі – майлы күнбағыс. Күнбағыстың бұл түрі әлемнің барлық жерінде өседі және күнбағыс майын өндіру үшін пайдаланылады. Майлы күнбағыстың 4-5 метрлі толық сабақтары, кәдімгі немесе бұтақты, бір немесе бірнеше кішкене бастары болады; жалғыз бастыларының ені кейде жарты метрге (әдетте – 15-20 см) дейін жетеді; шетіндегі гүлдері сары, орта тұсы күлгін түсті болып келеді. Күнбағыстың жемісі – сопақша, төрт қырлы немесе бүйірінен сығымдалған дән, ол жеміссеріктен (қабық немесе қауыздан) және тұқым қабығымен жабылған ақ дәннен (өзек) тұрады.

Сондай‑ақ күнбағыстың көп тараған түрінің бірі – біржылдық. Сабағы тығыз, биіктігі 2,5 м дейін тік өседі. Жапырақтары кезекпе кезек, ірі, жүрек тәрізді, бұдырлы, ұзын сап бойына орналасқан. Гүлдері сары, жоғары ұшты, үнемі күнге қарай бұрылып тұратын ірі себетке жинақталған. Жемісі – жолақты немесе қара түсті сопақша жұмыртқа тәріздес дән. Ол ұдайы күннің сәулесін, топырақтағы ылғал мен құнарлы заттардың болуын қажет етеді.

Күнбағыстың күтімі өте қарапайым: қатарлар арасы арамшөп өсімдіктерінен еркін, ал топырағы борпылдақ болуы керек. Күнбағысты уақытылы егу оны қыркүйек айының басында жинауға мүмкіндік береді. Осы уақытта көбінесе қажетті ылғал деңгейіндегі жоғары сапалы пісте алуды қамтамасыз ететін қолайлы ауа райы болады.

Өнімді жинауға шамамен бір жарым ай уақыт кетеді. Күнбағысты басын өткір пышақпен қесу арқылы қолмен жинайды. Өте ылғалды пістелерді 8-10 күн бойы сабағының түбіріне кесілген себеттерді кигізу арқылы кептіреді. Егістіктен жиналған күнбағыстар қырманға – қоймадағы арнайы орынға жеткізіледі, ол тек екі қабырғаға орналастырылады, өйткені қойманың алдыңғы жағындағы қабырғаның болмауы, қажетті ауа алмасуын қамтамасыз етеді.

Бірден кептіру жақсы желдетіліп тұратын қараңғы қоймаларда жүзеге асады. Кептірілетін орындағы температура 40-50°С болуы тиіс. Матадан жасалған қаптарда 2 жылға дейін сақтайды.

1 га жерге егу үшін 5-10 кг тұқым қажет. Мәселен, Сізде 10 га * 10 кг = 50 кг * 70 теңге = 3 500 теңге.

1 га жерден 8-10 центнерге дейін өнім алуға болады. 10 га * 8 ц = 80 ц өнім = 800 кг * 70 теңге/кг = 56 000 теңге.

6. Шалғам өсіру

Шалғамнан жасалған тағам, әсіресе жеңіл салаттар, бірқалыпты өт айдайтын және ісікке қарсы қасиетке ие, сонымен қатар тәбетті де ашады. Шалғамның құрамындағы ферменттер ақуызды тағамдардың жақсы сіңуіне септігін тигізеді, зат алмасуды күшейтеді. Ал бұл семіздіктен, сусамыр (қант диабеті) және тұз байлану ауруларынан зардап шегетіндер үшін маңызды. Осы ауруларға шалдыққандар үшін шалғам шырыны өте пайдалы.

Шалғамды қыстың күні үй жағдайында өсіруге болады, әрі ол мұндай жағдайда тәттірек және ірірек болады. Қапырық та, жаңбыр да, жел де үйде өсірілетін шалғамға кедергі келтірмейтіндіктен ол әрбір үшінші аптада тұрақты түрде өнім береді. Бір апта оны сатуға кетеді және жаңа ай басталғанда жаңа партиясын өсіруге болады.

Өсірілетін жер кең, жарық, мәселен үйдегі бөлмелердің бірі, жақсы гараж немесе абаттанған жертөле болуы керек. Шалғамды қыстың күні өсіру үшін топырақ, жәшіктер және оның тұқымы керек. Топырақтың кез келгені жарайды, тіпті бақшадан да алуға болады, ең бастысы онда арамшөп болмауы үшін оны електен өткізіп алу керек. Жәшіктерді оргалиттен жасауға, ал тұқымды дүкеннен сатып алуға болады – олар жыл бойы сатылады. Бөлмелерде барлық қабырғаларға сөре жасап, ортасына стеллаждар қойған жөн. Содан кейін жәшіктерді електен өткен топырақпен толтырып шалғамның тұқымын отырғызу керек. Бірақ өсімдіктердің аз уақыт ішінде бір-біріне кедергі келтіруіне алып келетін тығыздап отырғызудан сақтану үшін, тұқым егудің алдында қатарларды маркермен өлшеп белгілеу қажет, содан соң ғана белгіленген ұяшықтарға 1 тұқымнан сепкен дұрыс. Алайда, тұқымның өнгіштігін тексеруді ұмытып кетпеңіз, ол 85%-дан төмен болмауы керек. Ерте сорттылар үшін өсімдіктердің арақашықтығы 5х5 см. Жазғы сорттылар үшін қатарлап егу кезінде - 7х7 см сақтаған, маркерсіз жоғарыда көрсетілген қашықтықта жиектеу қажет.

Жаңадан бастап жүрген көпшілік бақшашылар өсімдік арасын уақытылы сиректетпеген үшін шалғамнан мол өнім ала алмайды. Өсімнің алғашқы кезеңінде көп суғарудың қажеті болмайды, бірақ тамыр жемісі қалыптаса бастаған кезден ұдайы суғарған тиімді. Су жетіспеген жағдайда тамыр жемісі ұсақ, ағаш сияқты, ұзын кедірлі түбірге айналып шығады. Суғарудан бөлек аптасына бір рет минералдармен тыңайту қажет. Ал үш апта өткен соң өнімді жинап, сатуға шығаруға болады.

• 
  Тұқымы - 10 қорапша (10 данадан) * 350 теңге (1 қорапшаның құны) = 3500 теңге.
  
• 
  Минералды тыңайтқыштар (1 қорапша) = 250 теңге.
  
• 
  Жәшіктер -10 дана * 100 теңге = 1000 теңге.
  

Жазда шалғам сату 1 байламы (5 шалғам) - 150 теңге, 20 байлам үшін барлығы = 3 000 теңге.

7. Қыш ісі

1. 
   Жалпы ақпарат. Қыш ісі – адамдар мыңдаған жылдар бойы айналысып келген өте көне өнердің түрі. Қыш құюшылардың өнімдері көпқырлы танымалдылығымен ерекшеленеді. Қазіргі кезде күнделікті тіршілікте әр адам табиғи ыдыс пайдаланғысы келеді. Түрлі құмыралар, сазбалшықтан жасалған кәдесыйлар ерекше көрінеді. Қыш ісімен айналысатын шеберлер бүгінгі күні көп емес, алайда өнімге деген сұраныс жыл сайын артып келеді. Сонымен қатар, сазбалшық денсаулыққа пайдалы. Осыған орай бұл өнер түріне қызығатындар жыл сайын көбейіп келеді.
   

2. 
   Ғимарат. Шеберхана ретінде көбінесе үйдің жоғарғы бөлігіндегі адам тұрмайтын орнын немесе тұрғын үйдің подвалын қолданады. Гаражды да шеберхана етуге немесе цехтағы кішігірім орынды жалға алуға болады.
   
3. 
   Жабдықтау. Қышшы шеңбері – ең басты құрал. Оның пайда болғанына 7 мың жылдай уақыт болды. Сол уақыттан бері оны қолдану әдісі еш өзгермеген. Қыш шеңбері – бұл икемді материалдан (ағаш, пластик, тас, металл, т.б.) жасалған, астынан оське бекітілген кішігірім диск. Осьтің екінші жағында дискінің айналымын жүзеге асыратын арнайы құрылым бар. Алғашқы қыш шеңберлері қолмен жұмыс жасауға арналған. Одан кейін пышақты түрлері пайда болды. Олар шебердің екі қолын жұмыс үшін босататындықтан алғашқыларға қарағанда ыңғайлырақ. Қазіргі қыш шеңберлерінің көбісі электрлік болып келеді. Олар ыңғайлы әрі қолөнершінің жұмысын жеңілдетеді.
   
4. 
   Технология. Алдымен сазбалшық араластырылады. Әр өнімге түрлі сорт керек: ақ, қызыл, құм араласқан, т.б. Одан кейін оны тең бөліктерге бөліп, қыш шеңберіне, жабыстыру тақтасына немесе формаларға салады. Бұйым белгілі бір алғашқы қалпына келіп, аздап кепкеннен кейін, оны пешке салады. Пешке салар алдындағы жабыстыру сапасы мен кебуіне қарап, дайын өнімнің бүліну деңгейін анықтауға болады. Орташа есеппен ол 20-30% құрайды, алайда бастапқы кезде 60% құрай алады.
   

5. 
   Сату. Стандартты өнімдерге кішігірім сатушылардың сұранысы жоғары. Кішігірім кәдесый дүкендері басшыларымен келісуге болады.
   

Сонымен қатар, мейрамханалар, дәмханалар, қонақ үйлер мен ыдыс дүкендеріне де барып көруіңізге болады.

6. 
   Болжамды есептеулер.
   

1. 
   Шығыстар:
   

• 
  қыш шеңбері (электрлік) – 150 000 теңге.
  
• 
  жарнама – 3 000 теңге.
  
• 
  оқу (курстар) – 35 000 теңге.
  
• 
  саз балшық (12 кг/қорап) – 3 000 теңге.
  

1. 
   Табыс:
   

• 
  қыш құмыра құны – көлемі мен формасына байланысты 500-5000 теңге аралығында.
  
• 
  ерекше дизайнмен жасалған қыш құмыраның құны – 3 000 теңге.
  
• 
  магнит – 200 теңге.
  
• 
  жеке тапсырыс бойынша магнит – 500 теңге.
  
• 
  фотосуреттерге арналған рамка – 400 теңге.
  
• 
  жеке тапсырыс бойынша фотосуреттерге арналған рамка – 1 000 теңге.
  

6. 
   Пайдалы сілтемелер:
   

8. Үйдегі сүрлейтін орын

1. 
   Жалпы ақпарат. Сүрлеу – өнімдерді (ет, балық, жеміс) жылу арқылы өңдеу әдісі. Сүрлеу арқасында өнім спецификалық иіске бөленіп консервіленеді. Сүрленген өнімдер сүр түтінінің бактериостатикалық заттарын сіңіріп, жартылай құрғап, соның арқасында көп уақытқа дейін сақталып тұрады.
   

Екі негізгі сүрлеу әдісі бар: суық және ыстық. Кейде тағамдарды металлдан жасалған жылжымалы сүрлеу құралы көмегімен жылдамдатылған әдіспен сүрлейді, алайда мұндай жағдайда өнім пісіріліп-сүрленген болып шығады. Сонымен қатар, сүрленген өнімдерді арнайы концентратты қандыағаш түтінімен өңдеу жолы арқылы да жасауға болады.

2. 
   Ғимарат. Бұл қызмет түрімен ауылдық жерлерде ғана емес, сонымен қатар саяжай учаскелерінде де айналысуға болады. Сондықтан сізге ғимарат емес, жер учаскесі керек.
   
3. 
   Жабдықтау. Сізге сүрлеу құралы керек. Оны жасау қиын емес. Оның бірнеше нұсқаларын мына сілтемелер көмегімен біле аласыз:
   

1. 
   http://okafish.ru/kopt/kop1.htm - сүрлеу шелегі;
   
2. 
   http://okafish.ru/kopt/kop2.htm - жылжымалы сүрлеу құралы;
   
3. 
   http://okafish.ru/kopt/kop3.htm - сүрлеу траншеясы;
   
4. 
   http://okafish.ru/kopt/kop4.htm - кептіргіш-сүрлеу құралы;
   
5. 
   http://okafish.ru/kopt/kop5.htm - сүрлеу бөшкесі.
   

4. 
   Технология. Ыстық әдіс (43-45 °С) майлы емес өнімдерді сүрлеген кезде, ал суық (19-25 °С) әдіс майлы өнімдерді сүрлеу үшін қолданылады.
   

Сүрлеу сапасы ағаш жанғанда бөлінетін түтінге байланысты. Әсіресе, ағаштардың қатты түрлерін пайдаланған жөн. Ағаштың құрғақ емес дымқыл болғаны жақсы, алайда ылғалды болмауы керек. Ең жақсысы – жапырақты ағаш түрлері: емен, қандыағаш, қартайған алма ағашы, т.б. Ең жаманы – қайың, алайда қайыңды отын ретінде пайдаланар болсаңыз, оны алдын-ала қабығынан тазарту керек. Арша бұтақтары мен шие жапырақтарын жандырған кезде, сүрленетін өнімдер жағымды иіс пен дәмге ие болады. Ал қылқан жапырақты ағаш түрлерін қолданғанда бөлінетін түтін өнімді ластап, оған жағымсыз иіс пен қышқылдау дәм береді.

Ең жақсысы – оттегінің жеткілікті дәрежеде болып, ағаштың толық жанбауы нәтижесінде алынған ашық түтін. Ағаш отын отқа жалмап тұру керек, алайда отқа қатты оранбау керек. Ол үшін пешке жұқа шіркелер мен ағаш үгінділері салынады. Егер өнім от арасынан анық көрініп тұрса, онда түтін керекті деңгейде деген сөз.

Сүрлеуге арналған ағашты жоңқа, үгінді, тамызық, жұқа шыбық түрінде қолданады, олар көп түтін шығарып жану керек. Ылғалды және бұлтты күндері ғана жалынның аз болуы мүмкін.

Бактерицидтік әсер ету және сүрлеу заттарын сіңіру ауаның ылғалдылығы мен температурасына байланысты. Температура неғұрлым жоғары, ал ылғалдылық төмен болса, соғұрлым сүрлеу заттары жылдам сіңеді.

Сүрленген өнім бетінің түсі қара май заттарына байланысты, сонымен қатар ағаш түрі де үлкен әсер етеді. Қызыл ағаш сүрленетін өнімдерге алтын рең, емен мен қандыағаш – сарыдан қоңырға дейін, жөке мен үйеңкі, тағы басқа жапырақты ағаштар алтын сары түс береді.

Сүрлеуден кейін дайын өнімдерді суытып, 10-12 С температура жағдайында 10 тәулік бойы іліп қойып кептіреді. Бұл олардың ылғалдылығын төмендетіп, ас тұзының көлемін арттырады. Кебу соңында салыстырмалы түрде сүрлеу заттарының құрамы көбееді, нәтижесінде өнімдерді ұзағырақ уақыт бойы сақтауға болады.

Сүрлеу уақыты әрқилы, ол өнімнің көлеміне байланысты. Орташа есеппен алғанда 12-24 сағат. Егер балық не құс болса – 12 сағат.

Сату. Жергілікті дәмханаларға барып, тауарды өткізу жайында келісіңіз. Алғашқы уақытта арзан бағамен сатуға болады.

Өнімді кішкентай бөліктерге (100 г - 1 кг дейін) бөліңіз. Полиэтилен пленкаға салыңыз (ол қазіргі таңда ораммен сатылады, пленка өте жұқа әрі мұндай нәрселерге ыңғайлы). Әр бөлігін өлшеп, қағазға жазып немесе принтерден шығарып, оларды пленкаға жапсырасыз. Сөйтіп өніміңізді сата беріңіз.

5. 
   Болжамды есептеулер.
   

Шығыстар мен табыстардың қандай болатынын есептеп көрейік:

1 кг жылқы еті 1 100-1 200 теңге (аймаққа байланысты). Егер тұтас бір жылқы алсаңыз, ол арзанға түседі. Тіпті 900 теңгеден табуға болады, 80 кг жас жылқы = 72 000 теңге.

1 кг сүрленген жылқы еті – 1 500 теңге * 80 теңге = 120 000 теңге.

Егер шикізатқа кеткен шығынды есептемесек, бастапқы шығыстар нөлге тең деуге болады. Егер Сіз ауылда тұрсаңыз, онда шаруашылығыңызда шикізат, яғни ет болуы мүмкін. Сондықтан да бастапқы кезде өз шаруашылығыңыздағы шикізатты пайдаланып көруге болады.

6. 
   Пайдалы сілтемелер:
   

http://www.hombiz.ru/domashnij-biznes/domashnyaya-koptilnya-dlya-ryby.html

http://www.uspeh4u.com/view_ideasbiz.php?id=25

http://www.smokery.narod.ru/

http://www.goszakup.gov.kz/

Интернет арқылы іздеу. Сіз Интернет арқылы да осы тақырып бойынша көптеген материалдармен таныса аласыз. Ол үшін іздеуге арналған сайттар, мысалы www.google.kz, www.rambler.ru, www.yandex.ru сияқты жүйелерде «сүрлейтін орын» және т.б. кілт сөздерді теру керек.

9. Монша мен сауна үшін сыпыртқы дайындау

1. 
   Жалпы ақпарат. Қайың сыпыртқылары – бұл моншаға барудағы қажетті аксессуар. Біздің ешқайсымыз да нағыз моншаны сыпыртқысыз елестете алмаймыз. Моншада ең болмағанда бір мәрте болғандардың әрқайсысы жақсы сыпыртқымен буға қыздырыну нағыз рахат екенін біледі. Монша сыпыртқысы бұл – көп мөлшерде тер шығарушы, зат алмасуды күшейтуші, дене массажы, зиянды микроорганизмдерді теріден шығарушы.
   

Бұндай бизнесті ұйымдастыру үшін, ең біріншіден қайың сыпыртқылары қажет. Қалалық жерлерде олар аз өседі, сондықтан үлкен қайың сыпыртқыларын дайындау үшін орманға барған жөн.

2. Жабдықтары. Сыпыртқы дайындау үшін сізге секатор, пышақ пен жіп секілді бірқатар жеңіл-желпі құралдар-жабдықтар қажет.

3. Технология. Сыпыртқыларды мамыр айының соңы мен маусым айының басында дайындау қажет. Сыпыртқыны жолдың бойында емес, орманда, жиектерде, ағаш отырғызылған орындарда ғана дайындауға болады. бірақ ешқашанда алуға болмайды! Жол бойында көліктер көп жүреді, соның салдарынан пайдаланылған газдың құрамындағы ауыр металлдар ағаштың жапырақтарына жинақталып қалады. Жауынның немесе шықтың бірде-бір тамшысы жоқ құрғақ бұтақтарды ғана кесуге болады, себебі жаңбыр астында кесілген бұтақтар және олардың ылғалды жапырақтары кептіру барысында бұзылып, жапырақтары ұшып кетуі мүмкін. Сыпыртқы жасау үшін ең қолайлысы – жерге жақын өсетін (бірақ қатты төмен емес) 2-3 жылдық бұтақтар. Қайың сыпыртқысы үшін су жағасында өсетін қайыңды таңдаған жөн. Бұтақтары жас, бірде бір рет гүлдемеген қайыңдар жоғары бағаланады. Оның жапырақтары да нәзік әрі жұмсақ. Сонымен қатар, бұтақтар жіңішке, ұзын, майысқақ, тік, салбыраған болуы керек. Негізі ағаштың басына емес жанына қарай өскен өскіндерді кесу керек; бір ағаштан ғана емес әр ағаштан кесу қажет. Содан кейін дайындалған бұтақтарды бір‑екі күн тобарсыту керек. Бұдан кейін бұтақтарды ұзындығы бойынша сұрыптайды және сыпыртқы етіп байлай бастайды. Буға қыздырынушының бойы мен монша биіктігіне қарай ұзындығы 400-600 мм.-лік сыпыртқы таңдалып алынады. Сыпыртқыны жапырақтарының жалтыраған жағы (күңгірт жағы емес) сыртқа қарап тұратындай етіп байлау керек. Алдымен жуанырақ бұтақтарды, содан кейін жіңішкелерін қаттайды. Сонда оның ұстағышы да дөңгеленген болады. Ұстағыштың жуандығын буға қыздырынушы брезент қолқап киіп, сыпыртқыны қолына алғанда ол ыңғайлы және нығыз тұратындай етіп жасау керек. Сыпыртқыны кендір немесе мақта‑мата жіппен байлаған жөн. Сыпыртқыны сыммен байлауға болмайды, өйткені қолқапсыз пайдалану кезінде ыстық моншада сым қатты қызып, қолды күйдіріп жіберуі мүмкін.

Сыпыртқыны кептіру. Сыпыртқыны күнге кептіруге болмайды. Кептірудің ең қарапайым тәсілі – сыпыртқыны жұп‑жұбымен байлап шатырға іліп қою. Егер шатыр болмаса, онда балконның көлеңкелі жеріне кептіру қажет. Жабық лоджада сыпыртқы буланып кетеді. Нәтижесінде жапырақтары бұралып, соның салдарынан тез түсуі мүмкін.

Сыпыртқыларды сақтау. Сыпыртқылар кепкен соң, оларды қаңырсып кетпеуі үшін жалпақ желпуішке ұқсайтындай етіп жатқызып сақтау керек. Сыпыртқыларды көлеңкеде сақтау керек. Бірақ сақтаудың тәсілдері де әртүрлі болады. Сыпыртқыларды кептірудің бір тәсілі мынадай. Жас сыпыртқыларды еденге жатқызады. Басында бір-біріне жақын етіп орналастырады. Күн сайын жапырақтары құрғағанша оларды аударып тұрады. Сосын сыпыртқыларды бір-біріне барынша тығыз қояды. Белгілі бір уақыт өткен сайын қатты кепкендерін төменге, ылғалдауларын үстіне ауыстырып тұрады. Біртіндеп сыпыртқылар жаншылып, желпуіш түріне келе бастайды. Сыпыртқыларды жұп‑жұбымен жіпке іліп сақтайды.

4. Сату. Ауылдық жерлерде сыпыртқыларды елдің барлығы дерлік жасай алады, сондықтан оны сату үшін қалаға баруға тура келеді. Қалада қала моншалары жұмыс істейді және оларды сыпыртқылармен ұдайы қамтамасыз етіп отыру керек. Барлық жақын арада орналасқан моншалар мен сауналарға қоңырау шалып шығыңыз, олар Сізбен сыпыртқы сатып алу бойынша келісім-шарт жасап қалуы әбден мүмкін.

Көптеген қалаларда халықтың белгілі бір бөлігі моншалары бар жер үйлерде тұрады. Бұндай аудандарға жарнама іліп қоюға болады. Сыпыртқыларды мамандандырылған дүкендерге және базарларға сатуға болады. Мүмкін сіз өзіңіздің барлық өніміңізді бірден сатып алатын және әрқашан Сізбен жұмыс істейтін саудагер тауып аласыз.

5. Болжамды есептеулер.

5.1. Шығыстар:

Құрылғылары – 1 000 теңге.

5.2. Табыс:

Сыпыртқы сату 1 тал - 250 теңге. 20 тал дайындасаңыз, сіз 5 000 теңге мөлшерінде пайда табасыз.

6. Пайдалы сілтемелер:

http://vry.narod.ru/za.htm

http://www.mukhin.ru/stroysovet/bani1/5_03.html

http://www.hobiz.ru/ideas/medic/venik/

Интернет арқылы іздеу. Сіз Интернет арқылы да осы тақырып бойынша көптеген материалдармен таныса аласыз. Ол үшін іздеуге арналған сайттар, мысалы www.google.kz, www.rambler.ru, www.yandex.ru сияқты жүйелерде «монша», «сауна» және т.б. кілт сөздерді теру керек.

10. Шөп әзірлеу мен оны сату

1. Жалпы ақпарат. Шөп – жануар тектілердің негізгі азығы. Ірі қара мал, қой мен жылқы үшін белгілі бір мерзім аралығында күнделікті пайдаланатын басты азық. Малға берілетін ең жақсы шөп – жайлау мен даланың түрлі шөптері. Алайда қазіргі уақытта шөпті көпжылдық дәнді және бұршақ дақылды шөптерден (сулыбас, жоңышқа, костер, клевер) дайындайды. Бұршақ дақылды шөптертің кальциі, дәнді дақылдылардың – фосфоры көп, сондықтан шөптің екі түрі де малға пайдалы. Әсіресе дәнді дақылды шөп жалпы азық көлемінің 70-75%-ын құрауы керек. Жоғары сапалы шөптің ылғалдығы 15%-ды құрап, жасыл түсті және жағымды иісті болады.

Жақсы шөп қыс мезгілінде дәрумендер, минералды заттар мен протеин көзі болып табылады. Шөптің құнарлылығы өсімдіктің ботаникалық құрамына, оны жинаудың мезгілі мен әдісіне, кептіру ұзақтығына байланысты.

2. Шөп дайындау мезгілі. Шөпті жинау мен әзірлеу уақыты климаттық аймақ пен ауа-райы жағдайына байланысты. Алайда жинау мезгілінің объективті көрсеткіштері де бар: қауыздану немесе бұршақ ашу, т.б. Дәл осы кезеңде өсімдіктердің құнарлы заттары көп мөлшерде болады. Бұдан кешірек мезгілде жинағанда құрғақ өнімді көбірек алуға болады. Бірақ бұл көлем уақыт өткен сайын өсімдік құрамында көбейе беретін талшықтар есесінен алынады.

3. Технология. Шөп дайындаудың әдеттегі және дәстүрлі әдістері бойынша шөпті шауып алып, ауа-райының қолайлы кезінде бірнеше сағатқа жайып алады. Одан кейін шөпті тырмалап үйеді де қажетті қалыпқа дейін кептіргеннен соң бір жерге түк етіп жинайды.

Шөптің құнарлы заттарын жоғалтуы механикалық және химиялық болып бөлінеді.

Құнарлы заттарды механикалық түрде жоғалту дегеніміз – шөпті жинау және қопсыту барысында өсімдіктің өзінің бағалы бөліктері болып табылатын гүлдері мен жапырақтарының сынуы. Әсіресе гүлдері мен жапырақтары жалпы салмағының 50%-ын құрайтын бұршақ дақылды өсімдіктерді жинау барысында жалпы шөп көлемін жоғалту қомақты мөлшерде болады. Механикалық түрде шөп көлемін жоғалтуды азайту үшін шабылған шөпті көп қозғай бермеу керек.

Ал химиялық түрде шөп көлемінен айырылу жаңа шабылған шөп жасушаларында зат алмасудың, яғни биохимиялық үдерістің тоқтамауы әсерінен болатындығы түсіндіріледі. Құрғату неғұрлым тезірек жүзеге асса, соғұрлым аққуыз, көмірсутегі, майлар, дәрумендер ыдырау үдерісін тезірек тоқтатып, құнарлы заттар барынша жоғалмайды.

Жоңышқаны кептіру айтарлықтай қиын, өйткені оның сабағы қалың. Сондықтан оны жинау кезінде арнайы сабақты жалпайтып тастайын шөп машиналары қолданылады. Осылайша ол тез кебеді, алайда сабақтарын жалпайту кезінде өсімдіктің ылғалдылығы, онымен бірге құнарлы заттары жоғалады. Дәнді дақылды шөптерді жалпайтпайды, өйткені олардың сабақтары жіңішке, яғни тез кебетін. Арнайы желдету арқылы шөпті аз уақыт ішінде кептіруді жүзеге асыруға болады.

Тығыздалған шөпті дайындау үшін оның ылғалдылығы 30—35% болғанға дейін кептіріп, мая етіп тырмалап жинайды.

Дәруменді шөп жас малдар мен асыл тұқымды жануарлар азығына қолданылады. Оны жасанды әдіспен құрғатады, күн көзі астында көп ұстамайды, өйткені ультрафиолет толқындары салдарынан каротині ыдырайды.

4. Сақтау. Құрғақ шөпті қорада, шатыр астында сақтайды. Кейбіреулер арнайы шөп сақтайтын төбесі жабық орын жасайды. Ол үшін жерге ұзындығы 7-7,5 метрлік бағана тұрғызылады. Әр бағананың қасына тағы бір 1 метрлік бағананы орнатады. Қысқа бағаналарға тақтайлар қойылып, үстіне шөп жиналады. Ішінен қысқышпен нығыздалған 60x100 см. қайрақпен байланысқан рама төбе болып табылады. Раманы бағаналарға кигізіп қояды да, шатыр жасайды. Шөп жиналғаннан соң белгілі бір биіктікте шатырды бекітеді.

5. Болжамды есептеулер.

5.1. Шығыстар:

• 
  кішкентай ағаш шалғы = 700 – 1 200 теңге.
  
• 
  үлкен ағаш шалғы = 1 500 – 2 500 теңге.
  
• 
  орақ = 400 - 700 теңге.
  
• 
  мотошалғы, электрлік және бензиндік = 7 500 – 50 000 теңге.
  
• 
  тырмалар = 500 – 1 000 теңге.
  
• 
  1 метр жіп = 5 – 10 теңге.
  

5.2. Табыс:

Шөп 1м² = 14 – 22 кг.

1 кг шөп = 8 теңге.

1 тонна шөп = 8 000 теңге.

6. Пайдалы сілтемелер:

http://animals-feed.info/54-zagotovka-sena.html

http://landwirt.ru/2009-12-12-16-06-35/189-2009-03-08-08-03-51

http://fermer02.ru/animal/cow/3013-texnologiya-zagotovki-sena.html

Интернет арқылы іздеу. Сіз Интернет арқылы да осы тақырып бойынша көптеген материалдармен таныса аласыз. Ол үшін іздеуге арналған сайттар, мысалы www.google.kz, www.rambler.ru, www.yandex.ru сияқты жүйелерде «жем-шөп әзірлеу» және т.б. кілт сөздерді теру керек.

11. Органикалық тыңайтқыштар дайындау

1. 
   Жалпы ақпарат. Өсімдіктер өмір сүру үшін оларға ең алдымен коректену қажет. Олар өздерінің коректік заттарын топырақтан алады. Сөз жоқ, бақша топырағында коректік заттардың негізгі көзі болады. Бірақ оны үнемі толықтырып отыру қажет. Ол үшін ең алдымен топыраққа органикалық, содан кейін минералды тыңайтқыштарды себу қажет.
   

Коректенудің басты элементтеріне азот, фосфор және калий жатады. Ал өсімдіктерге аз мөлшерде магний, натрий, марганец, кальций, темір, сонымен қатар бор, мыс, мырыш, молибден сияқты микроэлементтер қажет. Осылардың барлығы далалық, бақшалық және қыртысты жерлерде кездеседі, алайда олардың мөлшері органикалық материалдарда айтарлықтай көп. Органикалық заттардың 30 - 40% көбі қосымша себілген тыңайтқыштарға жататын шымтезекте, қарашірікте, шіріген жапырақтарда кездеседі.

1. 
   Тыңайтқыш түрлері. Технологияcы. Органикалық тыңайтқыштардың тобына төмендегілер жатады:
   

• 
  өсімдік тектес;
  
• 
  құрғақ жануарлар тектес;
  
• 
  балық эмульсиясы негізінде;
  
• 
  жануарлардың көңі мен тезегі;
  
• 
  табиғи (синтетикалық емес) минералдар;
  
• 
  балдырлар негізінде;
  
• 
  компосттар.
  

Казіргі таңда көптеген бақшашылар минералды тыңайтқыштардан бас тартып немесе оларды қолдануды азайтып, органикалық жер игеруге көшуге тырысуда. Мұндағы басты мақсат – ақшаны үнемдеумен қатар, экологиялық таза өнім алу.

Сондықтан біз арзан, айтарлықтай қол жетімді, бірақ көп жағдайда қолданыла бермейтін және ең бастысы дұрыс дайындалған жағдайда компост пен көңнен еш кем емес тыңайтқыштар туралы айтамыз.

Сабан мен пішен. Бұл тыңайтқыштарға қалаған кезде қол жеткізу бақшашылар үшін соншалық қиын болмаса да, оның құндылықтары туралы көп жағдайда ұмытып кетеді. Сабан мен пішен әртүрлі пайдалы қасиеттерге ие, мысалы олардың бірі ретінде суды сіңіру мен ұстап тұру қасиетін айтсақ болады. Сабанның бір бөлігі судың үш бөлігін сіңіре алады. Микроағзалардың өсімдік қалдықтарын, әсіресе сабанды қайта өңдеуі кезінде өсімдіктерге ауруларға қарсы төзімділік қасиет беретін ерекше зат экотол өңделініп шығады. Сабанды топыраққа себуден бұрын оны дұрыс дайындау қажет.

Түбі жоқ ағаш жәшікке бір қап сабан салып, оған 8 литр несеп ерітіндісін құяды (50 - 60 г. ерітінді 10 литр суға). Осылайша үш қапты жинап салады. Басқа ерітінді үшін шамамен 1 кг. шіріп тұрған көңді немесе компостты алады да 10 литр сумен араластырып, дайын болған ерітіндіні сабан салынған жәшікке толғанша құяды. Бұл субстратты микроағзалармен тезірек толтырып, оның қозғалу механизмін жылдамырақ жүзеге асыру үшін керек.

Бұл операция әдетте қыркүйек айында жасалынады да, сабан осы түрінде қысқа қалады. Бір жылдан кейін сабан толығымен шіриді. Алынған субстрат арасында жартылай шіріген сабан қалдықтары бар, борпылдақ, қара-қоңыр түсті болады. Көктемде оны барлық өсімдіктерді отырғызу кезінде компост сияқты қолданады.

• 
  Ағаш үгінділері. Көптеген бақшашылар ағаш үгінділеріне айтарлықтай мән бермейді, немесе оны дұрыс қолданбайды. Көп жағдайда бақшашының өсімдік түбіне жас ағаш үгіндісін көп мөлшерде сеуіп, одан мол өнім күтетінін байқауға болады. Нәтижесі – қураған, сарғайған өнім. Ағаш үгінділері шіру кезінде азотты көп мөлшерде сіңіреді. Негізінен, шіри бастаған ағаш үгіндісін пайдаланған дұрыс. Олардың әр қапшығын азотты тыңайтқыш қоспасымен кезек-кезек араластыра отырып, бір үйме қылып жинайды. Қоспаны құстардың көңімен араластыруға да болады. Ағаш үгінділерін компостпен араластырудың қажеті жоқ, себебі олар 2-3 жылға дейін шірімей қоюы мүмкін. Қара шірікке айналған ағаш үгінділерін таңқурайдың, қарақаттың, қарлығанның түбіне (қалыңдығын 5 см етіп) пайдаланады. Нәтижесінде олардың маңына утаспа мен қияқ сияқты арамшөптер өспейтін болады.
  
• 
  Жапырақтар. Көптеген тәжірибелі бақшашылар жеміс ағаштары мен бұталарынан түскен жапырақтарды жинауға болмайтынын айтады. Бұл дұрыс. Бірақ қар астында қалған жеміс ағаштарының жапырақтарында зиянды жәндіктер қыстайды, сондықтан да жапырақтарды жинап алып, өртемей, керісінше шірінді түрінде басқа өсімдіктер үшін қолданған дұрыс.
  

Жиналған жапырақтарды бір төбе қылып үйеді де, оның үстіне құстардың көңінен дайындалған ерітіндінің (1:15) 30-40 литрін құяды. Тыңайтқышты күздің жаңбырлары шайып кетеді деп үрейленуге болмайды, себебі, біріншіден, жапырақтың бір бөлігі судың бес бөлігін ұстай алады, ал екіншіден оның көлемі көп болғандықтан су күз соңынан бастап қыстың басына дейін барлық үйіндіні жерге дейін шайып кетуі мүмкін емес. Ал көктемгі су тасқыны тек тыңайтқышты жапырақтар үймесіне теңдей бөледі.

Егер тыңайтқышты көктемнен бастап жасаса, күзге дейін жапырақтар толығымен шіриді, сондықтан олардың құрамында қыстап қалған зиянды жәндіктер қалып қояды деген қауіп болмайды.

3. 
   Сату. Сіз жеміс-жидек, көкөніс және басқа да өсімдіктер өсіретін адамдарға органикалық тыңайтқыш сататыныңыз туралы ақпарат бере аласыз.
   

4. Болжамды есептеулер. Сізде бақша құрал-жабдықтары (күрек, тырма және т.б.) мен тыңайтқыш сақтайтын орын (қора) болса, онда қаржылық шығыстар болмайды. Дайын тыңайтқыштың бағасын сіз өзіңіз тұратын аймақтың ерекшелігіне байланысты белгілейсіз.

5. Пайдалы сілтеме:

http://eco-soil.ru/htmls/navoz.htm

http://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%9D%D0%B0%D0%B2%D0%BE%D0%B7

http://ogorod-info.ru/content/view/60/33/

http://www.countrysideliving.net/articles/Organic-Fertilizers.html

Интернет арқылы іздеу. Сіз Интернет арқылы да осы тақырып бойынша көптеген материалдармен таныса аласыз. Ол үшін іздеуге арналған сайттар, мысалы www.google.kz, www.rambler.ru, www.yandex.ru сияқты жүйелерде «органикалық тыңайтқыштар» және т.б. кілт сөздерді теру керек.

12. Ұлттық тағамдарды дайындау

1. Жалпы ақпарат. Қазақтың ұлттық тағамдары өзіндік жұмсақтығы мен тіл үйірер дәмімен ерекшеленеді. Қазақ тағамдарының негізін мал шаруашылығы өнімдері – ет пен сүт, десерттер, пісірілген нан өнімдері мен сусындар құрайды.

Қазақтың ұлттық тағам өнімдерін дайындауда суға пісіру әдісі ерекше орын алады. Азықты дайындау мен ұзақ уақыт сақтау аса маңызды болып табылады. Мал сойғанда, еттің көп бөлігін керегіне жұмсаған, ол үшін тұздаған, кептірген, ыстаған. Деликатес тағамдарды, негізінен, жылқы етінен жасайды – қазы, шұжық, жал, жая, қарта және т.б. Нан көбінесе шелпек түрінде пісіріледі, пісірілген өнімдер ішінде ең танымалы - бауырсақ. Жалпы, ұлттық тағамдарды дайындау мен сату – табысты бизнес.

2. Дайындау әдісі. Қазақтың ұлттық тағамдары десерттерінің бірі мыналар - жент, талқан, балқаймақ және т.б.

• 
  Жент – қазақ шоколады. Оны дайындау үшін, яғни 1 кг. жентке 500 гр тары, 400 гр ірімшік, 200 гр қант, 50 гр ас қасық мейіз, 200 гр сары май керек. Ірімшік пен тарыны келіде ұсатады. Қоспаға қант пен мейіз қосып араластырады, оған ерітілген сары май құяды, қатқанша суытады. Дайын жентті қызған өткір пышақпен кеседі.
  
• 
  Талқанды сары маймен қосып дайындау үшін 100 гр. тары, 100 гр. сары май керек. Талқанды пісірілген әрі тазартылған, келіде ұсатылып, елеуіштен өткізілген тары, бидай мен жүгері дәндерінен әзірлейді. Дайын талқанды сары маймен сіңгенше араластыру керек. Сонымен қатар талқанды қаймақпен, сүтпен, сорпамен, сумен, шикі жұмыртқамен араластыруға болады.
  
• 
  Балқаймақ. Терең табаға немесе қазанға қаймақ құйып, бетінде майы пайда болғанша араластырып, қайнатамыз. Қаймақты қайнатқан кезде бал не қант қосуға болады. Одан кейін қаймаққа ұн қосып, жақсылап араластырып, тағы 10 минут қайнатамыз. Ыстық күйінде дастарханға қоямыз.
  

3. Дайындау технологиясы. Қазақтың ұлттық тағамдары өзіндік жұмсақтығы мен тіл үйірер дәмімен ерекшеленеді. Ол дәмдеуіштерді ажырата біледі, жай отта суға ұзақ пісіруді талап етеді, соның нәтижесінде өнім ерекше жұмсақтық пен дәмге ие болады.

Сұйық тамақтар негізінен, ет сорпасында және тұтас қышқыл сүтте түрлі өнімдердің қосылуымен дайындалады. Сұйық тамаққа қой еті, сиыр еті, жылқы еті, түйе еті, сонымен қатар аталған малдардың сүйектері кеңінен қолданылады. Жылқының сүйектері ғана сұйық тамаққа қолданылмайды, себебі ол сорпаға жағымсыз иіс пен дәм беруі мүмкін. Балық сұйық тағамдарға аз көлемде, негізінен суық сорпаларға ғана қолданылады. Ал сорпаның гарниріне үй кеспесі, салма, т.б. пайдаланылады. Қазақша сұйық тағамдарды дайындаудың ерекшелігі – сары май немесе маргаринге тарыны пісіру. Мұндай тәсіл тарының тез пісуіне жәрдемдесіп, дәмін келтіреді.

Екінші тағамдарды еттің алуан түрінен (қой, сиыр, жылқы, түйе, қарақұйрық, құс еті) дайындайды. Етке көкөністер, тары, ұн өнімдері араластырылады, не таза еттің өзінен кәуаптар жасайды. Кейбір екінші тағамдарды балық пен көкөністерден дайындайды.

Оларды дайындау барысында ұнның жоғарғы сортын пайдалану керек. Ұн тағамдарын дайындағанда, ұнға сүт, қаймақ, қатық, май, жұмыртқа, қант, су, хош иісті және бояғыш заттар қосылады.

Жылқы етінен өнімдерді дайындаған кезде (қазы, шұжық, жал, жая, қарта) мұздатылған немесе салқындатылған ет, майсыз тік ішек, жуан ішек, тері асты майы мен іш май, құйрық май, ас тұзы, құмшекер, қара бұрыш, ішектер қолданылады.

4. Сату. Өз сату нүктелеріңіз арқылы сатуға болады. Тағы бір тиімді әдіс – мейрамханалар мен дәмханалармен келісім-шартқа отыру.

5. Болжамды есептеулер.

5.1. Шығыстар:

• 
  Жент үшін - 1 кг. талқан (ұсақталған тары) = 400 теңге, 200 гр қант, 500 гр сары май = 500 теңге, дәміне қарай мейіз қосуға болады.
  
• 
  Балқаймақ үшін (1 литр) қаймақ, бидай ұны, бал мен қант, дәміне қарай тұз, шамамен 700 теңге.
  

Барлығы: 1 600 теңге.

5.2. Табыс:

• 
  1 кг жент = 1 200 теңге, аптасына 10 кг сатылса, 10 кг * 1 000 теңге = 12 000 теңге.
  
• 
  1 кг балқаймақ = 1 000 теңге, аптасына 10 кг сатылса, онда 10 кг х 1 000 теңге = 10 000 теңге.
  

6. Пайдалы сілтемелер:

http://www.tilashar.kz/index.php3?parent_id=1008305592

http://www.millionmenu.ru/rus/recipes/collection/listkitch/nkitch62/

http://www.russianfood.com/recipes/recipe.php?rid=114259

Интернет арқылы іздеу. Сіз Интернет арқылы да осы тақырып бойынша көптеген материалдармен таныса аласыз. Ол үшін іздеуге арналған сайттар, мысалы www.google.kz, www.rambler.ru, www.yandex.ru сияқты жүйелерде «ұлттық тағамдарды дайындау» және т.б. кілт сөздерді теру керек.

13. Қайың қабығынан өру

1. 
   Жалпы ақпарат. Қайың қабығы – ол қайыңның үстіңгі икемді қабаты. Жақсы қасиеттерінің (тығыздығы, икемділігі, шіруге тұрақтылығы) арқасында қайың қабығынан бұрынғы заманнан-ақ аптап ыстықта сүт өнімдерін ашытпай сақтайтын дәстүрлі тоз қорап, тұз салатын сауыт, түрлі қалталар іспетті сан алуан ыдыстар жасаған.
   

Қайың қабығынан жасалған заттар көп шығынды қажет етпейді, әрқашан тұрақты жоғары сұранысқа ие. Сыйлықтар мен кәдесыйлар сататын дүкендер, бөлшек сауда сатушылары сіздің қайың қабығынан жасалған бұйымдарыңызды алуға асыға келіседі.

2. 
   Қайың қабығын өру мен құрал-жабдықтар. Қайың қабығын шырыны бөлінгенде, икемді болып тұрғанда, ағаш діңінен жеңіл алынатын кезде, өрнектер мен нақыштар салуға ыңғайлы уақытта, яғни мамыр-маусым айларында өруге дайындайды. Қайың қабығы кетіксіз түзу (бүлінген бұтақтарсыз, сызатсыз, тілімсіз), көлденең сызықтары дөңгеленбеген болуы керек.
   

Қайың қабығын дайындау үшін қолара, балта, сым, пышақ сияқты құрал-саймандар керек. Сым цилинр тәріздес қайың қабығын діңнен аршу үшін қолданылады. Бұл жұмысты жүзеге асыру үшін қалың болат сымды майыстырып, қолға ұстайтын ыңғайлы құрал етіп жасап алуға болады. Дайын қайың қабығын жасау барысында діңге пышақпен көлденеңінен не тігінен қажет пішінді сызып алады, мысалы қайың қабығының лентасын (жөке) алу үшін діңнің жан-жағын шиыршық түрінде кеседі.

Өру барысында ең алдымен күректі біз (коточик), костыг, арнайы жалпақ ілмекті жүзі бар біз (кочедык) секілді құрал-саймандар керек. Біз орнына жалпақ сапты, ескі, өткір асханалық пышақ (ұстарасының ұзындығы 5 - 7 см, қалыңдығы 1,5 см.) қолдануға болады. Ол өру қабатының ленталары арасын ашып, екінші қабаттың лентасын өткізу үшін қолданылады. Оған қоса мыналар қажет: ленталарды кесу және түбін өңдеуге арналған пышақ, қайың қабығын тігу барысында тесік жасауға арналған төртбұрыш кескіші бар біз және керек көлемдегі қайың қабығы ленталарын қосымша ашу үшін түзу, дөңгеленген ұшы бар етік пышақ. Ленталарды уақытша біріктіру үшін қысқыштар керек: кір жайғанда қолданылатын қысқыштар (прищепки), қалыңдығы қарындаштай, ұзындығы 7 - 10 см. қайың шыбығынан жасалған ұстағыштарды біріктіру үшін кеңсе қыстырғыштары (скрепки) керек.

Сколотень – бұл діңнен түгелдей алынған қайың қабығы. Оны алу үшін жұмсақ қабығы бар түзу діңді 40 - 50 см. болатындай бөліктерге аралайды. Содан кейін қайың қабығы қабатына сым салып, оны діңнің жан-жағына өткізеді. Қайың қабығы алынғанын байқаған соң жеңіл соққылармен діңді айырады.

Діңді араламай-ақ, тек 40 - 50 см. (сколотил ұзындығы диаметрінен 1,5 - 2 есе үлкен болу керек) аралықты сақтап, сақиналық тік тілімдер жасауға болады. Содан соң қайың қабығы қабатының астыңғы тіліміне сым өткізіп, жоғарыда айтылғандай діңнен қайың қабығын цилиндр етіп бөлу керек. Алдымен ең кіші сколотеньді, одан кейін үлкенін, матрешка іспетті біріне бірін салып алып отырады. Қайың қабықтарын құрғақ, салқын жерде сақтайды.

Қалыңдығы 3 - 4 см. лентаны пышақтың сап жағымен діңнен айырады. Одан кейін орамаға орайды да, қайың қабығы іспетті құрғақ, салқын жерде сақтайды.

Қайың қабығы қабатын дайындау үшін діңде 30 - 35 см. қашықтықта көлденең екі тілім жасалып, бір тік тіліммен біріктіреді, одан кейін сочалкамен қайың қабығы қабатын алып тастайды. Дайындалған қабаттарды екі тақта арасына қойып, ауыр нәрсемен қысады. Өру алдында қабатты кесіп, кірден тазалап алады, қабаттарға бөліп тастайды.

3. 
   Өру технологиясы. Өру барысында бір-ақ әдіс қолданылады. Ол матадағыдай торкөзді ою түрінде жасалады. Дайын өнімдерде қайың қабығы ленталары бір жолда (түзу өрім) әлде 45° бұрышта (қисық өрім) жасалады. Түзу өрім қисыққа қарағанда жеңіл өріледі.
   

Түзу өрім. Қайың қабығын өру үшін оңай өрім болса да шаблон не қалып қолданылады. Бұл шарық не формасы жағынан келетін құрал болуы мүмкін. Өнімнің (сөмке, қап, қорап) шеткі жақтарында мозаика түрінде сурет болу үшін қайың қабығы түрлі түсті болуы керек.

4. 
   Сату. Тауарларды арнайы кәдесый сататын дүкендерге, базарларға, туристер көп жүретін жерлерге өткізе аласыз. Өткізу орны өнімге (құмыра, себет, нан салғыш, кәмпит салғыш, жануарларға арналған себет, саяжайға арналған әшекейлер, қарындаштарға арналған тіреуіштер, шыра қалпақтар, өрілген ойыншықтар, өрілген жиһаз, гүлдерге арналған тіреуіштер, сандықтар, т.б.) байланысты әркелкі бола алады: мейрамханалар, дәмханалар, жеке не мемлекеттік балабақшалар, жиһаз дүкендері, сұлулық салондары.
   
5. 
   Болжамды есептеулер.
   

Шикізат табиғи болғандықтан, шығындалудың қажеті жоқ.

Қолөнерші бір күнде орташа 3 - 4 себет өре алады. Бір себеттің құны 2 500 - 3 000 теңге. Нан салғыштың бағасы – 2 000 - 3 000 теңге, тіреуіштер жиынтығы – 2 500 - 3 500 теңге.

6. 
   Пайдалы сілтемелер:
   

http://samodelki.org.ua/index.php?newsid=167

http://birch-made.spb.ru/

http://finifty.ru/index.php?option=com_content&task=blogcategory&id=52&Itemid=75

http://home-sweet.ru/archives/tag/izdeliya-iz-beresty

Интернет арқылы іздеу. Сіз Интернет арқылы да осы тақырып бойынша көптеген материалдармен таныса аласыз. Ол үшін іздеуге арналған сайттар, мысалы www.google.kz, www.rambler.ru, www.yandex.ru сияқты жүйелерде «қайың қабығынан өру» және т.б. кілт сөздерді теру керек.

14. Сүт және сүт өнімдерін әзірлеу және сату

1. 
   Жалпы ақпарат. Сүт және қышқыл сүт өнімдері Қазақстанда жасына, тұрғылықты орнына және материалдық әл-ауқаттылығына қарамастан халықтың барлық санатына танымал. Қышқыл сүт өнімдерін жиі тұтыну денсаулықты нығайтып, өмірді ұзартады. Қышқыл сүт өнімдері дәл сүт сияқты жүрек‑қан тамырларының, сүйек және жүйке жүйесінің жұмысына қажетті ағзаның толыққанды ақуыз бен кальцийге деген сұранысын қамтамасыз етеді. Қышқыл сүт өнімдерінің басты артықшылығы олардың құрамындағы бифидобактериялардың ағзаны улайтын ауру тудыратын және әлсіз микроағзаларды өлтіретіндігінде.
   

Адам үшін қажетті сүттің қасиеттерін барынша пайдалану үшін сүт өнімдерін өңдеуде жоғары сапаны қамтамасыз ету қажет. Бұл ретте сүттің өзі және одан алынатын барлық өнімдер ауру жұқтыратын микроорганизмдер ықпалына шалдыққыш екенін есте сақтап және үнемі ескеріп отыру керек. Мәселенің мәнісі сүт және қышқыл сүт өнімдерін өндіру барысында санитарлық немесе технологиялық нормалар бұзылса, онда пайданың орнына орны толмас залал келтіру мүмкін екендігінде.

Сүт өнімдері нарығында ұсыныстардың көптігіне қарамастан, дұрыс ұйымдастырылған жаңа бизнес әрқашан өз орнын таба алады.

2. Сүт және қышқыл сүт өнімдерінің түрлері. Сүт және қышқыл сүт өнімдеріне мыналар жатады: сүт, қымыз, шұбат, құрт, айран және қаймақ.

• 
  Сүт – бұл сүтқоректілердің сүт бездерінен алынатын өнім. Адам тағамында қой, сиыр, ешкі сүттері пайдаланылады. Сүттің сапасы мен дәмі көбінесе оның майлылығымен анықталады: майы көп болған сайын, оның дәмі де жақсы болып, құнарлылығы да артады.
  
• 
  Қымыз – бұл бие сүтінен немесе басқа да ауыл шаруашылығы малдарының майы алынған сүттерінен жасалатын қышқыл сүтті диеталық сусын. Егер қымызды сиыр сүтінен жасаса, онда қаймағы алынбаған және қаймағы алынған сүт қоспасын, сүт іріткісін және қантты (2,5%) зарарсыздандырады, суытады, сосын қышқыл сүт пен спирттен тұратын аралас ашытуды қамтамасыз ететін арнайы ашытқыда ашытады, бұл антибиотикалық (туберкулезге қарсы) заттың қалыптасуына себеп болады.
  
• 
  Шұбатты түйе сүтінен жасайды. Ол қымызға қарағанда қоюрақ және майлылырақ болады, жақсы сақталады, өзінің емдік қасиетін ұзақ уақыт бойы жоғалтпайды.
  
• 
  Құрт – бұл қарапайым тұздалып, кептірілген ірімшік. Сүтті ашыту керек, сосын ұзақ уақыт араластырып, сұйықтықтың айтарлықтай бөлігі қайнап суалғанша қайнату керек. Сүзіп, тұздап, алақанмен пішінін келтіріп, таза ауада кептіру қажет. Бұл – ең қарапайым тәсіл.
  
• 
  Айран – бұл Қазақстанда кеңінен тараған қышқыл сүтті сусын. Айранды дайындау үшін бір литр сүтке жарты стақаннан 3/4 –іне дейін ашытқы құю керек. Ашытқы ретінде қатық, айран немесе қаймақты пайдалануға болады. Сүтті әбден қайнатып, бөлме температурасына дейін салқындату қажет, дайындалған ашытқыны қосып араластыру, сосын шыны ыдысқа немесе керамикалық ыдысқа құю керек, содан кейін әбден ұюы үшін бес‑алты сағатқа қою қажет.
  
• 
  Қаймақ зарарсыздандырылған кілегейден алынады, қышқыл сүт бактерияларының таза дақылдарынан ашытылып, дайын болуы үшін біраз уақытқа қойылады. Кілегей 18-20° С температурада 3 сағат бойы ашытылады, мұндайда қаймақтың қышқылдығы көтеріледі. Алынған қаймақ бір тәулікке 2-6° С температураға қойылады. Ақуыздың бөрту процесі мен май түйіршіктерінің қатуы нәтижесінде қаймақ таза консистенцияға ие болады, хош иісті заттар мен қышқылдықты бойына жинайды.
  

3. Ғимарат. Сүт, қышқыл сүт өнімдерін дайындау және сатумен айналысу үшін ғимарат қажет. Жұмыс істейтін орын қажетті жарық, микроклимат, шу деңгейімен қамтамасыз етілуі тиіс. Ауадағы зиянды заттар құрамы санитарлық және гигиеналық нормативтерде бекітілген мөлшерден асып кетпеуі керек.

4. Технология. Қышқыл сүт өнімдерін дайындаудағы басты технологиялық ерекшелік оған сүт қышқылы бактериялары немесе ашытқыларының дақылдарын (қолдан жасалған ашытқы немесе дайын ашытқы) енгізу жолымен ашыту болып табылады.

Қышқыл сүт өнемдерін дайындау технологиясы төмендегі тізбек бойынша жүзеге асады: сүтті қайнатады, содан кейін қажетті температураға дейін суытады (30-45° С) және көлеміне қарай 3-5% ашытқы салады. Сүтті қажетті ыдысқа құяды (стақанға, банкіге, шөлмекке және т.б.) және ұйығанға дейін термостатқа салады. Өнімді қатты ұйытып жібергеннен көрі ұю біршама іркілдек болып тұрған кезде ертерек термостаттан алу керек; одан кейін 10°С-ден жоғары емес температурада суытады және сондай жағдайда сақтайды. Ашыту аяқталғаннан кейін қышқыл сүт өнімін тоңазытқыш камерада 6±2° С-ден жоғары болмайтын температурада сақтау қажет, бұл уақыт аралығында өнім біркелкі консистенцияға келуі керек. Қышқыл сүт өнімдерін суытқаннан кейін белгілі бір уақытқа тоңазытқыш камераларда жетілуі үшін сақтайды.

Қажетті сақталуды қамтамасыз ету үшін атқарылуы тиіс негізгі шарттар мыналар болып табылады: белгілі бір температура және соған сәйкес ауаның ылғалдылығы, жарықтың және ауа алмасуының сәйкес болуы. Қышқыл сүт өнімдерін 80°С-ден жоғары болмайтын температурада сақтау қажет. Қышқыл сүт өнімдерін аса жоғары температурада сақтау олардың қышқылдығының артуына, іріткінің бөлінуіне, сапасының төмендеуіне және бұзылуына әкеп соқтырады. Қышқыл сүт өнімдерін міндетті түрде жабық ыдыста сақтау қажет. Біріншіден, бұл ұзақ уақыт сақтауға септігін тигізеді, екіншіден, жабық ыдыстағы өнім тоңазытқыштағы басқа да заттардың түрлі иістерін өзіне сіңірмейтін болады.

5. Сату. Қышқыл сүт өнімдерін жаңа дайындалған түрінде сатуға немесе оны өңдеуге беруге болады. Бұл үшін БАҚ арқылы хабарландыру беру, дүкендермен келісу және т.б. қажет.

6. Болжамды есептеулер.

6.1. Шығыстар:

Сізде сиырдың, биенің және түйенің бар екендігін ескерсек, шығыстар да айтарлықтай көп болмайды.

6.2. Табыс:

• 
  Қымыз литрі – 400 теңге, тәулігіне Сіз 5 литрге дейін сата аласыз * 400 теңге = 2 000 теңге (бір бірліктен), сонда айына 2 000 теңге * 30 күнге = 60 000 теңге.
  
• 
  1 литр сүт – 100 теңге, яғни 10 литр * 100 теңге = 1 000 теңге күніне, ал айына 30 күнді * 1 000 теңге = 30 000 теңге (бір бірліктен).
  
• 
  1 литр шұбат – 300 теңге, 3 л * 300 теңге = 900 теңге күніне, онда айына 900 теңге * 30 күнге = 27 000 теңге (бір бірліктен).
  
• 
  1 кг ірімшік 250 теңге * 30 күнде = 7 500 теңге.
  
• 
  1 л айран – 150 теңге * 30 күнге = 4 500 теңге.
  
• 
  1 кг құрт = 100 теңге * 30 күнге = 3 000 теңге.
  

7. Пайдалы сілтемелер:

http://www.manufacturer.su/articles/1634/

http://revolution.allbest.ru/marketing/00028975_0.html

http://www.memst.kz/ru/tr/detail.php?ID=1156

http://www.dekret.ru/obraz/kislomoloko.html

Интернет арқылы іздеу. Сіз Интернет арқылы да осы тақырып бойынша көптеген материалдармен таныса аласыз. Ол үшін іздеуге арналған сайттар, мысалы www.google.kz, www.rambler.ru, www.yandex.ru сияқты жүйелерде «сүт өнімдері» және т.б. кілт сөздерді теру керек.

15. Теріні (былғарыны) қабылдау мен өңдеу

1. Жалпы ақпарат. Жаңа сыпырылған тері буы бурқыраған деп аталады. Былғары үшін жаңадан сыпырылып алынған, қан мен кір жұқпаған теріден артық зат жоқ. Алайда көбінесе теріні бірден зауытқа жеткізуге немесе өздігінен өңдеуге мүмкіндік болмай жатады. Ал жатып қалған тері тез арада бүлінеді. Ол алдымен кеуіп, содан кейін мыжырайып, мүйізденіп кетеді. Одан кейін көгеріп, жүні түсе бастайды. Содан соң мүлдем шіриді. Сондықтан да тері бүлініп кетпеуі үшін одан түрлі нәрселер жасауға тура келеді.

2. Теріні өңдеу. Теріні тазалап алғаннан кейін, оны тұзбен өңдейді. Өңдеу терінің шіріп кетпеуі үшін ғана емес, жүнінің мықтап тұруына да септігін тигізеді.

Тазаланған теріні келесі әдіспен тұздаған жөн: майда тұз алынады. Қыс айларында әр 1 кг теріге 200 г, ал жаз мезгілінде 300 г тұз пайдаланылады. Үлкен өгіздің терісіне қыста 5,7-6,6 кг, ал жазда 8,2-10,2 кг тұз, ал сиыр терісіне қыста 3,3-5 кг, ал жазда 5-6,2 кг. тұз жұмсалады.

3. Өңдеу тәсілі. Теріні жүн жағымен таза жерге немесе еденге жаяды. Терінің астына шыққан ылғалын сіңіріп алатын бір нәрсе қоюға болады. Терінің ішкі жағына біркелкі етіп тұз себеді, тұз теріге дұрыс жағылуы үшін тұзды қолмен жаққан дұрыс. Егер тұз дұрыс жағылса, онда 3 күннен кейін оның бетінде қатты тұз көрінетін болады. Ал егер барлық тұз сіңіп кетсе, онда тұзды жаңадан қайта жағу керек. Тері тұздалғаннан кейін, бас пен құйрық жағын ішке қарай иеді. Одан кейін бас пен басқа да бөліктерді тұзбен өңдейді.

Содан кейін теріні буып қояды. Оның әдісі мынадай: бастан басталған терінің төрттен бір бөлігі ішке қарай иіледі, одан кейін оң және сол жақтары ортаға қарай, тері арқа бойымен, одан кейін басынан бастап оралады, құйрықпен немесе жіңішке арқанмен байланады.

Бес күннен кейін оралған тері шешіледі. Ылғалын ағызып, тағы да аздап тұздап, қайтадан орап қояды. Егер бәрі дұрыс жасалса, онда тері ұзақ уақыт бойы бүлінбей сақталады.

Терілер көп мөлшерде жиналып қалғанда, қатарларда тұздауға болады.

Бірінші теріні еденге жайып тұздайды. Одан кейін бас, аяқ жақтарын дөңгелетіп ішке қарай орайды. Барлық бөліктерді, әсіресе басын жақсылап тұздайды. Одан кейін екінші терінің басын бірінші терінің үстіне емес, жанына түсетіндей етіп қояды. Бәрін бірінші терідегідей жасайды. Екіншісіне үшіншісін, сосын төртіншісін, бесіншісін, осылай кете береді. Бастар бір-бірінен кейін жатады. Осындай ретпен 200 шақты теріні қоюға болады. Қатардағы тұздық терілердің дұрыс орналаспағандығынан бір жақа ағып кетпеуі керек.

Егер тері дұрыс тұздалмаса, ол бүліне бастайды. Тері шіри бастағанда оның жүні түседі. Жүнін анда-санда қолмен тартып көру керек. Жақсы теріден жүн түспейді, ал бүлінген теріден жылдам сыдырылып кетеді. Ондай теріні қолдануға болмайды. Одан кейін терінің сыртқы жағын ішке қарай орналастырып, сосын көлеңкеде кептіру керек. Теріні кептіру үшін іліп қояды. Оны күннің астында не ыстық пештің қасында кептіруге болмайды. Кәдімгі бөлме температурасы болған дұрыс.

Тері кепкеннен кейін (қатты кептірудің қажеті жоқ), оның жүнін ішке қаратып, соңғы рет кептіреді.

Мұндай жағдайда тері көпке дейін сақталып тұрады.

4. Сату. Терілер отандық жеңіл өнеркәсіпте кеңінен қолданылады. Онда қосымша өңдеу жасалып, белгілі мемлекеттік сапа стандарттарына сәйкес қайта өңдеу жүргізіледі. Мекеме сатып алатын шикізат мемлекеттік стандарт бойынша қатаң бақылаудан өтеді. Стандартқа сай емес шикізат былғары жартылай фабрикат өндірісіне жіберілмейді. Баға шикізаттың көлемі мен сапасына қарай белгіленеді.

5. Болжамды есептеулер.     

5.1. Шығыстар:

1 кг тұз = 30 теңге. Бір қойдың терісін өңдеу үшін 1,5-2,5 кг тұз керек * 30 теңге = 45-75 теңге.

Ірі қара мал терісін өңдеу үшін 5-7 кг тұз * 30 теңге = 150-210 теңге керек.

5.2. Табыс:

Қой терісін сату – 1 кг = 800 – 1 200 теңге.

Ірі қара мал терісін сату – 1 кг = 1 800 – 2 200 теңге.

6. Пайдалы сілтемелер:

http://zoomet.ru/plav/plavil_156.html

http://www.pcsw.ru/index.php?section=articles&id=8

http://www.viptrophy.com/articles/1645

http://www.ya-fermer.ru/content/shkury-koz?page=6

Интернет арқылы іздеу. Сіз Интернет арқылы да осы тақырып бойынша көптеген материалдармен таныса аласыз. Ол үшін іздеуге арналған сайттар, мысалы www.google.kz, www.rambler.ru, www.yandex.ru сияқты жүйелерде «теріні өңдеу» және т.б. кілт сөздерді теру керек.

16. Бал арасын өсіру

1. Жалпы ақпарат. Ара өсіруге негізделген бизнес – бұл негізінде балара ұясын және омартаны ұстауға жататын бизнес. Бұл бизнеспен айналысу арқылы балара балы, балауыз, ара желімі, тозаңы және басқа да балара өнімдерін алуға болады. Табиғи жас балара өнімі азық–түлік саласында да, медицина саласында да әрқашан үлкен сұранысқа ие.

2. Түрлері. Араның түрлері шамамен 25 мыңға жуық. Араның бал жинау мен гүлденген дақылдардың өнімділігін арттыру үшін ең көп тараған ортаресейлік, карпаттық және қиыр шығыстық іспетті түрлерін өсірген дұрыс.

Ортаресейлік аралар. Ірі болады, салмағы 110 мг жетеді. Тұмсығы қысқа - 6,35 мм. Түсі қара-сұр. Араның бұл түрі өте долы болып келеді. Қысқа өте төзімді. Аналығының өнім беруі 2 000 жұмыртқаға дейін жетеді. Карпат аралары таза сұр реңді. Олардың мөлшері ортаресейліктен кіші, бірақ кавказдықтан үлкен. Салмағы 100 мг дейін. Тұмсығы 6,7 мм. Аралар бейбітсүйгіш, тыныш. Қысқа төзімділігі орташа. Өнімділігі 1 800 жұмыртқаға дейін. Қиыр шығыстық аралар. Сұр түсті. Салмағы 105 мг. Тұмсығының ұзындығы 6,7 мм дейін. Бұл аралар да бейбітсүйгіш, тыныш. Қысқа төзімділігі орташа. Аналығының өнімділігі 1 800 жұмыртқаға дейін.

Неден бастау керек? Омарта орналастыратын жерді таңдаудан (ара ұясымен бірге бірнеше омарталар) және қажетті құрал‑жабдық алудан бастау керек. Омартаны ұйымдастыру үшін құрғақ жерде орналасқан, желден жақсы қорғалған шағын жер учаскесі қажет, сонымен қатар оның маңында орман, бақша, балды өсімдіктер өсетін шалғындар мен алаңдар болуы керек. Омарталар конструкциясы да үлкен мәнге ие, оның сапасы күшті, жұмысқа қабілетті аралардың тобын құруға және омарташының еңбек өнімділігінің артуына тікелей әсер етеді.

3. Құрылғылар мен технология. Ең алдымен сізге омарта алу қажет. Әрине, тәжірибесі мол омарташылардың өздерінің ағаш өңдейтін құралдары бар және олар омартаны өздері жонып жасай алады. Сіздің қолыңыздан омарта жасау келмейді, сондықтан сатып алуға тура келеді. Омартаның бұрын қолданылғанын әрі онша тозбағанын алу керек. Бұл олардың кемшіліксіз болатынын білдіреді, және сізге де оны түзету үшін қолыңызға балға алудың қажеті болмайды. Бірақ бұндай жағдайда баға мен сапаның үйлесімдігі өте қолайлы болып табылады. Ондай омарталарды 1 500 – 2 000 теңгеге сатып алуға болады.

Бірақ бір ғана ара отбасын асырау – «бұл бизнес емес». Күзде өнімді сату үшін ең жоқ дегенде 5 омарта сатып алып, ең кемі 5 ара отбасын асырау керек (бұдан да көп болса болады, бірақ тәжірибе болмағандықтан сіз үлкен омартаға қарау барысында проблемаларға ұрынуыңыз мүмкін). Сондықтан да 5 омарта сатып алсаңыз, барлығы шамамен 10 000 теңге болады.

Енді аралар. Оларды омартамен бірге сатып алуға болады, бұл өте қарапайым, бірақ есесіне ең қымбат тәсіл болып шығады. Аралар отбасының құны орта есеппен 11 000-13 000 теңге.

Құрал‑жабдықтар. Сізге бетжақ перде, мұржа және ең керегі омарташы қашауын алу керек, онсыз омартаға жақындай алмайсыз. Сонымен қатар, ашық түсті, түксіз киім керек, араларды ұйпау үшін щетка (қаздың қанаты) және қажеттілікке қарай басқа да жабдықтар керек.

4. Жем. Аралар үшін негізгі тамақтану көзі – гүл шырыны (гүлдің арнайы мүшелерінен бөлінетін тәтті сұйықтық). Аралар өздері жемін тауып, қысқы азық қорларын өздері әзірлейді. Олар жемді өңдейді, өсімдік шырынын балға, ал гүл тозаңдарын балтозаңға, яғни ұзақ мерзімге сақтауға болатын және ара ағзасымен жақсы игерілетін өнімге айналдырады.

Араларды сонымен қатар қосымша қант шәрбатымен (жүзім тұнбасы қышқылы қосылған суға араласқан құрақ қант) азықтандыру қажет;

5. Көбейту. Бал аралардың көбеюі екі түрлі жолмен болады: шағылысу және аралардың үйірлену жолымен (бұл ара отбасыларын жеке жайғастыру жолымен аналық отбасын аралардың жартысынан бөлу – роя болып табылады).

Үрдіс. Аналық – бір өзі үлкен отбасының жалғыз анасы. Шағылысудан кейін 3-4 күн өткен соң аналық ара жұмыртқа сала бастайды. Жұмыртқалау кезеңінде ол тәулігіне 2-3 мыңға дейін жұмыртқа салады. Аналығы 30 күн бойы шағылысу қабілетін сақтайды.

Үйірлесуге дайындалу барысында аралардың отбасы кәріздер құрылысын тоқтатады, бірден шырын мен тозаң жинауды төмендетеді. Аналықтың алмасуы отбасының үйірлесуі үшін ынталандыру бола алады. Бұл жаздың ортасында, бал өсімдіктері гүлдеуі азайғанда байқалуы мүмкін. Үйірлесу 2-ден 6 аптаға дейін жалғасады. Жаңадан жарып шыққан араның жұмсақ хитинді сүйегі болады, денесін жүн жауып тұрады, сондықтан түрі ұлпаға ұқсайды. Алғашқы үш тәулікте барлық личинкалар ақуыз жемімен – аналық сүтімен тамақтанады. Үш тәулік өткеннен кейін асыраушы аралар жұмыс істейтін және жалқау аралардың личинкаларын көмірқышқыл жемімен – бал мен балтозаңның араласқан түрімен қоректендіреді. Нәтижесінде үш тәуліктің ішінде ( 3-күннен 5 күндік жасқа дейін) аналық личинканың таза салмағы 26 есеге дейін өседі (жұмысшы аранікі - 6 есе, жалқаудікі -3 есе).

6. Сату. Балдан басқа жанама өнімдерді сатумен де айналысуға болады: аналық сүтті, балауызды, тозаңды. Дегенмен, омарта шаруашылығының негізгі табыс көзі (шамамен 80%) – бал сату.

Сіз балды өз туыстарыңызға, достарыңызға сата аласыз, базарға, дүкенге өткізуге де болады және т.б.

7. Болжамды есептеулер.

7.1. Шығыстар:

• 
  бұрын пайдаланылған омарталар сатып алу (5 тал) – 10 000 теңге.
  
• 
  аралар сатып алу, 5 отбасы * 11 000 теңге = 55 000 теңге.
  
• 
  жабдықтар сатып алу – 15 000-16 000 теңге.
  

Барлығы: 88 000 теңге.

7.2. Табыс:

Енді кірістер туралы. Бүгінгі күні балдың литрі 1 000-1 200 теңге (өңіріне сәйкес) тұрады. Орта есеппен алғанда бір ара отбасынан шамамен бір маусымда 30 кг сатуға арналған бал алуға болады, бұны қарапайым есепке салу үшін литрге айналдырайық, шамамен – 20 л. Сонымен, 20 л * 1 000 теңге * 5 отбасы = 100 000 теңге.

Балдан басқа балауызды, ара желімін, гүл тозаңын, ара уын сатуға болады, яғни кірістер бұдан да жоғары болуы мүмкін.

Айта кететін бір жайт, бұл шығыстарды бір реттік төлем деп те атауға болады. Егер сіз омартаны кеңейтуді көздемесеңіз, жыл сайын құрал-жабдықтар мен ара омарталарды сатып алудың қажеті болмайды.

Тағы айта кетерлігі, омарташылықпен әуесқойлық тұрғыдан айналысу, яғни тағы басқа жерде жұмыс істей жүріп айналысуға болады, омарташылар 30 және одан да көп ара отбасыларын ұстай алады. Бұны бал бағасына көбейтсеңіз, жалақыңызға қосымша жап‑жақсы табысты қоса аласыз.

Ал кім омарташылықпен кәсіби айналысса, оларда 60 және одан да көп ара отбасылары болады, онда кәсіппен айналысушы өзін осы тамаша жәндіктер есебінен толық қамтамасыз ете алады.

8. Пайдалы сілтемелер:

www.zoodrug.ru/topic2212.html

www.opchelah.com/

http://pchelodom.ru/site/uleyopisanie.html

http://www.medovik.info/

http://pcheloverh.narod.ru/org6.htm

Интернет арқылы іздеу. Сіз Интернет арқылы да осы тақырып бойынша көптеген материалдармен таныса аласыз. Ол үшін іздеуге арналған сайттар, мысалы www.google.kz, www.rambler.ru, www.yandex.ru сияқты жүйелерде «бал арасын өсіру» және т.б. кілт сөздерді теру керек.

жүктеу 4,15 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: