Ермек ахметов

карталарда  ақ  өң  тым  көп,  немесе  тым  аз  болғаннан 
көркемділігі  (өсемдігі)  кем  болуы  мүмкін.
Көп  жағдайда  бейне  мен  өңнің  катынасына  көңіл  бөлу 
қажет.  Толығымен  неғізғі  бейнеден  ғана  түратын  карта, 
біршама  аморфты  өңнен  түратын,  негізғі  бейнені 
түсіндіретін  картаға  карағаңда  қьізықсыз.
Өң контраст пен көзбен шолу қызығушылығьгн котереді. 
Өңі тьгм көп карта негізгі бейне мағынасын төмендетеді және 
көрерменге картаның тольгқ еместігі туралы күмөн тугызады.
Бірақ  сурет-өң  қатынасы  мөлшерлер  қатынасынан 
жақсы.  Егер  су  мен  қүрлық  бетгері  бірдей  түсте  болса, 
көрермен оларды оңай шатыстырады.  Атау,  шекаралардың 
таныс  белгілері,  картограф иялы қ  торлар  жөне 
штриховкаларда  түтынушы  картаның  зерттеліп  отырған 
облысын және сарапталмаған учаскелерін оңай ажыратады.
Фигура-фон  кдтынасы  “жақсы  контур”  деп  аталатын 
аспект қүрайды.  Мысалы, кейде, картаға жазба кіргізу үшін 
оның астында орналасқан  бір түзуді үзу керек болады.  Бүл 
логикалық түтастылықгы бүзбайды, себебі көрермен картада 
ол үзілсе де елестетілген түзуді кабьглдайды, жазбаны окуға 
болады.  Мысалы  олар  су  мен  қүрлықгьщ,  шекара  мен 
жолдың, 
өсім дік 
пен 
қүрылыстың  логикалы қ 
дифференңиациясын  қосады.
Бір облыстың екі картасы өң мен суреттің контрастысы 
қандай  облыстың  қүрлық,  қаншасы  су  екенін  көруді
жеңілдетеді.
Бүндай кезде дизайн принңипінің көп санын колданбай- 
ақ пайдалы  карта  қүрастыру  мақсат.
Графиктік  дизайнньщ  соңғы  принңипі  — иерархиялық 
үйымдастыру.  Картада  қатысатын  барлық  графиктік 
элементгер ең маңыздысын көрсететіндей үйымдастырылуы 
тиіс.  Бүл  принцип жалпығеографиялық карталарда нашар 
қолданылады, себебі олардың мақсаты — түтынушы талабы 
бойынша  өртүрлі  маңызды  элементтерді  сиқырлау 
мүмкіндігі.  Ал  ГАЖ  ортасында  кеңінен  таралған 
тематикалық карталар  нақгы  нысандарды  немесе  сараптау 
мүмкіндіктерін  сызып  көрсетуі  тиіс.  Бүл  иерархиялық 
үйымдастырудьщ қатысуы немесе визуалды мағына деңгейі 
бойынша  элементтерді  бөлу арқылы  жасалынуы  мүмкін. 
Иерархиялық үйымдастықка қол жеткізудің үш негізгі төсілі 
бар.  Стереограммды  тәсіл  маңызды  элементтерді
10-1
145

маңыздылығы  аз  элементтерге  қарағанда  жоғарыда 
орналасқандай  көрсету  үшін  сызбалық  мысалдарды 
таңдауды және модификациялауды талап етеді.  Бүл фигура- 
өң  қаты насы н  ж ақсарту  үшін  пайдалы.  Тереңдікті 
қабылдауға кілтгер ретінде сызық кдл ындықгарын, түстерін, 
ашықгылығын немесе мөлшерін айыра отырып  үшөлшемді
нысандар  алынуы  мүмкш.
Екінші тәсіл кеңейткіш деп аталады, ол сызықгық немесе
нүктелік  нысандарды  реттеу  үшін  қолданылады.  Мысалы, 
негізгі жолдар  екінші деңгейге  кдрағанда оңай баикалатын 
болуы  тиіс.  Бүл  жерде  сызықтар  кдлыңдығын,  олардың 
ашықтылығын  немесе  ішкі  қүрылымдарын  (үзілгіштік, 
штрих  үзындығы  және  т.б.),  ал  сонымен  қатар  әрбір 
сызықтық  нысанның  маңыздылығын  көрсету  үшін  осы 
қасиетгердің  комбинацияларын  озгертуге  болады.  Кейбір 
ГАЖ символдарын өзгерту мүмкіндігі шектеулі, бірақ қолда 
бар  қүралдармен  қажет  нөтижеге  қол  жеткізуге  болады.
Бөлінгіш  иерархия  тәсілі  деп  аталатын  соңғы  тәсілдің 
ең  бастысы  —  облы старды ң  іш кі  қүры лы сы ндағы  
айырмашылық-тарды көрсету үшін қолданылады.  Мысалы, 
мал  ж айы лы мдары   қарқы нды ,  қалы пты   ж әне  аз 
пайдаланылатындарға  бөлінеді.  Бүл  тәсіл  мемлекеттер 
шекараларын қою түзулермен белгілеу кезінде қолданылады, 
және  бүндай  кезде  ішкі  әкімшілік  бөлінулер  жіңішке 
түзулермен  көрсетіледі.  К еңейткіш   иерархияны ң 
айырмашылығы ол озгерудің 
реттік 
шкаласьгаа, ал бөлінгіш 
иерархия 
номинальға 
сай келеді.  Барлық өлшеу шкалалары 
графиктік  иерархиямен  байланыса  алады.
Жоғарыда  келтірілген  барлық  дизайн  принциптері 
қүрастырылатын  картаның  табиғатын,  қолданылатын 
графиктік  элементтердің  және  дизайннің  қоладнылатын 
принциптерін аньгқгайтын сыртқы факторларға байланысты.
Алғашқы  және  ең  маңызды  фактор  картаның  мақсаты 
болып  табылады,  ол  мағыналық  міндетті  бейнелейтін 
ақпаратты ң 
табиғаты м ен 
байланы сты . 
ГАЖ -да 
қүрастырылатын тематикалық карталар сараптаудың нақгы 
нәтижелерін  көрсетуге  арналган.  Бүл  жердегі  маңыздысы 
қарапайымдылық.  ГАЖ  ортасында  карта  қүрастырудың 
дәстүрлі қолмен сызылған картамен салыстырғандағы қүны 
төмен  болуы  салдарынан,  күрделі  карталардың  аз  санын 
қүрастыру  қажеттілігі  жоқ.  Екінші  жағынан  деректердің
146

көлемінің  көптшігінен,  картаны  оку  қиындайды.  Жеке
аналитикалык процедуралар нөтижелерін жеке карталармен 
көрсетуге  болады.
Карта  мақсатының  келесі  аспектісі, 
эргономикалық 
міндет,
 ол көрсетілгенді оқу емес, оның қалай жасалатынын 
ескереді.  Картада  не  көрсетілетінін  шешкен  соң,  хабарды 
адекватты бере  алатын  көрсету түрін де таңдау керек.  Егер 
карта  қауіпті  зоналарды  көрсетсе,  онда  оның  дизайні 
олардың маңыздылығын тура көрсетуі тиіс; оның жағымды 
сыртқы  бейнесі  кейбір  көркемдік  бағалылыққа  ие 
болғанымен,  көременге  керек хабарды  бермеуі  мүмкін.
Екінші  фактор 
реализм,
  ол  әрбір  аймақтың  өзіндік 
сипатамасы бар екенін білдіреді. Географиялық сараптауды 
физикалық,  көліктік,  әлеуметтік  немесе  экономикалық 
қүрылымдары күрделі облыстар қатысады, олар кеңістіктік 
сараптауды  талап  етеді.  Бүл  күрделі  атаулар,  символдар 
мөлшерін  жөне  стильді,  штриховка  типтерін  және  т.б. 
орналасу мүмкіндіктерін шектеуі мүмкін. Бүңдай кездесетін 
зерттелу  облысын  және  ол  туралы  деректердің  табиғатын 
практикалық  түрғысынан  көлемінің  басымдылығымен 
ерекшеленеді  білу ғана  көмектеседі.
Үшінші  фактор 
деректердің  болуы
  — мүра  тек  картаны 
дайындау  ғана  емес,  сонымен  бірғе  сараптауды  жүрғізу. 
ГАЖ-дың маңызды көлемге ие — сараптау талабы Д Қ . Одан 
басқа  сараптау  көбінесе  үлкен  аумақтарда  жүрғізіледі. 
М ысалы, 
жерді 
пайдалануш ылардың 
жүздеген 
категориялары бар картада  оның жүз деген ерекше түстерін 
түзу  күрделі  болады.  Бүл  жағдайда  әрбір  бөлінулер  үшін 
штриховканың  түстері  жөне  типтері  әр  түрлі  бөлгіш  ие- 
рархиясьш қосу мақсатында дизайн процедурасын озғертуге 
алып  келеді.  Деректер  болуы  кейде  қарам а-қарсы  
проблемаш.і тудырады, деректер сараптау мен көрсету үшін 
жеткіліксіз,  не  олар  ескі  және  басқа  принциптермен 
жиналған,  немесе  олар  үшін  тым  сирек  таңдаулар 
қолданылған. Мысалы,  100 жыл бүрын жиналған өсімдіктер 
жайлы  деректерді  қазіргі  деректермен  салыстыруға 
болмайды.  Алғашқы  деректерді  жинаушының  жеке 
тәжірибесі біршама жалпы категориялар қүруы мүмкін,  ал 
АҚЗ  классификациялаудың  компьютерлік  алгоритмдері 
бойьшша  альшған  категориялардың  көптеғен  санына  ие
болады.
Символдарды  үсыну  картаны ң  масш табына  да 
байланысты.  Масштабтың кішіреюі,  оның символдарын да
147