Энергия үнемдеу жəне энергия тиімділігі

129
б) бастапқы КВ таза пайдаға (ЧП) қатынасының плюс амортизация (А) негізінде: 
 
 
 
 
Т
о
=КВ/(ЧП+А)      (9.4)
а) жəне б) есептеулері жылдар бойынша табыстардың біркелкі түсуін болжайды, 
яғни ЧП+А = const.
в)  ИЖ  іске  асырудан  түскен  табыстар  біркелкі  болмаса,  онда  олар  жиынтық 
шамалар сияқты өспелі қорытындысымен анықталады.
г)  болашақ  табыстарды  дисконттау  негізінде  КВ  өтемділік  мерзімін  есептеуін 
төмендегі келесі параграфта қарастырамыз. 
4) АК өтемділігінің салыстырмалы мерзімі. Бастапқыда бұл əдіс құрылыс салуда, 
шашамен бірдей өнімділігі бар бірдей тағайындалымдағы екі немесе бірнеше нысандар 
салыстырған кезде қолданылған.Содан кейін, ескі (СТ) жəне ескінің орнына ұсынылған 
жаңа (НТ) техниканың көрсеткіштердің артықшылықтары салыстырылатын болған. 
Бірінші  нұсқа  (НТ)  –  капиталды  көбірек  қажет  етеді  (К1),  бірақ  заманауи 
технологияларды пайдаланудың арқасында пайдаланушылық шығындары төмен (С1).
Екінші  нұсқа  (СТ)  капиталды  азырақ  қажет  етеді,  бірақ  пайдаланушылық 
шығындары жоғары. Қарастырылып отырған нұсқаларында келесі шарт орындалуы қажет:
К1> К2 и С1 Т
о
   = (К 1- К2) / (С2 - С1) = ∆К / ∆С ≤ Т
н
                 (9.6)
мұндағыТн – КВ өтемділігінің нормативті мерзімі;
∆К = К1-К2 – қосымша КВ; 
∆С = С2-С1 – заманауи технологияларды үнемдеу есебінен.
Егер  шарт  орындалған  жағдайда,  онда  жаңа  техниканы  енгізген  жөн.  Егер 
орындалмаған жағдайда, онда ескі техниканы жаңғыртқан жөн. 
5) 
КВ тиімділігінің есептік көрсеткіші.
КВ=
∑
t=1
Т
о
( ЧП
t
+ А
t
)
    (9.5)
ср
Е
р
 = 1/Т
о
 = КВ/(ЧП+А) немесе
Е
р
 = 1/Т
о
    = ∆К/∆С      (9.7)
Аталмыш кретерийдің негізінде ИЖ іске асыру туралы шешімді қабылдау үшін, 
келесі шартты ұстанған абзал
Ер > Ен немесе Т
о
 ≤ Тн – жобаны қабылдау
Ер < Ен немесе Т
о
 ≥ Тн – жобадан бас тарту.
мұндағы  Ен = 1/Тн – КВ тиімдлігінің нормативті коэффициенті. 
Жабдық  үшін  Ен  паспортта  көрсетілген  нормативті  мезгіл  бойынша  есептелу 
ср
Энергия үнемдеу жəне энергия тиімділігі

130
мүмкін. Нарық жағдайларында, бұл шама жиі банктің пайыздық мөлшерлемесіне (егер ИЖ 
қаржыландру банктік кредиттің есебінен жүзеге асырылса), өндіріс рентабелділігіне (егер 
қаржыландыру кəсіпорын пайдасынан түсіп жаса) теңестіріледі, сондай-ақ қиыстырылған 
нұсқалары болуы мүмкін. 
6) 
 – мұнда КВ (Ен) тиімділіктің нормативті коэффициенті 
Келтірінді шығындар
арқылы біркелкі өлшемділікке келтірілген жынтық ағымдық шығындар (өзіндік құн) жəне 
КВ 
Зi = Ci + Ен * Ki → min(9.8)
мұндағы Зi – і –ші нұсқа бойынша келтірінді шығындар;
Ci – і –ші нұсқа бойынша ағымдағы жылдық шығындар;
Ki – і –ші нұсқа бойынша КВ.
Аталмыш  жағдайда  қарастырылып  отырған  ұсыныстардағы  өндіріс  көлемі 
бірдей.  Сонымен  бірге  минималды  келтірінді  шығындары  бар  ұсыныс  таңдалады,  ал 
салыстырмал экономикалық тиімділік келесі формуламен есептеледі:
∆Эотн = Зi – Зmin     (9.9)
Егер  З
1
  жəне  З
2
  шамалары  ±10%  айырмашылығы  болған  жағдайда,  нұсқаларды 
теңдей үнемді деп қарастырған жөн, себебі ТЭН дəлдігі осы ауқымда жатыр. Сол себептен 
бірінші немесе екінші ИЖ тиімділігін нақтылау үшін басқа критерийлерді іске қосу қажет. 
7)  Үлесті  келтірінді  шығындар  əртүрлі  өнім  шығаратын  (N1  ≠  N2)  тең  бағалы 
жобалар  салыстырылған  кезде  есептеледі,  мысалы  жаңа  техниканы  енгізу  жəне  ескісін 
жаңғырту.
Z
i
 =З
i
 / N
i
 = ( C
i
 + Ен * K
i
 ) / Ni                          (9.10)
Салыстрмалы экономикалық əсер бұл жағдайда мынаған тең:
∆Э
отн
 = ( Z
1
 – Z
2
 ) *N
2
                (9.11)
Егер  қарастырылып  отырған  жобалардың  ақырғы  нəтижелері  салыстыруға 
келмесе, онда абсолютті немесе үлесті шығындардың көрсеткіштерін пайдалану жөнсіз.
8) Залалсыздық нүктесін есептеу – бұл əдіс өндірістің сыни көлемін анықтауға 
негізделген (N
o
), бұл жағдайда ол рентабелді болып табылады. Есептерді аналитикалық, 
жəне де графикалық түрінде жүргізуге болады
N
o
 = С
пос
 / ( Ц – S
пер
 ) = С
пос
 / md  (9.12)
мұндағы С
пос
 – тұрақты шығындар;
Ц – өнім бірлігнің көтерме бағасы;
S
пер
 – шығындардың үлесті айнымалылары;
md = (Ц – Sпер) –үлесті маржиналдық табыс.
Тəжірибеде  бұл  əдісті  басқаларға  қосымша  ретінде  қарастырған  жөн,  себебі 
Энергия үнемдеу жəне энергия тиімділігі

131
шығындарды тұрақты жəне ауыспалы деп бөлу шартты сипатта. Формула (9.12) өнімнің бір 
түрін (моноөнім) өндіруге бағдарланған жағдайда жұмыс істейді.
Егер  өндіріс  көп  номенклатуралық  болса,  онда  өнімді  өндірудің  сыни  көлемін 
құндық түрінде есептеген жөн:
D
о
 = С
пост
/ k
мд
            (9.13)
мұндағы  k
мд
  -  өнімдерді  жалпы  шығарудағы  маржиналдық  табыстың  үлесті 
салмағы;
k
мд
= MD / D      (9.14)
мұндағы - MD – абсолютті мəніндегі маржиналдық табыс 
MD = П + С
пост
      (9.15)
Қауіпсіздік маржасын (кəсіпорынның қаржылық беріктігінің қорын) абсолюттік 
немесе  пайыздық  шамада  есептеуге  болады.  Бұл  көрсеткіш  өндіріс  көлемдерін 
рентабелділік  табалдырығынан  белгілі  бір  шекте  түрлендіруге  мүмкіндік  береді. 
Қаншалықты  бұл  көрсеткіш  жоғары  болса,  соншалықты  банкроттыққа  ұшырау 
ықтималдылығы төмен.
МБ
нат
 = N
пл
 - N
o
МБ
см
 = D
пл
 – D
о
                         (9.16)
Қауіпсіздіктің салыстырмалы маржасы:
МБ
нат
  = ( МБ
нат
  / N
пл
 ) * 100%
МБ
см
 = ( МБ
см
 / D
пл
 ) * 100%    (9.17)
Бұл  көрсеткіш  өндіріс  көлемін  қанша  пайызға  төмендетуге  болатындығын 
көрсетеді, залалсыздық нүктесіне жеткенге дейін [61 - 64].
9.3.2  Энергия  үнемдейтін  жобаның  экономикалық  тиімділігін  бағалаудың 
динамикалық əдістері [61 - 64].
Дисконттау
  –  дисконттың  ағымдағы  құн  мөлшерлемесінің  негізінде  бірыңғай 
уақыт  сəтіне  əртүрлі  уақыттағы  қаржылай  ағындарды  (түсімдер  мен  төлемдер)  келтіру. 
Басқаша – бұл, инвестициялардың қайсыбір уақыттан кейін іске асыруға болатын бүгінгі 
күнгі бағасын анықтау.
Ағымдық құны
 – бұл салымның бастапқы сомасы (PV).
Болашақ құны
 – бұл күрдел пайызды есептеуді ескере отырып ақшалай сомасы 
Энергия үнемдеу жəне энергия тиімділігі