Әл-фараби тағлымы және қазақ философиясы

Дарынды балаларға арналған үш тілде оқытатын Мұхтар Арын атындағы №24 «Экономика және бизнес» арнаулы лицейі, Талдықорған қаласы

Математика пән мұғалімі: Нәсір Лазат

Lazzat960919@mail.ru
АННОТАЦИЯ
Бұл мақала әл-Фарабидің математиканың философиялық мәселелеріне, математикалық ғылымының негіздеріне, математика тарихына қосқан үлкен үлестері туралы. Оның антикалық математикалық мұраға түсініктеме жасауы математика ғылымының негізгі ұғымдарын анықтауы жаңа жағдайда математиканы дамытуға мүмкіндік берді. Әл-Фараби мен оның «математикалық трактаттары» Батыс Еуропа ғылымы мен Қайта өрлеу және Жаңа жаратылыстану ғылымын дамытуға ғылыми теориялық қайнар көзі ретінде қызмет етеді.

ABSTRACT
This article is about Al-Farabi's significant contributions to the philosophical problems of mathematics, the foundations of mathematical science, and the history of mathematics. His commentary on the ancient mathematical heritage and the identification of the basic concepts of mathematical science allowed the development of mathematics in new conditions. Al-Farabi and his "mathematical treatises" serve as a scientific theoretical source for the development of Western European science and the development of the Renaissance and Natural Sciences.

ӘЛ-ФАРАБИ ТАҒЛЫМЫ ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ФИЛОСОФИЯСЫ

Логика қисыны мен геометрияның айнымас үлгісіне сал. Осылардың сынынан өткен нәрсе шындық жолына апаратын нысана болмақ.

• 
  Әл-Фараби
  

Шығыстың ғұлама ойшылы Әбу Насыр әл-Фараби 870 жылы бүгінде Отырар аталатын, Фараб қаласында дүниеге келді. Фарабидің толық аты-жөні Әбу-Насыр Мұхаммед Иби Мұхаммед ибн Ұзлағ ибн Тархан Әл-Фараби. Әл-Фараби түрік тайпасының дәулетті бір ортасынан шыққаны бізге мәлім, бұған дәлел оның толық аты жөнінде “Тархан” деген атаудың болуы. Туған жері қазақтың ежелгі қаласы Отырарды арабтар Барба-Фараб деп атап кеткен, осыдан барып ол Әбу Насыр әл-Фараби, яғни Фарабтан шыққан Әбу Насыр атанған.

Әбу Насыр бала күнінен ғылымға үйір болып өсті, оның бақытына қарай сол заманда Отырарда аса бай кітапхана бар еді. Әл-Фараби парсы, грек тілдерін үйренеді, осы тілде ғылыми трактаттар оқиды. Фараб пен Бұқарада бастапқы білім алған соң әл-Фараби өз білімін жетілдіру мақсатында Бағдатқа аттанады. Әл-Фараби – көрнекті ойшыл, өзінің замандастарының арасындағы ең ірі ғалым, философ және шығыс аристотелизмінің ең ірі өкілі. Өзінің білімділігі мен сауаттылығының арқасында “Екінші Ұстаз” атауына ие болды. Әл-Фарабидің шығармашылық мұрасы орасан зор (150-ге жуық философиялық және ғылыми трактаттар), ал оның айналысқан ғылыми салалары ол – философия мен логика, саясат пен этика, музыка мен астрономия.

Әл-Фараби математикалық философияның іргетесын қаласуымен қатар, оның тәбиғат құбылыстарын зерттеуге батыл қолданудың қажеттілігін іс жүзінде танытты. Әл-Фараби пікірінше, математика анық, ақиқат білімді береді және басқа ғылымдардың дамуына құшты ықпал жасайды. Әл-Фарабидің «Алмагеске түсініктеме» деген атаумен белгілі трактаты тригонометрияны дамытуға игі ықпал жасады. Мұндағы негізгі бір жаңалық әл-Фараби синус, косинус, синус-ферзус, тангенс, котангенс сызықтарын біріңғай радиусы тұрақты шеңбер ішінде қарастырды. Олардың арасындағы бірсыпыра қатыныстарды ашты, кейбір қарапайым қасиеттерін айқындады. Ол тригонометриялық кестелер жасауда аса қажет болып табылатын бір градус доғаның синусы мен косинусын анықтауда елеулы табыстарға жеткен.

Фарабиде математикалық астрономия мен географияның әр түрлі есептерін математикалық жолмен шешу қажетінен туған үлкен де жүйелі тригонометрия бар. Ол мағлұматтар ғұламаның «Алмагестке қосымша кітабы» атты еңбектерінде баяндалған. («Алмагест» б.з. 2-ғасырында өмір сүрген гректің ұлы астрономы Птоломейдің еңбегі.)

Ежелгі грек математиктері дөңгелек шеңберінде 360, диаметрінде 120 бөлік бар деген бастапқы ұғымды басшылыққа алып, осылар арқылы хорданың ұзындығын табу мәселесін шешкен, былайша айтқанда, олар тригонометриялық бір – ақ функциясы – бұрыштың хордасын табуды көздеген. Олардан кейін шыққан Индия математиктері хорданы – синус пен косинус сызықтарымен айырбастап, бұл салада біраз ілгері кетеді.

Келтірілген еңбектер санының өзі Фарабиден бізге көп мұра қалғанын байқатады. Мың жылдан асса да осынша рухани мол дүниесінің қолдан қолға өтіп бізге аман жетуі Фарабидің ұлылығының, данышпан білімпаздығының тағы бір айғағы болса керек. Ендігі парыз осы еңбектердің барлығын жинап, екшеп-талдап ұрпақтар кәдесіне жарату болып отыр.

1. 
   «Әбу Насыр әл-Фараби. 10 томдық шығармалар жинағы», Ә.Н. Нысанбаев, Лотос-Астана, 2007 жыл.
   
2. 
   «Қазақстан ұлттық энциклопедия 1 том», Алматы, 1998.
   
3. 
   «Ғылым. Математика және жаратылыс тану», Әбу Насыр әл-Фараби, Лотос-Астана, 2007.