үйлену жырлары – үйлену тойында айтылатын жырлар

2.7 Адамның жасын мөлшермен атау

1. 
   Бала – 14-15 жасқа дейін;
   
2. 
   Жеткіншек – 15-18 жас арасы;
   
3. 
   Жігіт – 20-37 жас арасы;
   
4. 
   Ағай, аға – 38-55 жас арасы;
   
5. 
   -А, -е, -еке жұрнақтарын қосып атау – 55-65 жас арасы;
   
6. 
   Ақсақал, үлкен кісі тәрізді қосымша сөздерді қосып атау – 60-70 жас арасы;
   
7. 
   Ата, әке, қария, қарт деген сөздерді қосып атау 70 жастан арғы адамдарға байланысты айтылған.
   

1. 
   Мәтінді оқып шығып, есте сақтаңыздар.
   
2. 
   Мәтіндегі сан есімдердің астын сызып, олардың
   

3. 
   100, 49, 61 сандарынан болжалдық, топтау сан есімдерін
   

4. 
   13, 25, 37 сандарын септеңіздер.
   
5. 
   Мәтін бойынша сұрақтар құрастырыңыздар.
   
6. 
   Жоғарыда көрсетілген сөздерді орыс тіліне аударыңыздар
   
7. 
   Төмендегі мақал-мәтелдерді жаттап, мағынасын
   

1. 
   Жас кезімде бейнет бер,
   

2. 
   Ат тұяғын тай басар;
   
3. 
   Алтыға дейін бала ерке,
   

4. 
   Кәріге құрмет – балаға міндет;
   
5. 
   Ақылды қария – ағып жатқан дария.
   

Қазақ халқы – ежелден қонақ десе iшкен асын жерге қоятын халық. Үй иесi бұрын танысын, танымасын “құдайы қонақпын” десе болды, жылы шыраймен қарсы алып отырған. Жол жүрiп келе жатқан жолаушы “бөлiнбеген еншiм бар” деп, жолшыбай ауылдың кез келген үйiне түсiп, қонақ бола берген. Оның үстiне қазақта “қырықтың бiрi қыдыр”, қонақты қусаң - құт, ырыс қашады”, “қонақпен ерiп құт, ырыс келедi” деген мәтелдер бар. Сөйтiп, бөлiнбейтiн еншiге қиянат жасауға болмайды. Бiр қызығы, алты аласы, бес бересi болмаса да, қонақ үй иесi тойдырмаса, күтпесе, аттана бере жамандап кететiн болған. Қазақ үшiн мұны есту ұят, бетке шiркеу болған. Сондықтан халқымыз қарсы алу, шығарып салуға ерекше мән берген.

Қонақты үй иесi қарсы алып, есiктi өзi ашып, үйге енгiзiп, соңынан өзi кiрiп, есiктi жабады. Бұл – қонақпен ерiп келген “құт”, “ырыс” бiрге кiрсiн дегенi. Ал қонақты шығарып саларда, есiктi қонақтарға аштырып, соңынан өзi жауып шығатын болған. Осы күнгiдей қонақтарға есiктi ашып, iштен жауып алу деген болмаған.

Қазақ халқы қонақтарды “арнайы қонақ”, “құдайы қонақ”, “қыдырма қонақ”, “қылғыма қонақ” деп бiлген.

Келген қонақтармен жөн cұрасқаннан кейiн үй иесi қонағына ең жақсы тамақтарын берiп, риза етуге тырысады. Ең алдымен қонақтарға сусын (қымыз, шұбат және басқа) берiледi. Содан кейiн шай iшiледi. Шаиды дәмдiлеп құю, қонақтарға орнымен сый-сияпат көрсету сол үйдегi әйелдер мен бойжеткен қызға үлкен сын болған. Шайды дәмдiлеп құйып бере алмаған бойжеткен қыз тәрбиесiз саналып, әңгiмеге ұшыраған.

Шай iшiлген соң асқа дейiн қонақтардың көңiлдi отыруына, яғни олардың бабын табуға үй иесi бар жағдайды жасайды. Ол үшiн үй иесi әңгiме-дүкен құрып, қонақпен бiрге отырады. Ретi келсе, ауылдағы әншi, күйшiлердi шақыртып, әңгiме арасында қонақтардың көңiлiн көтередi.

Үй иесiнiң балалары да аяғынан тiк тұрып қонақтарға қызмет көрсетедi. Қонақ күту – халқымыздың ең жауапты iсi.


Мына сөз және сөз тіркестерін есте сақтаңыздар:

Енші – балалары ержетіп, жеке үй болғанда берілетін дүние-мүлік немесе мал

Ержеткен – кәмелеттік жасқа жеткен ер бала

Бойжеткен – кәмелеттік жасқа жеткен қыз бала

Арнайы қонақ – арнайы шақырылған құрметті қонақ

Құдайы қонақ – жолаушылар келе жатып түстенiп, не бiр күн түнеп шығатын қонақ

Қыдырма қонақ – алыстағы ағайын, туған-туыстарын арнайы iздеп келiп, бiр немесе бiрнеше күн олардың сый-құрметiн көрiп қайтатын қонақ

Қылғыма қонақ – қай үйден түтiн шықса, қай үйге қонақ келсе, соны аңдып жүрiп келе қалатын сүйкiмсiз қонақ

Сын – жағымсыз қылық үшін тағылатын айып, кінә, мін

Сый-сияпат – ерекше көрсетілген сый-құрмет
Сұрақ-тапсырмалар

1. 
   Қонақ күту жөніндегі дәстүрдің тәрбиелік мәніне
   

2. 
   Мәтіннен сын есім болатын сөздерді тауып, оларды
   

3. 
   «Барымен базар», «Бөлінбеген енші», «Қырықтың бірі
   

4. 
   Жоғарыда көрсетілген сөздерді орыс тіліне
   

5. 
   Төмендегі мақал-мәтелдерді жаттап, мағынасын
   

1) Қонақ қойдан да жуас,

Май берсең де жей береді;

2) Қонағым өз үйiңдi де ойлай отыр;

3) Қонаққа бара бiлсең, шақыра да бiл;

4) Қонақ бiр күн қонса – құт, екi күн қонса – жұт;

5) Қонағы жаман болса, үй иесi қыдырады;

6) Құтты қонақ келсе, қой егiз табады;

7) Шақырғанға бармасаң, шақырғанға зар боларсың;

8) Көңіл кең болса, үйдің тарлығы білінбес;

9) Сыпайы қонақ сыйыңды жейді,

Мылжың қонақ мыйыңды жейді;

10) Қонақ келсе ет пісер,

Ет піспесе бет пісер.

Ел қыста соғым сойып, бiрiн-бiрi жиi қонаққа шақырады. Аса сыйлы туыстарына,құдаларына, қимас достарына соғым етiнiң кәделi мүшелерiн асып, сыбаға бередi. Ет пiскеннен кейiн халқымыздың әдет-ғұрпын жақсы бiлетiн, көптi көрген, тәжiрибелi адамға табақ жасау ici жүктеледi. Ол адам қазақ ғұрпындағы “бас табақ”, “жай табақ”, “қос табақ”, “жастар табағы” немесе “күйеу табақ”, “аяқ табақ” болып бөлiнетiнiн және келген кiciлердiң орын-дәрежесiн жақсы бiлуi керек. Яғни табақ жасау да – кез-келген қонақтарды орын-орнымен сый-құрмет көрсетудiң бiр түрi

Бас табақ – жасы үлкен қарттарға, аса сыйлы қонақтарға тарты-лады.Оған бас, жамбас, ортан жiлiк, белдеме, сүбе қабырға, қойдың ұлтабары, жылқы етiнен қазы, қарта, жал-жая сияқты кәделi мүшелер салынады.

Ортақ табаққа (немесе жай табаққа) ортан жiлiк немесе жауырын мен тоқпан жiлiк, асықты жiлiк, кейде жамбас салынады.

Жастар табағына (немесе күйеу табаққа) асықты жiлiк пен төс салынады. Мұнда келiн отырса ұлтабар мен жүрек салынуы керек.

Қос табақ – құда-құдағиларға тартылатын арнаулы табақ. Мұның да кәделi мүшелерi бас табақпен бiрдей. Оның қос табақ деп аталаты-ны,оны құда-құдағидың көпшiлiкпен бiрге жеген қонақасысының үстiне арнайы әкелiнетiн табақ немесе қосымша ет.

Сый табақ – құда-жекжаттық қатынас болмаса да, ерекше сый-құрметке лайық адамдарға тартылатын табақ.

Бас табақ, сый табақ, қос табақтарға жауырын, тоқпан жiлiк сияқты кәдесiз мүшелер салынбайды. Басты жоғарыда отырған қарттардың ең үлкенiне немесе сыйлысына ұсынады. Бас ұстаған адам бастың бiр езуiнен кесiп алып татады да, бастың жарты құйқасын cақтай отырып, дастарқандас отырған адамдарға ұсынады. Бастың құлағын кей жерлерде қасындағы отырған қарияға берсе, кей жерде кiшкентай балаларға бередi.

Ет әбден туралғаннан кейiн табаққа сарымсақ, бұрыш қосып әзiрлеген тұздық құйылады. Соңынан құрт не қатық қосқан сорпа берiледi.

Мына сөз және сөз тіркестерін есте сақтаңыздар:

соғым – қыста сойылатын малдың еті

сыбаға – соғымның етінен сақталған кәделі мүше

ұлтабар – ұсақ малдың таңдаулы, ең майлы мүшесі

құда-құдағи – күйеу немесе келіннің ата-анасы

тұздық – пияз, бұрыш қосылған сорпа

сорпа – пісірілген еттің сұйықтығы

сүбе – етегімен алынған алты қабырға

асату – құдаларға берілетін дәм, жөн-жоралғы
Сұрақ-тапсырмалар

1. 
   Мәтінге байланысты сұрақтар құрастырыңыздар
   
2. 
   Табақ түрлерін есте сақтаңыздар. Кәделі мүшелерді
   

3. 
   «Ет» сөзіне байланысты тұрақты тіркестерді қалай
   

4. 
   Өздеріңіздің жақсы ұнататын тағамдарыңыздың мәзірін
   

5. 
   Астан соң бата беру (ер балаларға)
   
6. 
   Мәтіннен шылауларды тауып, түрлеріне қарай (септеулік,
   

1. 
   Ет етке, сорпа бетке;
   
2. 
   Ет жесең тісіңе кіреді, жемесең түсіңе кіреді;
   
3. 
   Қуырдақтың әкесін түйе сойғанда көрерсің;
   
4. 
   Еттің соры – қуырдақ, ұнның соры – бауырсақ;
   
5. 
   Тоқ адамды ұйқы басады,
   

6. 
   Ішіп тоймаған, жалап тоймайды;
   
7. 
   Өле жегенше, бөле же;
   
8. 
   Жаманнан жарты қасық ас қалар;
   
9. 
   Қойдың басы – құданың асы;
   
10. 
    Ас қадірін тоқ білмейді.
    

Халқымыздың тарихи-әлеуметтік, тұрмыстық жағдайындағы ерекше қымбат дәстүрі қонақжайлылық. Үйіне келген қонақты құрметпен қарсы алып, мал сойып қонақасы беру – жомарттылықтың, елдіктің, азаматтықтың үлкен белгісі. Қазақ семіз қойын, басқа да жылы-жұмсақ тағамдарын қонаққа әдейі сақтап «қонақ келеді» деп күтініп отырған. «Құдайым би қылмасаң да би түсетін үй қыл» деп тілек тілеген қазақ үйіне қонақ түскенді мәртебе, бақыт санаған. Қазақтың әр үйінде «қонақтың ырыздығы, несібесі бар» деген ұғым қалыптасқан. Халық дәстүрінде қонақты үйге түсірмек немесе дұрыс қонақасы бермеу, үлкен айып болып саналады.

2.9.2 Сарқыт

2.9.3 Сәлемдеме

Сәлемдеме – адамды адамның ұмытпай жүруінің, берік достастығының, адал көңілінең алтын кілті. «Сәлем берген саулық береді» дейді халық. Ал сәлемдеме берудің мән-мағынасы одан да жоғары тұр.

2.9.4 Сыбаға

Қазақ дәстүрі бойынша әр адам, жолаушы өзі қонатын үйде сыбағам бар деп санаған. Тиісті сыбағасын бермесе қонақ ол үйді сынап, өкпесін айтып кетуге хақы бар.

Ақ тілеудің белгісі – бата. Ол кез келгенжерде айтыла бермейтін қасиетті рухани ұғым. Ең жақсысын халық «ақ бата» деп қастерлейді. Батаның бірнеше түрлері бар. Үлкен кісілер немесе кез келген адам біреудің қайырымдылығы мен жақсылығы, ізгі қызметі үшін де бата береді. Батаның тәрбиелік мәні зор. «Батамен ер көгерер, жауынмен жер көгерер» деген сөз адамды ізгілікке, парасаттылыққа, мейірімділікке баулиды. Ендеше бата да сол ұлы қасиеттерге бастаушы әрі тудырушы рухани мұра болып табылады. Бата көркем сөзбен, өлеңмен, тақпақпен, шешендік тілмен, әсермен қол жайып айтылады. Батаны құрметті, елге өте сыйлы адамдар береді.

Бие сүтiнен ашытылып әзiрленетiн шипалы сусын – қымызды қазақ халқы ертеден бiлiп, тағам, iшетiн сусын ретiнде үнемi пайдаланады.

Қымыздың емдiк қасиетi жөнiнде ХIХ ғасырдың бiрiншi жартысында орыстың медициналық журналдарында бiрнеше мақалалар жарияланған.

Ал сол ғасырдың орта шенiнде ғалым-дәрiгерлер осы шипалы сусынның емдiк қасиеттерi жөнiнде айта бастады. Негiзiнен, алғаш рет қымыздың емдiк қасиетiн бiлiп, онымен емдей бастаған - уфалық емшiлер; ал нақтырақ айтқанда, доктор Авенариус деген адам көрiнедi.

Қазақстанда ең бiрiншi қымызбен емдейтiн емхана 1960 жылы

Бурабайда дәрiгер П.Н.Емельяновтың тiкелей басшылығымен ашылған. Мұнда қымыз қазақтардың дәстүрлi әдiсi арқылы, яғни сабаға ашытылды. өйткенi бұл әдiспен әзiрленген қымыздың сапасы жоғары болатын көрiнедi. Дәл осы жылы Торғайда темiржол қызметкерлерiн емдейтiн Берсүгiр емханасы да ашылды.

Кейбiр деректерге қарағанда, бiрiншi дүниежүзiлiк соғыстың қарсаңында қымыз ашытумен айналысатын үш губернияға (Уфа, Самара, Орынбор) жыл сайын қымыз iшiп емделуге 10-11 мыңға жуық адам келедi екен. Бүгiнде республикамызда оннан астам қымызбен емдейтiн санаторийлер бар.
Мына сөз және сөз тіркестерін есте сақтаңыздар:

Шипалы сусын – бие сүтінен дайындалған емдік қасиеті бар сусын

ашыту – бие сүтін сабаға құйып пісу

саба – жылқы терісінен жасалып, қымыз ашытуға қолданылатын ыдыс

емхана – адамдарды емдейтін орын

Сұрақ-тапсырмалар

1. 
   Қымыздың емдік қасиеті неге байланысты?
   
2. 
   Қымыз туралы өз ой-пікірлеріңізді ортаға салыңыздар.
   
3. 
   Құнан қымыз, дөнен қымыз, бесті қымыз, саумал, жазғы
   

4. 
   «Ашытқы», «қор» дегендерді қалай түсінесіздер?
   
5. 
   Жоғарыда көрсетілген сөздерді орыс тіліне аударыңыздар
   
6. 
   Төмендегі мақал-мәтелдерді жаттап, мағынасын
   

1. 
   Қызды кім айттырмайды,
   

2. 
   Байтал мінсең, құлын жоқ,
   

3. 
   Бір аяқ қымыздың екі аяқ желігі бар.
   

Тыйым – халықтың тәлім-тәрбие, үлгі-өнеге, ақыл-кеңес берудегі тәрбие құралдарының бірі. Бұл негізінен балаларға арналып, оларға жаман әдет, жат пиғыл, ерсі қимыл, әдепсіз істерден сақтандыруда өте үлкен қызмет атқарады. «Ұлға отыз үйден тыю, қызға қырық үйден тыю» деген мақал осыған байланысты шыққан. «Бүйірін таяну – қайғының, жағын таяну – мұң-шердің, жүресінен отыру - әдепсіздіктің белгісі деп танып, оған тыйым салған. Демек, тыйым халық тәлімгерлігінің құрамдас бөлігі. Тыйым үлгілері мен сөздері ел ішінде өте көп.

Тыйым сөздер балалар мен жастарға «жаман әдеттен жирен» дегендей жаман істерден сақтандырып отырған. Халық ұғымында тізені құшақтау – жалғыз қалудың, үлкеннің жолын кесу –әдепсіздіктің, қолды төбеге қою – ел-жұрттан безінудің, асты төгу – ысыраптың белгісі деп тыйым салған және ондай ерсі істерге қатаң тыйым салған. Ел ішінде тыйым үлгілері мен сөздері көптеп кездеседі.
Сұрақ-тапсырмалар

1. 
   Төмендегі тыйым сөздерді қалай түсінесіз?
   
2. 
   Өзіңіз қандай тыйым сөздерді білесіз?
   

2) Адамды айналма;

3) Адамға қарай түкірме;

4) Асты қорлама, үрлеме;

5) Босағада отырма;

6) Босағаны керме;

7) Бетіңді баспа;

8) Бос бесікті тербетпе;

8) Басыңды шайқама;

9) Ерніңді шығарма;

10) Жұлдыз санама;

11) Жерді сабама;

12) Отпен ойнама;

13) Отты аттама;

14) Пышақ сыйлама;

15) Саусағыңды беземе;

16) Таңдайыңды қақпа;

17) Иесіз үйге кірме;

18) Кірдің суын баспа;

19) Күлді баспа;

20) Құмырсқаның илеуін бұзба;

21) Қабірді баспа;

22) Құдыққа түкірме;

23) Малды ұрма, боқтама;

24) Нанды жерге тастама;

25) Нанды бір қолыңмен үзбе;

26) Уһілеме;

27) Үйде ысқырма;

28) Ішегіңді тартпа.
2.12 Ырым сөздер

Ырым халықтың жақсы ниеті мен тілегінен туған ғұрып. Ырым жолдары мен түрлері өте көп. Мысалы, шешен болсын деп аузына түкіру, отаншыл болсын деп туған жерге аунату, ержүрек болсын деп батырдың сарқытын жегізу немесе оның атын қою сияқты ырымдар бар. Мысалы, Шыңғыс Шоқанға ырымдап Сегіз серінің (Мұхамед-Қанапия) атын қойғызған. Абай, Әлихан, Бауыржан, Олжас, Сәкен, Ілияс есімдерін қазір де ата-аналары өз балаларына ырымдап қойып жүр. Той, келін түсіруде балаларым өсіп осындай қуанышқа жетсін деп нан, бауырсақ, кәмпит алып, оны апарып береді. Ырым, Ырымкүл, деген ұл, қыз аттары да осы ғұрыппен қойылған. Халықта жасы 100-ге жеткен адамның киімін, ұстаған затын осындай жас берсін деп үлестіріп, бөліп алу салты бар. Сол сияқты баласы тұрмай жүрген адамдар баласына Күшік, Итемген, Көтен, Малай, Башай, Терісаяқ дегендей қолайсыз ат қойса, өмірлі болады деп ырымдаған. Өмірде, тұрмыста, салтта жасалатын ырымдар саны көп және оны қолайлы сәтінде халық ұмытпай қолданған және әлі де қолданып келеді. Жалпы айтқанда ырым – халықтың сенімі мен ақ ниетінен, шын көңілінен туған ұлттық ерекшеліктің бір саласы. Ол халық мінезі мен әдет-ғұрпымен біте қайнаған. Сөйте тұра кейде халқымыз «Қазақ ырым етеді, ырымы қырын кетеді» деп те айтып жібереді.

Бұл сөз – ырымның бәрі бірдей орындала бермейтінін ескерткені деп түсіну керек. Дәстүрде ырымның екі түрі бар. Олар салт ырымдары және сенім ырымдары.

Мына ырым сөздерді есте сақтаңыздар:

1. 
   Қазақ баланы санамайды және санын айтпайды;
   
2. 
   Наның қиқымын жесе – бай болады дейді;
   
3. 
   Үйге кіріп келе жатқан бала есік алдына құлап қалса, үйге
   

4. 
   Қыздың басына ақ, қара орамал тартпайды. Ақ – жаулықтың, қара – қайғының белгісі;
   
5. 
   Қыз балаға шашы өссін деп желке жегізеді;
   
6. 
   Қазақ таңертеңгі асты тастамайды, кешкі асты бақпайды;
   
7. 
   Оң көзің тартса – қуанасың, сол көзің тартса – ренжисің;
   
8. 
   Түнде су алуға бармайды. Егер бара қалса «Су иесі Сүлеймен, су алуға рұқсат бер» деп суға үш рет кесек лақтырып барып алу керек;
   
9. 
   Адамға немесе малға біреу сұқтанып қараса, оған «көзің тиеді» деп түкіртеді;
   
10. 
    Ұзатылып бара жатқан қыз көлікке мінгеннен кейін
    

11. 
    Біреу өзі білетін адамды бір қарағанда танымай қалса,
    

12. 
    Түсіңде қорықсаң, өңіңде қуанасың;
    
13. 
    Адам жерлегенде қолдан күрек алмайды, жерден алады;
    
14. 
    Ықылық атып отырған кісіге – «ұрлап тамақ жеген
    

15. 
    Мал сойғанда төс шеміршегін кесіп алып, жарға не босағаға лақтырғанда жабысып қалса, ол үйдің аты жүйрік болады;
    
16. 
    Аққуды атпайды, киесі соғады деп қорқады;
    
17. 
    Ақты (сүтті, айранды) төксе, малдың желіні кетеді;
    
18. 
    Шаңыраққа, үйге қарлығаш ұя салса – ол жақсылық пен
    

19. 
    Екі жас үйленген түні жұлдыз көп болса, олардың ұрпақтары да көп болады;
    
20. 
    Жаңа айды көргенде «жаңа айда жарылқа, ескі айда есірке» деп бата жасап, ырымдайды.
    

А) мұрат;

Ә) тұрмыс;

Б) тіршілік;

В) ғұрып.

2) Ер жігіттің неше жұрты бар?

А) 2 жұрт;

Ә) 3 жұрт;

Б) 4 жұрт;

В) 5 жұрт.

3) Үйленуге байланысты қандай салт-дәстүрлер бар?

А) жаушы жіберу; жасау;

Ә) бесікке салу; тұсау кесу;

Б) ас беру; садақа беру;

В) тобық тығу; құлақ тесу.

4) «Байғазы» қандай жағдайда беріледі?

А) келін түскенде;

Ә) сәби дүниеге келгенде;

Б) дүние мүлікке;

В) көмектескенде.

5) «Көрімдік» қандай жағдайда беріледі?

А) жаңа туған балаға;

Ә) жаңа үйге кіргенде;

Б) диплом алғанда;

В) автокөлік сатып алғанда.

6) «Базарлық» деген не?

А) Балалардың жаңа киіміне берілетін ақша;

Ә) Жаңа үйге кірген жас отауға берілетін сыйлық;

Б) Баланың тұсауын кескен кезде берілетін сыйлық;

В) Алыс сапарға шыққан адамдардың әкелген сыйлығы.

7) Алғыс, ризалық мағынасын білдіретін сөзді табыңыз.

А) Екі дүниенің қызығын көр!

Ә) Пәле, жалаңнан сақта!

Б) Құдай бетін көрмейік!

В) Тамағыңа тас кетсін!

8) «Бөле» қандай туыстық атау?

А) жиеннен туған бала;

Ә) қыздан туған бала;

Б) апалы-сіңілілі қыздардың балалары;

В) немеренің баласы.

9) Жеті атаның дұрыс тізбектелген қатарын тап.

А) баласы, немересі, шөбересі, шөпшегі, неменесі, туажаты, жүрежаты;

Ә) баласы, неменесі, немересі, шөбересі, шөпшегі, туажаты, жүрежаты;

Б) баласы, неменесі, немересі, шөпшегі, шөбересі, туажаты, жүрежаты;

В) баласы, немересі, шөпшегі, шөбересі, неменесі, туажаты, жүрежаты;

10) «Құдайы қонақ» деп кімді атайды?

А) жолаушы келе жатып түстеніп, не бір түн түнеп шығатын қонақ;

Ә) алыстағы ағайын, туған-туыстарын арнайы іздеп келетін қонақ;

Б) қай үйге қонақ келсе, сол үйге жетіп баратын адам;

В) шақырылмаған жерге баратын адам.

Атамекен – адамның туып-өскен жерi, ата-мекенi, ел жұрты, табиғи байлықтары, халқы, қоғамдық және мемлекеттiк құрылысы, тiл, мәдениет, тұрмыс-салт және әдет-ғұрып ерекшелiктерi бар белгiлi бiр халықтың тарихи тұрағына айналған аумақ. Тар мағынада бiреулердiң туған ауылы.Ауыспалы мағынасы адамның дүниедегi өнер мен мәдениетi қалыптасқан жерi.

Ұрпақтан ұрпаққа қалып отырған “кiр жуып, кiндiк кескен” аймақ, өңiр, өлке – атамекенге кiредi. Ертеде көшпелi қазақ ауылдары жердi ру-ата болып пайдаланғандықтан, олардың әрқайсысының жеке-жеке қоныстары: қыстауы, көктеуi, жайлауы, күзеуi болған. Осы жерлер әр елдiң /рудың, атаның, ауылдың, т.б./ атамекенi деп есептелген.

Қазақ халқының атамекенi – көне замандардан қалыптасқан жер көлемiнiң батыс жағы Каспийге, шығысы мен терiстiгi – Ciбiр мен Алтай тауларына, күнгейi – Қырғыз, Өзбек, Түрiкмен республикалары мен шектеледi. Жерi – қасиеттi, құдiреттi құт мекен. Бұл күндерi осы мекенде сан ғасыр армандаған қазақ мемлекетi дүниеге келдi. Көлемi бес Францияға, тоқсан екi Бельгияға пара-пар елдiң жерiнде алуан түрлi кендер, өсiмдiктер, жан-жануарлар бар. Химия ғылымында Менделеев ашқан химиялық элементтер кестесiнде көрсетiлгендердiң бәрi қазақ даласынан табылады. Қазақта “ел”, “жұрт”, “халық”, “Отан”, “ағайын” деген сөздер бар.

“Ел” – қасиеттi атау. Қазақтар: “елдiң елдiгiн бiлмеген, құдайдың бiрлiгiн бiлмейдi”, “елдiң iшi – алтын бесiк”, – дейдi. Ел сөзi кейде мемлекет мағынасында “Қазақ елi” деп те қолданылады. Басқа елге баратын өкiлдi “елшi” деп атайды.

“Жұрт” – “жұрт жаңарту”, орыстың “юрта” дегенi, ел мағынасына жақын, синоним деуге болады. “Ел”, “жұрт” түрiк сөздерi.

“Ағайын” – “аға-iнi” деген сөздердiң бiрiгуiнен шыққан. “Отан” арабтың “ватан”, яғни “өлке” деген сөзiнен шыққан. “Ұлт” қазақта ертеден Отанға қосарлана айтылған.
Мына сөз және сөз тіркестерін есте сақтаңыздар:

өңiр – атырап, аймақ, өлке

әдет-ғұрып – жалпыға бірдей қалыптасқан қоғамдық дәстүр, жөн-жора

қыстау – малшылардың мал қыстататын қысқы мекені

құтмекен – құт қонған, берекелі орын

күзеу – малшылардың күзгі мекені

күнгей – Оңтүстік тарап,күн сәулесі мол түсетін алқап

өкiл – белгілі бір елдің, ұйымның мүддесін білдіретін, оны жүзеге асыратын ресми адам

елшi – шет мемлекеттермен қатынас жасасу міндетін атқаратын жоғарғы дипломатиялық өкіл

Сұрақ-тапсырмалар

1. 
   Мәтінді оқып шығып, өз ойыңызды қосыңыз.
   
2. 
   «Кір жуып, кіндік кескен» тұрақты тіркесінің мәні неде?
   
3. 
   Мәтіннен жалғаулы сөздерді тауып, оларды түрлеріне
   

4. 
   Жоғарыда көрсетілген сөздерді орыс тіліне аударыңыздар
   
5. 
   Төмендегі мақал-мәтелдерді жаттап, мағынасын
   

1. 
   Ел іші – алтын бесік;
   
2. 
   Ел елдің бәрі жақсы, өз елің бәрінен де жақсы;
   
3. 
   Туған жердей ел болмас,
   

4. 
   Отанды сүю – от басынан басталады;
   
5. 
   Туған жердің ауасы да шипа;
   
6. 
   Туған жержің қадірін,
   

7. 
   Ат айналып қазығын табар,
   

8. 
   Отанға опасыздық еткенің,
   

9. 
   Отансыз адам – ормансыз бұлбұл;
   
10. 
    Сағынған елін аңсайды,
    

Жыл он екі ай – көктем, жаз, күз, қыс болып төрт маусымға бөлінеді. Әр маусымда үш ай, яғни 90 күн болады. Көшпелі халық осы жыл мезгілдеріне қарай қонысын: көктеу, жайлау, күзеу, қыстау деп атаған.

Ертеректе қазақ халқы наурыз, көкек (сәуір), мамыр айларында қыстаудан көктеуге көшіп қонып, мал төлдететін. Содан соң маусым, шілде, тамыз айларын өткізетін. Осы күнгі малшылар да сөйтеді.

Жайлау – қыстаудан алыс жатқан даладағы қоныс. Жайлауды шөбі шүйгін, суы әрі мол, әрі тұнық, салқын ауалы жерден таңдайды. Онда жылдың үш маусымында ел болмайды. Қыста аппақ қар басып жатады. Жазға қарай жайлаудың шөбі жақсы өседі. Ол кезде жер беті кілем сияқты құлпырады. Қыстан арықтап шыққан мал жайлауда тойып, семіреді. Адамдар да сергиді. Қысқа арнап сүт тағамдарын дайындайды. Мұндай атақты жайлаулар Қазақстанда өте көп. Олар – Қарқара, Шалкөде, Сырт, Шұбартал, Асы, т.б.

Қарқара жайлауының үстімен бұрын Ұлы Жібек жолы өткен. Осы жерде жыл сайын жәрмеңке өткізілген. Қазір Қарқарада малшылардың тойы өтеді. Жайлауда бәйге, қыз қуу болады. Балалар гүл тереді, көбелек қуады, суға шомылады. Бірақ бұл қызықты мезгіл де тез өте шығады. Жайлаудан кейін ел күзеуге көшіп қонады. Қар түскен соң қыстауға көшеді.

Мына сөздерді есте сақтаңыздар:

1. 
   Мәтінді оқып, мазмұндап беріңіздер.
   
2. 
   Мәтіннен сөйлемнің бірыңғай мүшелерін тауып,
   

3. 
   Сөздердің байланысу түрлеріне қарай (қиысу, меңгеру,
   

4. 
   Жоғарыда көрсетілген сөздерді орыс тіліне аударыңыздар
   

Қазақстанды мекендеген сақтардың типіне жататын 17-18 жасар жауынгердің алтындаған сән-салтанатты киімі көзге оттай басылады. Басына төбесі ұзынша, шошақ бас киім киген. 200-ден артық алтын зерлі заттармен әшекейлеген. Алтын заттардың әр бөлшегі барыстың, тау ешкінің, арқардың, жылқының, құстың кескінімен таңбалаған. Иір мүйізді, қанатты екі аттың мүсіні маңдай тұсында тұр, оған қоса ұзын тармақты екі жапырақ бар. Мойнына бұралған алтын алқа таққан, алқаның ұшында жолбарыстың басы бейнеленген.

Сырт киімі – бешпент пен шалбар. Қызыл түсті былғары қысқа бешпенттің өн бойына тұтас жапырақ-жапырақ алтыннан жапсырылған. Жағасы, өңірі, етегінде жолбарыстың айбарлы тұмсығы бейнеленген төрт бұрышты ірі-ірі әшекей алтын тұтас қапталған. Бешпенттің бүкіл бойы үш мыңға жуық алтынмен көмкерілген. Етіктің қонышына да бешпенттегідей үш бұрышты бармақтай-бармақтай алтын әшекейлер жапсырылған. Жейдесінің жағасы мен жеңіне де алуан-алуан алтын өрнек қадалған. Сыртынан буынған қайыс белдіктегі әшекей де кесек алтыннан құйылған. Үлкен екі алтын сақинаның біреуінің бетінде сәнді бас киім киген, қолына қыран ұстаған адамның басы бейнеленген, бұл жүзік – мөр.

«Алтын адам» жатқан Есік обасынан біздің заманымыздан бұрынғы V-ІV ғасырларға тән 4 мыңнан артық бұйым табылыпты. Соның ішіндегі күміс зеренің сыртқы бетіне екі қатар етіп жазылған жазуларды ғалымдар осы уақытқа дейін ғылымға белгісіз таңбалар деп жориды. Қалай болғанда да, бұл – бұдан екі-екі жарым мың жыл бұрын осы өңірді мекендеген аламдардың жазу таңбаларын жасап, пайдалана білгендігінің куәсі. Алтын киімді адам және оның қабірінен табылған заттар дүниежүзілік маңызы бар аса зор жаңалық саналады.

1. 
   Мазмұнын қысқаша әңгімелеп беріңіз.
   
2. 
   Екінші және үшінші алтын адам қай жерлерден табылған?
   

3. 
   Мәтіннен тіркестерді тауып, оларды (есімді тіркес,
   

4. 
   Бұл тіркестерден сөйлем құрастырыңыздар.
   
5. 
   Сөйлемдерді шақ, жақ түріне қарай ажыратыңыздар.