Экономикалық теория негіздері

А.Байтұрсынов атындағы Қостанай мемлекеттік университеті

Б.Қ.Ахметжанова

Қостанай, 2014

Ахметжанова Бақыткүл Қосылбекқызы, аға оқытушы

Байқадамов Нұркен Тұрарұлы, экономика ғылымдарының кандидаты,

Жиентаев Сансызбай Мухамедғалиұлы, экономика ғылымдарының докторы, профессор,

Тобылов Қуаныш Тобылұлы, экономика ғылымдарының кандидаты

Ахметжанова Б.Қ.

А94 Экономикалық теория негіздері. – Қостанай: А.Байтұрсынов атындағы ҚМУ, 2014. -67 б.

Экономикалық емес мамандықта оқитын студенттерге арналған; экономикалық профиль пәндерінің циклы бойынша жоғары оқу орындарында оқытушыларға оқу сабақтарын жүргізуге ұсынуға болады.

ББК 65.01

А.Байтұрсынов атындағы Қостанай мемлекеттік университетінің оқу-әдістемелік кеңесімен бекітілген ____20__ж. № __.

© А. Байтурсынов атындағы Қостанай

мемлекеттік университеті , 2014

Мазмұны

Кіріспе............................................................................................................................................3

1 Экономикалық теорияның ғылым ретінде қалыптасуы мен дамуы....................................4

1.1 Эконоимикалық теорияның даму кезеңдері....................................................................4

1.2 Экономиканы ғылыми зерттеу әдістері...........................................................................5

1.3 Қоғамды экономикалық ұйымдастырудың негізгі проблемалары................................6

5.1 Негізгі капиталдың мәні, оның құрамы........................................................................22

5.2 Амортизациялық аударым жарнасы..............................................................................23

5.3 Негізгі қорларды пайдаланудың тиімділігі...................................................................23

7.4 Монополияға қарсы заңдылықтар................................................................................32

8 Кәсіпкерлік қызмет, оның негізгі түрлері мен нысандары............................................................34

8.1 Кәсіпкерліктің әлеуметтік-экономикалық мәні, негізгі белгілері................................34

8.2 Кәсіпкерлік қызметтің негізгі түрлері............................................................................35

8.3 Қазақстан Республикасындағы кәсіпкерліктің қалыптасуы....................................36

9 Шығындар теориясы...............................................................................................................................................................................38

9.1 Кәсіпорындардың шығындары және олардың түрлері................................................38

9.2 Өндірілетін өнімнің өзіндік құны...................................................................................40

9.3 Өндіріс шығындары төмендеуінің негізгі бағыттары...................................................41

10.1 Кәсіпорынның табысы, оның мәні мен маңызы...........................................................44

10.2 Пайда – кәсіпорын қызметі тиімділігінің басты шарасы.............................................45

10.3 Кәсіпорын пайдасының бөлінуі және пайдалануы......................................................48

10.4 Кәсіпорын қызметінің пайдалылығы............................................................................48

11 Ұлттық экономика жүйе ретінде...................................................................................................................51

11.1 Ұлттық экономтика жүйе ретінде.........................................................................................................51

11.2 Макроэкономикалық тепе-теңдіктің теориялары.......................................................53

12 Ауытқу экономикалық дамудың заңдылығы ретінде...............................................................................57

12.1 Нарықтық экономиканың ауытқымалы түрде дамуы.

12.2 Циклдік ауытқудың себептері мен түрлері және дағдарыстар ерекшеліктері....... ...62

Пайдаланған әдебиеттер тізімі............................................................................................. .....67

Елімізде жүргізіліп жатқан реформалар, «Қазақстан-2030» бағдарламасын іске асыру студенттердің экономикалық біліктілігін, нарықтық экономикалық теория негіздерін терең меңгеріп, кәсіби мамандықтарды толығымен игерулеріне негізделген. Олардың «Экономикалық теория» пәнін оқып білуі, нарық механизімін қолдану негіздерін, экономикалық заңдарының шаруашылық тәжірибесіндегі әрекеттерін, сұраныс пен ұсынысты қалыптастырудың ғылыми негіздегі іс- тәжірибесін, нарықтағы бәсекелестік пен бағаның құрылуын меңгеруі өз бетінше ойланып шешім қабылдай алуына мүмкіндік береді. Ұсынылып отырған оқу құралының мақсаты экономикалық теорияларды тиянақты оқу арқылы қоғамдық өмірде болып жатқан әлеуметтік-экономикалық жағдайларды талдай білу, шаруашылық тәжірибелерінің қиын және күрделі есептерін шешу, объективті экономикалық заңдылықтар мен тәсілдерді дұрыс пайдалану, өндірістегі басқарудың принциптері мен нарық шаруашылығының әдістерін тиімді қолдана білуге септігін тигізеді.

Оқу-әдістемелік құралда экономикалық теория пәні және әдіс- тәсілдері, экономикалық теорияның қоғам дамуындағы орны мен рөлі көрсетілген. Сондай-ақ қоғамдық өндірістің негіздері, меншік қатынастары және олардың экономикадағы орны анықталған. Қоғамдық өндірістік кешендері, сұраныс пен ұсыныс теориясының жеке дара ұдайы өндіріс теориясының негіздері талданып, кәсіпорын капиталының (қорларының) айналымы, кәсіпорынның (фирманың) шығындары мен табыстары, өндіріс факторларының нарығы және факторлары түсіндіріледі.

Ұлттық экономика жүйе ретінде макроэкономикалық тепе-теңдік, экономикалық дамудың тұрақсыз болуы макроэкономика заңдылығы, жұмыссыздық пен экономикалық тұрақсыздық көрінісі ретінде, сонымен қатар экономикалық саясаттың негізгі бағыттары, экономикалық өсу мәселелері қазіргі экономикалық теория нақты және функционалды экономиканың салалық, аймақтық ғылымдар байланыстылығында келтірілген. Оқу құралы әлемдік және ұлттық экономикалық ғылымның жетістіктері мен экономист-ғалымдардың теориялық еңбектері негізінде түзілген. Әр тақырыпқа сәйкес қаралған мәселелері жан-жақты қарастырып терең меңгеру үшін қайталанатын сұрақтар беріліп, қосымша әдебиеттер негізі ұсынылған. Автор ұсынылған еңбекті одан әрі жақсартуға бағытталған сын ескертпелер мен ұсыныстарды ерекше қабылдайтынын алдын-ала ескертіп алғысын білдіреді.

1.2 Экономиканы ғылыми зерттеу әдістері.

1.3 Қоғамды экономикалық ұйымдастырудың негізгі проблемалары.
Мақсаты -Экономикалық теория пәнінің мәнін толық ашу.
1.1 Экономикалық теорияның даму кезеңдері.
Экономикалық теория – адамның шектеусіз қажеттіліктерін қанағатандырудағы қоғам өндірісінің сирек, шектелген ресурстарын бөлу, айырбастау және тұтыну туралы ғылым.  Экономикалық ой-пікірлердің қалыптасуы  ежелгі заманнан басталады. Алғашқы қауым адамдарының  өндіріс, айырбас, тіршілік игіліктерін бөлу және тұтыну қатынастары жөнінде белгілі бір түсініктері болған. Олардың алғашқы қауымдық қоғамының экономикасын құрайтын құбылыстар туралы пікірлері әр түрлі уағыз бен тәртіп ережелерінде  ресімделген.  Бұл туралы бізге дейін жеткен Египет  папирустары, ежелгі үнді Ведалары, Хаммурапи  патшаның заңдарында көрсетілген. Бірақ бұл ғылым емес, тек қана оның ұрығы еді.

     Экономика туралы ғылым табиғат  пен қоғам туралы адам білімінің жүйесі ретінде дамыған құлдық қоғамда пайда болды.

     Экономика туралы алғашқы түсініктер Ксенофонт, Платон, Аристотель және басқа да ойшылдардың еңбектерінде берілген. «Экономия» терминін алғаш ұсынған Ксенофонт, мұның мағынасында үй шаруашылығы (ойкос-үй, шарушылық; номос – заң) деген ұғымды білдіреді. Термин Аристотель еңбектерінде де кездеседі, ол шаруашылықты екі түрге бөледі: экономия және хрематистика (баю, пайда таба білу шеберлігі). Оның түсіндіруі бойынша экономикадан хрематистика пайда болады.

     Көп ғасырлар бойы «экономия (ойкономия)» сөзі үй шаруашылығын ұйымдастырып, жүргізу ережелерін қамтыған. Сонымен қатар  феодалдық бытыраңқылықты жеңу, орталықтандырылған  мемлекетердің бірлесуі үй шаруашылығынжүргізу ережелері емес, жалпы ұлтық  мемлекеттік шаруашылықты жүргізу ережелерінің  анықталуы қажет етті.  Осыған байланычсты «экономия» ұғымы жаңа мәнге ие болып, «саяси экономияға» айналды, ол грек тілінде полис – мемлекет; ойкос – үй шаруашылығы; номос -  заң дегенді білдіреді.

Саяси экономия  ұғымын  алғаш   енгізген  Антуан  де   Монкретьен   болатын.  1615жылы  оның  “Саяси   экономия  трактаты”  деген   еңбегі   жарық көрді.  Мұнда мемлекеттік шаруашылықты   жүргізу кеңестері   мазмұнданған.  Саяси экономия   ғылым ретінде XVI-XVII  ғасырларда  пайда  болған.  Бұл  кезеңнің   алғашқы   ілімі  Меркантелизм   (итальян  сөзі – саудагер, көпес)  болды.  Осы  ілімнің  негізгі  мазмұны   байлық  көзі  тауар  мен  ақша  айналымы  саласында   болды  деп  есептелінді.  Меркантелизм  екі  кезеңнен  тұрды: алғашқы  кезең – ақша  балансы  теориясын  ұсынды,  оған  сәйкес  олар   елден  ақшаны  сыртқа  шығаруға  тыйым  салу  қажеттілігін   ұсынды;  соңғы  кезең  –  меркантелистер   тауар  айырбастау  сферасын  зерттеуге  көшті.  Алғашқы  меркантелистерден  айырмашылығы   олар  ақшаны   шетке  шығаруға  тыйым  салмады,  өндірістік  тауарлардың   экспортын   көбейтіп,  протекционизм  саясатын  жүзеге  асыруды   ұсынды.   Протекционизм – ұлттық  экономиканы  қорғау.  Меркантелистер  өкілдеріне  Монкретьен,  Стафорд,  Мен,  Фосашков  жатады.  Айналыс  аясындағы   бағыттарды  жаулап  алып,  буржуазия   аясына  өтеді.  Оның  мәні  байлықтың  көзі  өндірілген  игіліктер  тек  айырбасталатын  сауда  сапасы  емес,  өндіріс  болып  табылатыны   дәлелденген.  Шынайы  байлық  -   ақша  емес,  тауар. Ол  идея  алғашқы   рет  физиократтар  (физио-табиғат,  кратос-билік)  еңбектерінде   пайда  болды.  Осы  мектептің  басты  тұлғасы – Франсуа  Кене.  Ол   ұлттық  байлықтың  қайнар  көзі  ауыл  шаруашылығы  еңбегі  деп  есептетеді.  Кейінен бұл сұрақтар   Уильям  Петти,  Давид Рикардо,  Адам  Смит   еңбектерінде  қарастырылады.  Олар  ұлттық  байлық  тек ауыл  шаруашылығы ғана  емес,   барлық  өндіріс саласындағы еңбектен  көрінетінін айғақ етті.

    Марксизмнің  негізін  салушы – Карл  Маркс.  Оның  ашқан   басты  жаңалығы:  қоғамдық   экономикалық  формация  капитализмнің  даму  өаңдылығы,  социализмнің   жаңа  жүйе  ретінде  пайда  болып  тауарға  сіңген  еңбек,  қосымша  құн  туралы  ілімді  қалыптастырды.  Марженализм  (шекті)  экономикалық   категорияны  зерттеу  үшін   шекті  соманы   пайдаланды.  Бұл  бағыт   XIX ғасырдың  70-жылдарында  дүниеге келді.  Марженалистерн  ғылымының   мақсаты – шектеулі  ресурсты   бөлудің тиімді  әдістері  мен шаруашылықты  ұтымды  жүргізу  әдістерін  іздестіруде  деп  таныды.

    Еңбек  бөлінісі  мен   маманданудың   пайда  болып,  дамуымен  материалдық  игілік  өндірушілер   бір-біріне  тәуелділікке  түседі.  Еңбек  бөлінісінің  дамуы   жоғарылаған  сайын,  олардың   арасындағы  тәуелділік  те   күшейе  түседі.  Олардың әрекеттерін үйлестіру   қажеттігі артады.  Тауар өндірушілердің   қызметтерін үйлестіру әдістерінің   жиынтығы   экономикалық  жүйені  құрайды.  Экономикалық  жүйе  қарастырылып   отырған   қоғамда  қалыптасқан   шаруашылық  тетіктерін,  заңдарды,  экономикалық  институттарды,  меншіктік  қатынастарды  біріктіреді.

    Экономикалық  жүйе  өзінің  басты  мақсаты  ретінде – қандай  тауар  өндіріп,  қызметтің  қай  түрін   көрсету  керектігін;  қандай технологияны               

пайдаланып,   қалай   өндіруді;  кім  үшін  өндіріп,  кімге   қызмет  көрсету  қажет  деген   мәселелерді   шешеді.  Бұл  мәселелерді   шешу  әдістеріне  байланысты    экономикалық   жүйелер:  дәстүрлі,   командалық   және  нарықтық  болып  үш  түрге  жіктеледі.  Дәстүрлі экономикалық  жүйеде  өндіру,  бөлу  және  тұтыну  қалыптасқан  дәстүрлер  мен  ғұрыптарға  негізделеді.  Әміршіл - әкімшілік   экономикалық   жүйе  бұл   мәселелерді  директивалық  әдістермен,  яғни  жоғарыдан   түсіріліп   жататын  бұйрықтармен  шешеді.  Ал   нарықтық  экономикалық  жүйеде   шаруашылықтың   бағдары  тауар   өндірушілер  мен   қызмет  көрсетушілер   арасындағы  бәсекеге  құрылады

Экономика екі іргелі экономикалық аксиомаға негізделеді: шексіз мұқтаждықтар  мен шектеулі ресурстар. Мұқтаждықтар – бұл адамдардың белгілі бір пайдалылығы игіліктерді иелену мен пайдалануға деген ынталылығы. Мұқтаждықтарды қанағаттандыратын  құралдар игіліктер болып табылады.   Бір игіліктер шектеусіз мөлшерде болады, ал екіншісі – шектеулі. Соңғылары экономикалық игіліктер деп аталады.

1.2 Экономиканы ғылыми зерттеу әдістері.
Басқа ғылымдар сияқты, экономикалық теория зерттеу процесінде түрлі әдістерменқұралдарды қолданады.

     Әдіс – таным тәсілі. әдістер жалпы және жеке  болады. Жалпы әдістерге – абстракция әдісі, синтез, индукция, дедукция, экономикалық математикалық , эксперименттік, т.б.; жеке әдістерге – экономикалық-математикалық модельдеу,  экстраполяция, баланстық, функцияоналдық т.с.с. әдістер жатады. Экономистің негізгі құралы теория мен байқау болып табылады.

     Экономикалық теорияда жиі қолданылатын жорамал – ceteris paribus – басқаның тұрақтылығы жағдайындағы тек қана айнымалы  шаманың өзгеруін  анықтайтын алғышарт. Олардың пайдаланылу себебі: жораламал әлемді түсіну болжамын оңайлатады.

     Экономистер фактілерді зерделеп,  болжамдар ұсынғанда жалпылама қорытында жасап, экономикалық әрекеттерге негіз болатын қағидаларды ашады.  Түрлі құбылыстар мен беталыстардың дамуын анықтау экономикадағы жағымды бағдарға жатады. Ал экономиканың тиімділігі жөнінде сөз болғанда, онда мұны нормативті экономикалық ғылым деп білеміз.

     Экономикалық теория әрқашан  экономикалық саясатты қалыптастыру үшін пайдаланылады.  

     Экономикалық саясат – мемлекеттің экономикалық мәселелерді шешудегі және оның механизмдерін әрекетке келтірудегі қызметі. Экономикалық теорияның зерттелуі мен қорытындылары жүргізіліп жатқан экономикалық саясатты жүзеге асыру, стратегиялық экономикалық болжаулар  жасауда түрлі бағдарлама құру үшін қажет.  Экономикалық саясат  міндеттерін жүзеге асыру өз кезегінде экономикалық жүйені өзгертіп  жетілдіреді, ал бұл экономикалық теорияның дамуына жаңа ғылыми білімнің қалыптасуына әсер етеді.  
1.3 Қоғамды экономикалық ұйымдастырудың негізгі проблемалары
Осы заманға сәйкес нарықтық экономиканы ұйымдастыру барысында мемлекет қызметіне өте қажетті көңіл бөлінеді, ол мемлекеттік шығындардың өсуімен, коғамның экономикалық өмірін мемлекеттің тікелей реттеуінің елеулі кеңейіп отырғанымен көрініс тауып отыр. Өндіріс құралдарын қоғамдастыру процесінің тереңдеуімен мемлекеттің экономиканы реттеу жұмыстарына араласу қажеттілігі туындайды. Сондықтан, мемлекет ел экономикасын басқару атқарымын орындаушы ұйымға айналады. Мемлекеттің экономикалық ролі оның шаруашылық-ұйымдық қызметінде іске асады:

    -     кеңейтілген ұдайы өндіріс процесін реттеуде;

    - материалдық өндірістің, күрделі салымдардың және тауар айналымының, стратегиялық және индикативтік жоспарлаудың көлемі мен құрылымын болжауда;

    - экономика салаларының даму бағыттарын және өсу қарқындарын реттеуде, өндірістік тапсырмалар мен шарттарды орындауды ұйымдастыруда;

    - ұлттық табысты мемлекеттік бюджет арқылы бөлуде, қайта бөлуде және пайдалануда;

    - елдің халықаралық экономикалық ынтымақтастыққа қатынасуын қамтамасыз етуде, соның ішінде экономикалық бірігу процестерінде;

    - сыртқы сауда мен валюталық қатынастарын реттеуде, кеден бажын реттеуде;

    - қажетті кадр саясатын жүргізуде және жұмыс күші рыногын реттеуде;

    - еңбек, технологиялық және шарт тәртіптерінің орындалуын бақылауда.

    Аралас экономиканың жұмыс істеуі мемлекеттік, нарықтық реттеулермен іске асырылады. Оның ішкі мазмұны мемлекеттік араласу болып табылады, ол өндірістік емес сипатта бола алмайды. Бәсекелік қабілеті бар рынок мемлекеттің іс-әрекеттеріне өзінің талаптарын қоя алады, мемлекет әрекетін шектеп отырады. Мемлекеттің араласуы заңды түрде рәсімделген және логикалық тәртіпке келтірілген, елдің дамуына белсенді әсер ете алатын жүйе болып саналады.

Мемлекеттік араласудың экономикалық негізі мемлекеттік сектор.Ол нарықтық механизмге өзінің шығындары, салық салу, реттеу мен мемлекеттік кәсіпкерлік арқылы іс-әрекет көрсетеді.

     Оның қарамағында ұдайы өндірісті әлемдік экономика деңгейінде реттей алатын экономикалық әдістері бар. Неғұрлым әлемдік агрошаруашылықтарға бірігу терең болса, солғұрлым олар мәндірек және тиімдірек: сыртқы сауда саясаты, экспорттық ағымдарды лицензиялау, кедендік салық салу, шеттен әкелуді шектеудің тарифсіз әдістері, капиталдардың халықаралық қозғалысы.

Басқарудың жаһандануы әлемдік шаруашылықтардың қазіргі кезеңдегі дамуынан елеуді жедел жүреді: қоршаған ортаға бағдар, тиімділіктің басымдығы, рыноктардың бірігуі, ғылыми-техникалық жетістіктер, факторларының өсуі, құрылымдық реттеу, адам ресурстарын басқару. Ол мемлекет пен планетарлық ақпараттық кеңістіктегі құрылымдар, капиталдардың әлемдік рыноктары, тауарлар және жұмыс күші, табиғи ортаға техникалық әсер етудегі интернационалдық проблемалары арасындағы өзара байланыстар мен өзара байланыстылықтардың кеңею және күделену процестерімен көрініс табады.

  Мемлекеттік реттеудің негізгі міндеттері болып: халықты ауыл шаруашылығы шикізаттарын дайындалған азық-түлікпен және басқа да тауарлармен қамтамасыз ету мақсатында аграрлық өндіріске жәрдемдесу, экспорттық әлеует қалыптастыру, ауылды әлеуметтік тұрғыдан дамыту және ауыл халқын жұмыспен қамту, ең соңында республиканың бүкіл экономикасын тұрақтандыру.

     Экономиканың өсуі елеулі дәрежеде бәсекеге қабілетті ауыл шаруашылығы өнімдері мен азық-түлікті шетке шығару және шеттен әкелумен анықталады.

     Салыстырмалы артықшылық тұжырымдамасы экономикалық теорияның тұжырымдамасы болып табылады, ол өндіріс факторларын барынша көп пайдалануға негізделеді.

    

Бақылау сұрақтары:
1. Экономикалық теорияның”, “саяси экономияның” және “экономикстің” өзара байланысы неде?

2. Экономикалық теорияның пәні

3. Экономикалық теория неше бөлімге бөлінеді?

4. Экономикалық теорияның жеке әдістеріне қандай әдістер жатады?

A) Меркантилизм.

B) Физиократтар.

C) Классикалық саяси экономия.

D) Марксизм.

E) Маржинализм.

2. “Саяси экономия” терминiн ғылыми айналымға енгiзген кiм:

A) Аристотель.

B) Ксенофонт.

C) А. Д. Монкретьен.

D) Томас Мор.

E) А. Смит.

3.Саяси экономия терминi қай жылы енгiзiлдi:

A) 485 ж.

B) 1615 ж.

C) 1987 ж.

D) 1211 ж.

E) 1348 ж.

4. Экономикалық теория - бұл:

A) Өндiру, бөлу, айырбастау процестерiндегі адамдар арасындағы қатынастар туралы ғылым.

B) Өндiрiс процесiнде қолданылатын және бәсекені туғызатын шектеулi ресурстар туралы ғылым.

C) Өндiрiстiк процесс туралы ғылым.

D) Шектеулi ресурстар жағдайында адам қажеттiлiктерiн қанағаттаныру мақсатында материалдық игiлiктердi өндiру, бөлу, айырбастау және тұтыну процестерiнде адамдар арасындағы қатынастар туралы ғылым.

E) Жекеленген өндіріс салаларының экономикалық даму заңдылықтары мен тенденцияларын зерттейтiн ғылым.

5.Талдау (анализ) – бұл:

A) Модельдердi зерттеу негiзiнде қалыптасатын ғылыми қорытындылар мен нәтижелер.

A) Экономиканың даму заңдылықтарын адам, отбасы және кәсіпорын деңгейінде зерттейтін экономикалық теорияның бір бөлімі.

B) Экономиканың даму заңдылықтары мен тенденцияларын мемлекет деңгейінде зерттейтін экономикалық теорияның бір бөлігі.

C) Ресурстар мен өндіріс факторларының шектеулі болу жағдайында адамдардың іс-әрекетін зерттейтін ғылым.

D) Экономикалық ойдың даму кезеңдерін зерттейтін ғылым.

E) Негізгі экономикалық заңдар мен категориялармен таныстыратын экономикалық терияның бір бөлімі.

7. «Саяси экономия бойынша трактат» жұмыстың авторы:

А) А. Монкретьен;

В) Д. Норе;

С) Д. Юм;

D) Г. Скаруфи;

Е) В. Петти.

8.Экономикалық мәселелер қалай шешілуі мүмкін:

А) экономикалық үлгілер көмегімен

В) саяси мәселелердің есебімен

С) экономикалық ғылымдар көмегімен

D) әрбір адамның пікірінің ескеруімен

Е)тура айтуға болмайды.

9. Экономикалық категория деген не:

A) Өндіріс қатынастарының маңызды қырларын білдіретін ғылыми ұғымдар;

B) Қарапайымдалған пікір;

C) Субъективті бағалау ұғымы;

D) Себеп – салдарлық байланыс;

E) Экономикалық көрініс туралы үстүртін пікір.

1. 
   физиологиялық қажеттіліктер (тамақ, су, киім-кешек,баспана);
   
2. 
   қауіпсіздік қажеттілігі (сыртқы жаулардан және қылмыскерлерден қорғану, ауырған жағдайда көмек көрсету, кедейліктен қорғану);
   
3. 
   әлеуметтік қатынастар қажеттіліг (адамдармен тіл табысу, достық, махаббат);
   
4. 
   өзін-өзі құрметтеу қажеттілігі (басқа адамдардың құрметтеуі, өзін-өзі құрметтеу, )
   
5. 
   өзін-өзі дамыту қажеттілігі (адамның барлық мүмкіндіктері мен қабілеттерін жетілдіру).
   

1. 
   Жұмысшы күші – бұл материалдық игіліктер мен қызметтер өндіру процесінде қолданылатын адамның дене және ой қабілеттерінің жиынтығы. Өндірістің жеке факторы
   
2. 
   Еңбек құралы – бұл материалдық заттар, олардың көмегімен адам пайдалы өнімдерді жасайды: машиналар, ғимараттар, станоктар т.б. Өндірістің заттай факторы.
   
3. 
   Еңбек заты – адам өнім өндіру өзінің мұқтаждығына бейімдейтін заттардың жиынтығы: шикізаттар, материалдар, пайдалы қазба байлықтары т.б. Өндірістің заттай факторы. Еңбек құралы мен еңбек затының бірлігі өндіріс құрал-жабдықтарын көрсетеді. Өндіріс құрал-жабдықтары мен жұмсшы күшінің бірлігі өндіргіш күштер деп аталады. Өндіргіш күштер өндірісті техникалық жағынан сипаттайды. Өндіргіш күштер адамның табиғатқа қатынасын көрсетеді, брақ, табиғатпен өзара қарым-қатынас жасай отырып, адамдар бір-бірімен қарым-қатынасқа түседі.
   

• 
  ұйымдастыру-экономикалық қатынастар – бұл өндірісті ұйымдастыру процесіндегі адамдар арасындағы қатынастар (еңбек бөлінісі, өндіріс кооперациясы, өндірісті шоғырландыру, басқару).
  
• 
  әлеуметтік-экономикалық қатынастар – бұл материалдық игіліктерді өндіру, бөлу, айырбастау және тұтыну жөніндегі адамдар арасындағы қатынастар (меншік қатынастары және табыстарды бөлу).
  
• 
  технико-экономикалық қатынастар өндіріс техникасы мен технологиясына негізделеді.
  

3.Ұдайы өндірістің қандай түрлері бар.

4.Ұлғаймалы ұдайы өндірістің типтерін ата.
2 тақырыпқа арналған тесттік тапсырмалар:
1. Өндіріс құралдарына қоғамдық меншік, жалдамалы еңбектің болмауы, тең еңбекке – тең жал акы, жалпы және толық жұмысбастылықтық, жалпыланған жоспар бойынша шаруашылықты жүогізу – бұл қай мектептің негізгі постулапты:

А) меркантилизм;

В) марксизм;

С) классикалық саяси экономия;

D) институционализм;

Е) либерализм.

2. Өндiрiс құрал-жабдықтары – бұл:
A) Еңбек заты мен еңбек құралының жиынтығы.
B) Еңбек заты мен жұмысшы күшiнiң жиынтығы.
C) Еңбек құралы мен жұмысшы күшiнiң жиынтығы.
D) Мемлекеттiк органдар жиынтығы.
E) Өндiргiш күштер мен өндiрiстiк қатынастар жиынтығы.
3. Өндірістік қатынастар дегеніміз:

А) адамдар арасындағы материалдық, рухани игіліктерді өндіру, бөлу, айырбастау, тұтыну қатынастары

В) құқықтық қатынастарды зерттеу

С) адамның табиғатқа қатынасы

D) табиғи, материалды, информациялық ресурстарды пайдалану қатынасы

Е) өндірістегі әлеуметтік қатынастарды зерттеу.

4. Интенсивті экономикалық өсім-бүл:

A) Ұлттық өнімді қолданылатын факторлордың санын үлғайту және техника мен техналогияны жетілдіру арқылы ұлғайту.

B) Ұлттық өнімді техника мен технологияны жетілдіру арқылы ұлғайту.

C) Ұлттық өнімді сандық үлғайту және сапалық жетілдіру.

D) Ұлттық өнімді өндіріске қосымша өндіріс факторларын тарту арқылы ұлғайту.

E) Экономиканың барлық салаларында капиталдың қорлануы.

5. Өндiрiс – бұл материалдық және материалдық емес игiлiктерді:
A) Қажеттiлiктердi дамыту үшiн жасау процесi.
B) Мүдденi ынталандыру үшiн жасау процессi.
C) Адамның өмiр сүруi үшiн жасау процессi.
D) Қоғамның өмiр сүру және дамуы үшiн жасау процесi.
E) Бәсекенi дамыту үшiн жасау процесi.
6. Қоғамның өндiргiш күштерi – бұл:
A) Өндiрiстiк циклде тұтынылған адамның физикалық және рухани қабiлеттерiнiң жиынтығы.
B) Қоғамдағы мақсатты қызметтердің барлық түрлерінiң жиынтығы.

C) Өндiрiс құрал-жабдықтары мен жұмысшы күшiнiң жиынтығы.

А) алғашқы металл құю пеші

В) қолөнердің шығуы

С) мал шаруашылығы мен егіншілктің пайда болуы

D) тоқымашылығы өмірге келуі

Е) сауданың дамуы

8. Дәстүрлі жер, еңбек және капиталдан басқа қажетті өндіріс факторы:

A) Заң.

C) Кәсіпкерлік.