ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҰЛТТЫҚ ӨНЕРКӘСІПТІК

Басты экономикалық интеграция мен демократизация еркіндік пен волюнтаристік сипатты қысқартты. Салық жүйесі, инвестициялық әрекеттер ережесі және экономикалық саясат әлемдік экономиканың өзгерістеріне икемді болуы тиіс.

Технологиялық өзгерістер қызмет көрсету саласын кеңейтуде жаңа мүмкіндіктерге қол жеткізді және нарық қатынастарының дамуына жол ашып берді. Бұл өзгерістер мемлекеттің жаңа, мүлдем басқа рөл атқаратынын көрсетеді. Яғни бүкіл жауапкершілікті өзіне бағыттамайтын, сәйкесінше көмекші мен реттеуші қызметін атқаратын болды. Басты және ішкі нарық, мемлекеттің әлсіздігінен мезі болған азаматтар, басқа да үкіметтік емес органдар үкімет әрекеттерінің айқын болуын және олардың алдында тұрған мәселелерді шешуге мемлекеттің асыруын талап етті. Екі сатылы стратегияның біріншісі – мемлекеттің шамасына қарай қызмет жүргізуі болса, екіншісі – қоғамдық институттарды белсендендіру жолымен мемлекет мүмкіндігін нығайту.

Мемлекеттің бірінші қызметі: төмендегілерді қамтитын негізгі міндеттерді дұрыс жолға қою./15/

1. 
   заңдылық негізін бекіту;
   
2. 
   макроэкономикалық тұрақтылықты қамтамасыз ету;
   
3. 
   инфрақұрылымға әлеуметтік қамсыздандыру негізінде инвестиция тарту;
   
4. 
   халықтың қамсыздандырылмаған бөлігіне қолдау көрсету;
   
5. 
   қоршаған ортаны қорғау.
   

керек: нарықтың инстуционалдық негізін құру үшін мемлекет керек. Реттеу қоршаған ортаны, жұмысшыларды және тұтынушыларды қорғауда іске қосылу қажет. Оның инновация мен бәсекені кеңейтуге, сонымен бірге монополиялық билікті асыра пайдалануды шектеуге құқығы бар.

Нарық дамуы әлсіз болса мемлекет оны дамытуға көмектесе алады. Кейінгі кездері Жапония, Оңтүстік Корея және т.б. Шығыс Азия елдері экономикалық, әлеуметтік, және институционалдық негіздер қамтамасыз етуге қосымша нарық “нығайтудың” әртүрлі механизмдерін қолданды. Яғни субсидияларды дамудың стратегиялық бағытын қолданды. Кейбір дамыған елдер өнеркәсіпке араласу саясатын негізсіз қолданды да нәтижесінде теріс әсер етті. Мұқият жасалған реттеу системасы және басқа да мемлекеттік әрекеттер сөзсіз нарықтың дамуына әкеледі. Көптеген елдерде бұл көп уақытқа созылады . Тиімсіз жұмыс істейтін мемлекеттік кәсіпорындар кө-бінесе қазынаның азаюына себеп болды. Бұндайда жеке секторды дамыта алатын орта үшін мемлекеттік активті сатып, жекешелендіру жүргізу керек. Бұл жағдайда Қытай, Оңтүстік Корея, Тайвань жеке секторларды мемлекет- тік секторлардың айналасында дамыту жөн деп шешкен.

Егер тиімсіз мемлекеттік кәсіпорындар экономиканы жалпы құрылымын өзгертуге тіресе және мемлекеттік қаржыландыру деңгейі жоғары болса бұл вариант мүмкін болмайды. Жекешелендіру процесі дұрыс жүргізілген елдер мысалы Чили мен Чех республикасы оң нәтижелерге жете бастады. Өтпелі кезеңдегі елдердің алдында ерекше мәселелер тұр. Нарық заңына бейімделу жүйесі нәтижесінде рөлдері ғана емес, олардың потенциалдық мүмкіндіктері де өзгереді. Мемлекет реформасының екінші негізгі міндеті – мемлекеттік қызметкерлердің жұмысының тиімділігін арттыруды ынталандыру жолымен мемлекеттік инстуттарды нығайту.

Мемлекеттік институттар реформасы – ұзақ мерзімдік, қиын және саяси икемсіз процесс.

Қазақстан үшін ӨС-ң Жапондық (Оңтүстік Кореялық түрін) қабылдау дұрыс. Яғни мемлекеттік реттеу мен дамудың әрбір кезеңіне макроэкономи- калық теңдікте жоспарлау керек. Сөйтіп мемлекеттік ӨС анықтайтын мәселелерге ұлттық экономиканы дамытудың стратегиялық және әдістемелік мақсаттарын жүзеге асыру стадияларын белгілеу. Өнеркәсіптік кәсіпорындар мен ресурстарды бөлуді дамыту жүйесін анықтау, жүзеге асыру механизм- дерін, экономикалық және әкімшілік реттеу шараларын, қаржы – несиелік тетіктерді, экономиканың институционалдық қайта құрылуы жатады.

Қазақстанның ӨС арнайы актілерге негізделіп, ресми ұйымдық – басқару құрылымының өкілеттілігін анықтап беретін заңды рәсімдеу қажет. Орташа мерзімдік кезеңде ӨС-ң құқықтық базасы үш блоктан тұрады:

1. 
   жалпы экономикалық заңдар блогы;
   
2. 
   салаларды реттеу жөніндегі заңдар;
   
3. 
   министірліктердің, ведомствалардың, басқа да мемлекеттік және жартылай мемлекеттік басқару құрылымдарының статусы жөніндегі заңдар.
   

Екіншісіне, “құрылымдық құлдырауға ұшыраған салалар туралы” заң “өнеркәсіптің құрылымдық құлдырауға ұшыраған салаларын түрақтандыру үшін арнайы шаралар жасау туралы” заң, “өнеркәсіптік кәсіпорындардың кейбір салаларының құрылымдық шыңдау шаралары туралы” заң, “өнеркәсіптің кәсіпорындары және жаңа бағдарламалары туралы” заң және тағы да басқалар жатады.

Үшіншісінде, “даму синдикаты мен құрылымдық – технологиялық синдикат туралы” заң мен “қаржы - өнеркәсіптік топтар туралы” заңды дайындап, қабылдау талап етіледі.

Сондай-ақ құнды қағаздар нарығының дамуының толық заңдылық базасын құру қажет.

Жапония мен Оңтүстік Кореяның өнеркәсіптік саясаты тәжірибесіне сүйене отырып, алдымен үш жылдық, сосын бес жылдық бағдарламаны енгізу керек және олар нақты заңдылық негізінде қатал қадағаланып отыру керек.

Өнеркәсіптік субъектілерінің нарық жағдайына бейімделіп, өндірістік аппараттарды жаңартуға, ұлттық өнеркәсіп бағдарламасының дамуы арта түседі.

Стандарт және стандарттау ұғымы.Стандарт – бұл қағида бойынша көптеген мүдделі жақтардың елеулі мәселелерге қарсылық білдіруді сипаттайтын, келіспеушілік негізінде әзірленетін және танылған органдардың бекітетін нормативтік құжаты. Бұл жалпыға бірдей және қайта пайдалану ережесі үшін стандарттаудың белгілі бір объектілердің жалпы принциптері, мінездемесі, талаптары және әдістері белгіленуі мүмкін. Сол сияқты белгілі салаларды тәртіпке келтіруді оңтайлы деңгейге жетуге бағытталады. /16/

Республикада қолданылып жүрген стандарттық жүйе құқықтық және әлеуметтік экономикалық мақсаттарды көздейді. Бірінші заңдылық тәртіпке сәйкес тұтынушылардың және үкіметтің мүдделерін және өнімнің сапасы, қоршаған табиғи ортаны, өмір қауіпсіздігін, халықтың денсаулығын қорғаудағы қамтамасыз етеді. Екіншіден, өндірісті әзірлеуде, өнімді пайдалануда техникалық бірлікке кепілдік береді. Үшіншіден, стандарттық жүйе әлеуметтік – экономикалық бағдарламалардың, жобалаудың нормативтік – техникалық базасы ретінде қызмет етеді.

Мемлекеттік стандарттар сонымен қатар барлық жұмыс түрлерін оңтайландыруды, жүргізілетін сапа жүйесінің бірін – бірі алмастыратын өнімдер мен процестер есебінен ресурстарды ұқыпты пайдалануды қамтамасыз етеді.

Стандарттау – бұл ең ұтымды нормаларды табатын қызмет, ал содан соң, стандарттық үлгілерді, нұсқауларды, өнімді әзірлеудегі талап әдістемелерді нормативтік құжаттарға тағайындап қояды. Стандарттаудың басты міндеті – халық шаруашылығының, халықтың, өзіміздің қорғанысының, экспорт мұқтажы үшін шығарылған өнімге үдемелі талаптарды дұрыс пайдалануды бақылау нормативтік – техникалық жүйе жасау болып табылады.

Қазақстан Республикасында стандарттау жөнінде мынадай нормативтік құжаттар бар:

• Қазақстан Республикасы мемлекетінің стандарттары;

• салалық стандарттар (ССТ);

• техникалық жағдайлар (ТЖ);

• кәсіпорындар, бірлестіктер, қауымдастықтар, концерндер стандарттары;

• ғылыми – техникалық қоғамдар, инженерлк одақтар және басқа да қоғамдық ұйымдардың стандарттары.

Нормативтік – ақпараттық қамтамасыз ету. Алдағы уақытта “жеделдетілген бағдарламаны” енгізу керек. Өнеркәсіптің өзегін тұрақтандыру үшін 1 – 2 жыл арналады. ӨС саласында шешімдер қабылдау тәртібі туралы мәселенің өзіне үлкен мән беру қажет. Әрине ол өнеркәсіп жағдайы жөнінде және оның салалары мен кешендері жөнінде жан – жақты объективті ақпараттар болуы тиіс.

Ақпараттық және нормативтік қамтамасыз ету саласындағы мақсаттар:

• 
  инвестициялық жобалары мен ғылыми – технологиялық базалы банк құру ;
  
• 
  қаржы мен материалдық қозғалыс есебінде өнеркәсіптен басқа да кешендердің өзара қатынасының схемасын анықтау;
  
• 
  барлық ресурстар жөнінде ақпараттар банк құру (шикізат, материалдық – техникалық құралдар, қаржы, энергия тасымалдаушылар, еңбек ресурстары);
  
• 
  қаржы - өнеркәсіптік топтар мен шетелдік фирмалардың ұсыныстарына ақпараттық қор ұйымдастыру;
  
• 
  өнеркәсіптік өндірістердің жағдайына талдаулар жасап, қысқа
  

• 
  стандарттау, потенттеу ісі, экспертиза жүргізу саласындағы жұмыстарды жақсарту.
  

Барлық әлуетті бәсекеге қабілетті, оның ішінде экономиканың шикізаттық емес бағытындағы салаларда жұмыс істейтін экспортқа бағдарланған өндірістер индустриялық – инновациялық саясаттың басымдықтары болып табылады. Ұзақ мерзімді стратегиялық міндеттерді шешу мақсатында ғылымды көп қажет ететін және жоғары технологиялық өндірістерді дамыту үшін жағдайлар жасауға ерекше көңіл бөлу қажет.

Бұл көзқарас экономиканың түрлі салаларындағы кәсіпкерлер үшін жұмыс істеп тұрған өндірістерді техникалық және ұйымдық жағынан жетілдіруге және экспорттық бағыттағы өнімнің жаңа түрлерін шығаруға кедергі жасамайды.

Нақты ұсыныстар жеке сектордан туындауы тиіс, ал екінші деңгейдегі банктер және құрылатын инвестициялық мемлекеттік даму институттары осындай ұсыныстарды жеке сектормен әріптестік қарым – қатынаста ықтимал іске асыру мақсатында арнайы әдістемелер негізінде оларға талдау жасайды.

Нарықтық экономикалы елдердің, оның ішінде Қазақстан Республикасының заңдары бюджет қаражатын жеке кәсіпорындарға қаржы және инвестициялық қолдау көрсетуге жұмсауға тыйым салады. Осыған сәйкес нақты жеке компанияларға қаржылық қолдау көрсету мемлекеттік сыбайлас жемқорлықтың көрінісі ретінде бағаланады. Тәжірибе осындай көзқарастың дұрыстығын көрсетті.

Әдетте, мемлекет нақты компанияларға тікелей қаржылық қолдау көрсете алмайды және онымен айналыспауға тиіс, бірақ экономиканың бәсекелестік қабілетін арттыру мәселелерінде, жеке кәсіпорындарды жаңғыртуға, инновациялық процестерге қатысуға және осы арқылы өзінің өндірістік және бәсекелестік әлеуетін құруға және жақсартуға ұмтылуға ұйытқы әрі бастамашы болуы мүмкін және болуы тиіс.

Өндірістік кәсіпорындардың экономикалық, әлеуметтік саяси маңызы бар болатын ел үшін олардың айналым капиталын толтыруға және істеп тұрған саймандарды модернизациялауға және жаңасын сатып алуға капитал салымдарын іске асыру үшін қаржы – несие ресурстарымен қамтамасыз етіп тұрғаны басты болып табылады. Көп шетел инвестициялары табысына қарай өңдеуші өнеркәсіп салаларына салынатын болғандықтан біздің қарастыратын негізгі мәселелеріміз негізгі келетін көздері мемлекет және жеке тұлға тұрғысындағы отандық инвестициялар болып табылатын қаржы – несие ресурстарына тапшы өнеркәсіптің өндіруші саласы.

Несиелік зерттеу жобалық қаржыландыру және синдицироланған қарыздар есебімен өндірістік кәсіпорынның жаңа технологияларды сатып алу және тәуекелін модернизациялау жұмыстарына комерциялық банктерден ұзақ мерзімді ссуда беруді қарастырады. Ал мемлекеттік бюджеттің шекетеулі және ұзақ мерзімді қарыздарға комерциялық банктердің қаржылары кәсіпорындардың қажеттіліктерін қанағаттандыруға жеткіліксіз болуы қаржы көздерінің араласқан формаларын іздеуге әкеледі. Ондай қорларға банктердің несиелік тәуекелін мемлекеттік сақтандыру, мемлекеттік гарантия негізінде комерциялық банктермен синдицироланған қарыздардың берілуі, мемлекеттің қатысуымен трансұлттық қаржылық - өндірістік топтарды құру, комерциялық банктер мен өндірістік өңдемейтін саласы және т.б. жатады.