Нарыңтық  багалы  ңагаздар

Нарыңтық  багалы  ңагаздар  -   мұндай  багалы  қагаздар  ай- 
ланьіста еркін сатылып немесе сагып отырьілады,
На:ыктык  емес  багалы  ңагаздар  —  бұл  аталған  бағалы 
ғаздар 
колдан-қолга  еркін  жүре  бермейді,  яғни  олар  екінші
айналымға  гүспейді.
Атқаратын  қызметіне  жэне  рөліне  байланысты  бағалы  қағаз- 
дар мынадай үш тогіка бөлінеді:
•  пегізгі  (акция,  облигация),
•  көмекші 
(чектер, 
векселъдер, 
депозиттік 
сертифи-
каттар),
«  щътды  (варранттар,  опциондар,  фъючерстер,  бондар, 
тагы  да  басқалары)
Акция  дегепіміз  кәсіпорындар  мен  үйьімдардьщ  қандай- 
да  бір  акционерлік  қоғамды  дамыту  ушін  қаржы  салғандығын 
куэландыраіын  және  иесіне  акционерлік  қогамның  пайдасының 
бір  бөлігін  дивидендт  түрінде  (табыс  ретінде)  алуға  қүқық  бе- 
ретін  бағалы  қағаз  болып  табылады.  Акциялар  айналым  мерзімі 
белгіленбей-ақ  шығарыла  береді.  Кэсіпорындар  мен  үйымдарды 
баскаруға  қатысу  қүқығьша  сәйкес  акциялар  мынадай  түрлерге 
бөлінеді: 
,
•  жэй  акциялар;
•  артықшылығы бар акциялар
Ж эй  акциялар  акционерлік  қоғамды  басқаруға  қүқық  береді. 
Бір  жэй  акция  үйымның  акционерлер  жиналысында  осы  кәсіп- 
орынға қатысты мәселелерді шешу барысында бір дауыска ие бола 
алады.  Жэй  акциялар үшін дивиденд төлеу акционерлік қоғамның 
таза  лайдасынан  резервтер  жасалғаннан  (толтырылғаннан)  кейін 
және  артықшылығы  бар  акциялар  бойынша  дивидендтер  төлен- 
геннен кейін ғана жүргізіледі.
Армыңшылыгы  бар  акциялар  -   басқаруға  қатысу  құқығын 
бермейді,  әйтсе дс  олар иесіне  түрақты  белгіленген мөлшерде ди- 
видеңдтер  алу  қүқығын  береді,  яғни  оларға  беш ілі  бір  мөлшерде
ьіс  әкеліп  түрады.  Сонымен  қатар  артықшылығы  бар  акциялар 
¥иымныңтаза табысын акционерлер арасында болу кезінде немесе
амның  жойылуы  кезінде  жэй  акциялар  мен  салыстырылғанда 
Ы ҚШ Ы лыққа ие болып табылады.
7-тарау. Қаржьиіъщ инвестициялар ж зне ащ иалар
 
♦ 1 0 7

Акцияның  бір  акционерден  екінші  акционерге  берілу  ере- 
желеріне сэйкес оларды атаулы акциялар жэне ұсынбалы акциялар 
деп аталатын екі түрге бөледі.
Атаулы  акциялар  деп  иелері  міндетгі  түрде  кәсіпорындар 
мен  үйымдардың  тізілімище  (реестрінде)  тіркелуге  тшсті  ак- 
цияларды  айгады.  Бүл  ереже  бойынша  акционерлер  кітабықда 
акідаонердің  сатыгі  алған  акцияларыньщ  алынган  уакыты  мен 
саны  көрсетіліп  жэне  басқа  да  тиісті  жазулар  мен  мэлімеггер  жа- 
зылады.  Атаулы  акциялардын  иесі  бүл  багалы  қагазды  сатып 
алған  кезде  акцияны  шығарушы  кэсіпорындар  мен  ұйымдардан 
барлык  сатып  алган  акциялары  үшін  олардьщ  өз  иесінің  қолында 
екендігін  куэландыратың  бір  ғана  сертификат  алады.  Акция- 
лардың  мұндай  түрін  сату  барысында  сертификатіың  теріс 
жағьшда  екі  тарапгың  да  қолдары  койылған  (сатушы  мен  са- 
тып  алушы)  табыстау  туралы  келісімшарт  жасалуъі  кажег  Содан 
кейін бұл  сертификат акдионерлер тізіміне гиісті  өзгертулер  еш ізу 
үшің кәсіпорьінға беріледі. Осьщан кейш барып акцияның жаңа ие- 
лері өзінщ сатып алған бағалы қағазына жаңа  сертификат алады
Үсынбалы  акциялар  иелерінің  аты-жөні,  яғни  олар  туралы 
деректер  мен  мэліметгер  акцияны  шығарушы  кәсіпорындар  мен 
ұйымдарда  тіркелмейді.  Кәсіпорындар  мен ұйымдар  эдетте  ондай 
акциялар  иелерінің 
кім
  екендігін  де  біле  бермейді.  Акциялардын 
бұл түріне, яғни  ұсынбалы түгріне иелік ету  гек қана кэсіпорыіщар 
мен  ұйьшдардың  акідаонерлері  бар  деп  айтуга  занды  түрде  негіз 
бола алады.  Ұсынбалы акцияларды сатьш алу немесе оларды қаита 
сату  операциясы  бағалы  қағаздьщ бұл түрінің  бір  меншж  иесінен 
екіыші  бір меншік иесше тікелей ауысуы болып табылады.
Облигация  дегеніміз  оның  иесінің  ақша  салғандығын 
куэлағщыратын  жэне  оған  көрсетілген  мерзім  ішінде  осы  багалЫ 
қағаздың  атаулы  (номиналды)  кұнына  белгіленген  пайызды  (про- 
центті)  төлей  отырып,  өтеү  міндеттемесін  мақұлдайтын  бағалы 
қағаз  болып  табылады.  Облигациялар  белгілі  бір  мерзімге 
шығарылады.  Жалпы  облигацияларда акциялар  сияқты кэсшорын 
үшін  инвестицияның маңызды  козі болып  габылады.
Ягни,  облигациялар  -   кэсшорыңдар  мен  ұйымдардың 
қарыз 
міндеттемелерін  растайтын  кұжат.  Ол  корпорацияның 
активтері'- 
не  қарсы  жүмсалады.  Облигадияларды  мерзімдік,  карыздық  мін- 
деттемелер ретінде етеу кепшдігі эмнтент тарапынан берілген жаЛ'
108
  ♦ 
Бухгалт ерлік есеп  т еорт сы жэне негіздері

пы 
к е п іл д іь  
болып табылады.  Жалпы кегплдік эмитенттің банкрот 
болып оз міндетгемелерін орындамаган жағдайда облигация үстау- 
иіьшын  сол  кэсіпорындар  мен  үйымдардың,  яғни  облигацияны 
ш ы ға р га н  
үйымның мүліктерінің белплі  бір бөлігін  алуға күқылы 
екендіғін  көрсетеді  Алайда  бүл  жогарыда  айтылып  өткен  акция- 
лар  мен  облигациялар  деп  аталатын  бағалы  қагаздардың  бір-бірі- 
нен едэуір айырмашылықтары бар жэне ондай айырмашылыктары 
мыналар:
•  Облигациялардың  иесі  кэсіпорынцар  мен  үйымдардын 
кредиторы болып табылады.  Бүл облигацияны үстаушының 
кәсіпорын  немесе  үйымды  қаржыландырғандыгын  к>7элан- 
дырады.  Ал  акционер  болса  кәсіпорындар  мен  үйымдар 
иелерінің 
бірі 
больш табылады.
■  Обл игация л ардың 
иесі 
бүл 
бағалы 
қағаз 
бойынша 
белгіленген  уақыттан  кейін  міндетті  гүрде  пайыз  түрівде 
табые  алып  птырады.  Бүл  пайыздың  мөлшері  алдын  ала 
белгіленіп,  яғни  мөлшерленіп  қойылған,  соқдай-ақ облига- 
циядан  алынатын  табыс  қандай  да  бір  белпленген  мерзім 
ішіңде  гана жүргізіледі.  .Ал  акционер  болса  есепті  жьшдың 
соңында  ғана,  ягни  үйымньщ  кірісі  көлемше  байланысты 
дивидеңд алып  отырады.
•  Кез  келген  кредит берушілер  (кредиторлар) сияқгы  облига- 
ция  иесінін  де  кэсіпорындар  мен  үйымдарда  ешқавдай 
дауыстык  қүкығы  жоқ.  Олар  акционерлер  жиналысына 
қатыса  алмайды  жэне  кэсіпорындар  мен  үйымдарды 
басқаруға  да  ешқандай  қатысы  жоқ  болып  табылады.  Ал 
акционерлер  болса  бүл  кәсіпорывдағы  немесе  үйымдағы 
өзінің  мүліктік  мүдделеріне  қатысты  барлык  моселелерді 
шещу кезінде дауыс қүқығына ие бола алады.
Депозиттік  сертификаттар  дегент һ  -   ірі  атаулы  қүнға 
•чоминалга)  ие  болатын  мерзімдік  сертификатгар.  Депозиттік 
сертификаттар (жалпьшай алғанда) бағалы қагаз болганымен олар- 
ДМ бір адамнан екінші адамга беруге болады. Депозитгік сертифи- 
^вггар клиентке банк мекемесінің бергең борыштық сенімхатының 
релщ  атқарады.  Бүл  сертификатга  банкке  белгілі  бір  мерзімге 
салынған  салымдарыньщ  түрі  керсетіледі.  Сертификаттардың  эзі 
^Тзулы жэне үсынбалы болып екі түрге бөлшеді.
7'Тпирау.  Қаржылыц инвестициялар ж энс акшалар
 ♦ 
1 09