10-тарау. Айнадътга түстйтін активтер
♦
203
Барлық «негізгх құралдар» ездерінің ондіріске қатысуына карай
ондірістік және өңдірістік емес болып екі тогіқа бөліиеді. Өндіріс-
тік нег ізгі кұралдар деп ондірісте қызмет етегін, яғни онім ондіру
орындарында пайдаланатын негізгі құралдарды айтады. Оларға:
өндіріске арналған үилер, ғимараггар, өткізгіш тетікгер, құрылыс
маишналары. көлік тасымалдау құралдары, әр т\'рлі станоктар,
двигательдер, құрал-саймаіщар, өлшеуіш аспаптар жэне тағы
басқалары жатады. Өндірістік емес негізгі қуралдардың қатарына
шаруашылыктың өндірістсн басқа салаларында пайдаланатын
негізгі қүралдар жатады. Оларга түрмысгық уй-жай (коммуналдық)
шаруашылыгында, денсаулық сақтау, элеуметтік қамсыздандыру,
білім беру жэие мэдениет салаларында пайдаланатын негізгі
қүралдар жэне тағы да басқа негізгі күралдар жатады. Халық
шаруашылык салаларына және істейіін қызметтерінің түрлерше
қарай барлық негізгі қүралдар: онеркәсіп, ауыл шаруашылыгы,
орман (тоғай) шаруашылығы, тасымалдау, байланыс, қүрылыс,
материалдык-техникалық жабдықтау жэне сату-откізу үйымдары,
қоғамдық тамақгандыру, баскару органдары, әлсуметтік сақтан-
дыру, гылым жэне білім беру. ғьшыми кәмек корсету жэне тагы да
басқа салалар бойынша топталады.
«Негізгі құралдарды» халық шаруашылығыңьщ салаларьша
қарай топтасгырған кезде олардың қатысуымен шыгарылған
өнімдердің, болмаса орындалған жүмыстар мен қызмеггердің
шаруашылыктын қай түріпе жататындыты негізге алынады.
Егер кэсіпорындар мен үйымдардагы негізгі қүралдардың
бэрі тек қана үйымның негізгі шаруашылыгының т\'ріне гана
кызмет істейтін (жасайтын) болса, онда бүл үйымдағы негізгі
қүралдардың барлығы түгелімен сол кэсіпорынның атқаратын
қызметі саласындағы топқа жатады.
Мысалы: онеркэсіпгік үйымьнщағы өнеркэсіп онімдерін
өндіру үдерісіне тікелей байланысты негізп күралдардың барлығы
халық шаруашылығыныц өнеркэсіп саласына жатады.
Егер кэсіпорыннын балансында осы үйымның
негізгі
кызметінен баска салаларында қызмет атқаратын ондірістері мен
бөлімшелері болса, онда осы болімшелер мен өндірістің атқара-
тын қызметтерінің сипатына сәйкес келетін халық шаруашьшық
саласы қызметі түріндегі топқа жатады.
Кәсшорынның балансыңдагы тұрғын үй шаруашъілығының
негізгі қү.ралдары халық шаруашылығының түргын үй шаруашы-
льны жэие халыққа тұрмыстық қызмет көрсету саласына жатады.
Негізгі құралдар алдына койган мақсатына жэне атқаратын
қызметіне қарай мынадай топтарга бөлінеді:
а) үйлер (тұрғын үй, ксңсе үйі, қойма және гагы басқалары);
ә) ғимараттар (көшрлер, аспалы жолдар. жасанды су
қоймалары, эстокадалар, скважиналар жэне тагы басқалары);
б) өгкізгіш тетіктер (жұмыс машиналары, энергня бөлетін
тетікгер, кұбырлар жэне тағы басқалары);
в) машиналар (бумен жұмыс істейтін двигательдер, іштен
жанагын двигательдер, электроаппараттық трансформаторлар.
экскаваторлар. грейдерлер, бульдозерлер, бетон араластыргыш ма-
шиналар, көтергіш крандар, жүк котергіш шығырлар, су өлшегіш
құралдар, монометрлер, таразылар, кассалық аппараттар мен тагы
да басқалары);
г) тасымалдау құралдары (жолаушылар жәнс жүк таситын
коліктер, жеңіл көліктер, көлікке тіркемелер (прицеп), тракгорлар
жэне тағы басқалары;
ғ) құрал-саймандар мен жабдықгар (шкафтар, бактар, контей-
нерлер және тағы да басқа негізгі құралдар);
д) шаруашылық құрал-жабдықгары (жиһаздар, креслолар,
кілемдер, сейфтер жэне тагы да басқалары);
е) жұмыс жэне онім малдары,
ж) көп жылдық өсімдікгер мен кешеттер;
з) жер (ұйымның сатып алған жер колемінің құны);
и) жерді жақсартуға (өңдеуге) жұмсалған кұрделі шығын;
к) басқа да негізгі құралдар (кітапхана қорлары жэне тағы
басқалары);
Негізгі құралдар кімнің меншігінде, иелігінде екендігіне қарай
меншіктік, яғии кэсіпорынның өзше тиісті жэне уақытша жалга
алынган болып екіге болінеді. Кәсіпорын уақытша жалға алған
негізгі құралдарды баланс сыртындағы «Жалга алынған негізгі
құралдар» деп аталатын шотга есегтгейді.
Сонымен қатар пайдалану барысьша карай негізгі құралдар
жұмыс істейтін. жұмыс істемейгш және сақгауда тұрған деп үш
топқа бөлінеді
204
♦
Бухгалтерлік есеп т еорт сы және иегіздері
10-тарау. Лйнаіыліга түспеитін активтер
♦
205
Жұмыс істейтіндерге өндіріс үдерісіндегі, яғни қолданыстагы
негізгі қүралдар жатады.
Жүмыс істемейтін негізгі қүралдардьщ катарына тоқтатылып
койылған, белгші себептермен басқа да жаққа эзірге берілмеген
басы артык жабдықтар жатады.
Сақтауда түрған негізгі күралдардың қатарына келешекте, ягни
алдыңгы уақытта тозып немесе басқа да жағдайларға байланысты
істен шыгатын негізгі қүралдардын орнына пайдалануға арналған
кұрал-жабдыкггар жатады.
Материалдык активтер сатып алыну мақсагына қарай былай
бөлініп ссептеледі;
а) нсгізгі қүралдар;
»
э) тауарлык-материалдьщ қорлар;
б) қаржылық инвестицияяар
Мысасіы: кэсшорынның шаруатылық қызметін аткару бары-
сында қажет болып табылатын озінің пайдалануы мақсатында са-
тып алынгаи көлж қүралы негізгі қүралдар қүрамықда есептелінсе,
ал сату үшін сатылып алынған көлік кұралдары тауарлық-
материалдық қорлар қүрамында есептеледі. Кэсіпорьшньщ оз
қызметіне пайдалануы ушін емес, үзак мерзімдік қаржы салымы
мақсатында алған жер учаскелері мен үйлері қаржылық инвести-
циялар ретінде есептелінеді.
1 0 . 2 . Негізгі құралдардмн бағалануы
Негізгі қүралдардын есебін үйымдастыруда оларды багалау-
дыц маңызы зор болыл табылады ҒІегізп қүралдар бастапқы
құнымен, баланстық қүнымен, ағымдагы қүнымен, қалдық
(жойылу) қүнымен жэне келісілген қүнымен багаланады.
Негізгі күралдардьщ бастапқы қуны - ол активгі салуға, са-
тып алуға, әкеліп жеткізуге, орнатуга кеткен (шыққан) шыгындар-
дан, совдай-ақ сатыл алу барысында гөленген салық сомаларынан,
қүрылысты салу кезінде алынған несие үшін төленетін пайыз
(процент) сомалары мен бүя қүралды белплі мақсатқа пайдалану
үшін жүмыс жағдайына келтірумен тікелей байланысты кез келген
Достарыңызбен бөлісу: |
