-тарау, Дебиторіъщ борыштар есебі

8-тарау, Дебиторіъщ борыштар есебі,
 
♦ 
155
178-бабына  сэйкес  борыштың  өтелу  мерзімінің  жалгіы  уақыты 
3 (үш) жыл болып белгшеңді. Үшжыл уақыт аралығында өтелмеген 
борыш  күмәнді  қарыздарға  жасалгаи  резерв  сомасының  есебінен 
есептен  шығарылады.
Казақстан Республикасы заңына сэйкес талап ету мерзімі өтіп 
кеткен  дебиторлык  борыштар  «үмітсіз  қарыз»  деп  танылады.  Ал 
үмітсіз  қарыздар  сомалары  қүрылған  күмәнді  қарыз  бойынша 
резерв  есебінен  есептен  шыгарылады.  Егер  кэсіпорындар  мен 
ұйымдар  күдікті  қарыз  бойынша  резерв  қүрмаса  жэне  үмітсіз 
қарыздың  айкындалу  жагдайы  пайда  болса,  онда  бүл  сома  кезең 
шыгындарына  жатқызылып  есептен  шығарылады.  Сондай-ақ  бүл 
сома қаржы-шаруашылық кызметінің нәтижесі гуралы есеп беруде 
көрсетілуі тиіс.
Егер  сатып  алушының  дебиторлық  қарызы  үмітсіз  қарыз 
ретінде  есепгең  шығарылып  және  ол  осы  есеп  беретін  кезеңде 
өтелсе,  бухга,ітерлік  есепте  келесідей  жазу  жазылады  (есептен 
шығару осы есеп беру  кезеңінде жүргізьтсе):
Д-т:  Кумэнді қарыздар бойынша резервтер шоты 
К-т:  Алынута тиісті борыштар шоты
Бүрын  есептен  шығарылған  де6итор,тық  карыз  сомасы  есеп 
берудің келесі кезеңінде өтелсе,  онда ол  сома негізгі емес қызмет- 
теи  түскен табыс  есебінде  танылады.  Бүл  жағдайда  бухі алтерлік 
есеггге:
Д-т:  Ақшалар шоты
К-т:  Негізгі емес қызметтен алынатьш баскадай кірістер шоты 
түршде жазу жазылады,
«Күмәнді  қарыздар  бойынша  резервтер»  есебі  №10  журнал- 
ордерде  жүргізіледі.  Кэсшорындар  меи  үйымдар  өздерінің  күдікгі 
деп  есептеген  борыштары  үшін  100000  (жүз  мьш)  теңге  көлемінде 
резерв қүрғанда мынадай корреспонденциялар жазылады:
Күдікті қарыздар бойынша қүрылған резерв сомасына;
Д-т:  Жалпы  экімшілік шығындар шоты 
100000 тг.
К-т:  Күмэнді қарыздар бойышиа
резервтер шоты 
100000 тг.
-   Күдікті  карыздар  бойьшша  құрылған  резервтің  есебінен 
80000  (сексен  мың)  тенге  дебиторлык  борыш  есептен  шы- 
ғарылғанда;

156
  ♦ 
Бухгалтерлік есеп  теориясы  және негіздері
Д-т:  Күмәнді қарыздар бойынша
резервтер 
шоты 
80000  тг.
К-т:  Алынута тиісті борыштар 
80000 тг
Артық жасальшған  күдікті  қарыздар  резерв  сомалары  сторно 
етіледі.  Кәсшорындар  мен  ұйымдар  бүл  жағдайда  қызыл  сиямен 
жазу  арЕСЫлы  алынып тасталады.
Д-т:  Жалпы жэне әкімогшік
шыгындары шоты 
20000  тг.
К-т:  Күмәнді қарыздар  бойынша
резервтер шоты 
20000  тг.
Кэсіпорындар  мен  үйымдардың  бухгалтерлік  балансындагы
дебиторлық  борыштар 
бабында, 
кэсіпорьшның 
дебиторлы қ 
борыштары  сомасынан  күдікті 
карыз  бойы нш а 
қүрылған 
резерв 
сомасы  алынып  таетальш,  калған  айырма  қалдыгының  сомасы 
ғана корсетіледі.
М ысалы:  «ККК»  фирмасьшың  дебиторлык  қарызы  200000 
(екі жүз мың) теңге, ал күдікгі  қарыздары бойьшша резерв сомасы 
50000 
(елу 
мың) 
теңгені  қүрайды  деп 
есептейік  Сонда каржылық 
есеп  беру  кезеңшде,  күдікті  қарыздары  бойыкша  резерв  сомасы 
50000  (елу  мың)  теңге  кезең  шыгындары  ретінде  танылады  да, 
«ККК»  фирмасының  бухгалтерлік балансьшда 
дебиторлы қ 
қарьіз 
сомасы  50000 
(елу 
мың)  теңгеге  азайтылып  150000  (бір  жүз 
елу 
м ы ң) теңгеге 
(200000-50000) 
тең болады.
Кез  келген  кәсіпорындар  мен  үйымдарды  алып  қарасақ  та 
олардың  барлыгы  да  қай  шотгардың  төленбейтіндігін  алдын 
ала  болжап  білуі  мумкш  емес.  Дегенмен  де  қаржылық  есеп 
беруі  кезінде  жыл  бойы  жүмсалғаң  шыгындарды  жабатын 
сомаларды  аныктау  қажет. Бүл уақыттағы бағалаудың салдарынан 
елеулі  айырмаиіылықтардың  да  пайда  болуы  ыктимал,  Жапшы 
хальгқаралық  тәжірибеде  күмэңді  карыздарды  багалау  үшін 
мьшадай екі эдісі  колданылады:
•  несиеге  сатудан  алынатын  таза  табыстан  есептелінген 
пайыз  әдіа  (ңаржы-ишруашылыц  қызметі  туралы  есеп 
бсруде);

8-тарау. 
Дебиторлыц
борыштар есебі.
 
♦  157
•  дебиторлыц  царыздароы  өтелу  мерзімі  бойыпша  есептеу 
эдісі (бухгалтерлік баланстаЛ
Бұндағы  бірінші  атадған  әдістің  мақсатьі  күмәнді  деби- 
торлық  борыштар  нәтижесінде  туындаған  шығындарды  дүрыс 
ссептеу  болса,  екінші  эдістің  мақсаты  дебиторлық  борыштың 
таза  өзіндік  құнын  дүрыс  есептеу  болып  табылады.  Көптеген 
кәсіпорындар  мен  үйымдарда  бүл  эдістірдің  екеуі  де  кеңінен 
қолданылады.
Жоғарыда  аталған  несиеге  сатудан  алынатьш  таза  табыстан 
есеіггелген  пайыз  эдісіне  тоқталаггъш  болсақ,  бүл  әдіс  сэйкестік 
принциліне  бағытталған.  Мұнда  күмэнді  борыштардан  шеккен 
накты  шыгыңдар  мен  несиеге  сатудан  альгоатын  таза  табыстан 
есептелінген  иайыз  арасындағы  қатьшастардыд  орташа  панызы 
тәжірибеге  сүйене  отырып  есептеледі.  Содан  кейін  бүл  пайыз 
күмәнді  қарыздар  көлемін  анықтау  үшін  есеп  беру  кезсңіндегі 
сатылған нақты өнімге колданылады.
Мысалы:  «ККК» фирмасының 2004 жылгы көрсеткіштер»
—  сатылған тауарларының көлемі 
1000000 тп
сатылган тауарларьшың қайтарылғаны 
50000 тг.
—  сауда шегеріш 
10000 тт.
—  күмәнді  қарыздар бойынша резерв 
8000 тг.
• , 
•
Соңғы үш жылдағы «ККК» фирмасының күманді 
карьпдар бойынша шығыңдары:
Жылдар
Сатылған тауарла- 
рынын колсмі
Күт^энді карыздар 
бойынша шыгындары
I Іайыздар
2000
900000
29700
3,3
2001
930000
31500
3,38
2002
950000
36100
3,8
Барлыгы
2780000
97300
3,5
«ККК»  фирмасының  бухгалтері  бүл  жылдардағы  күмэнді 
қарыздар бойынша пайыз мөлшері орта есеппен 3,5% деп есептей-