Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі

Павлодар

Әдістемелік ұсыныстар мен нұсқауларды; әдістемелік ұсыныстарды; әдістемелік нұсқауларды бекіту парағы			Нысан ПМУ ҰС Н 7.18.3/41
		БЕКІТЕМІН ОІ жөніндегі проректор __________ Н.Э.Пфейфер 20 ж. «__»________

Қ ұрастырушы: а.ш.ғ.к.,профессор Б.А.Мустафаев______

Агротехнология кафедрасы
Егіншілік пәні бойынша
050801 Агрономия мамандығының студенттеріне

зертханалық жұмыстарды орындауға арналған

Агротехнология кафедраның отырысында ұсынылды

20 ж. «___»______________,№__ хаттама
Кафедра меңгерушісі__________ Альмишев Ұ.Х. 20 ж. «____» ________
Агротехнология ОӘК мақұлданды 20 ж. «___» ____, №____ хаттама
ОӘК төрағасы _______________ Жагипарова М. Е. 20 ж. «____» ________
МАҚҰЛДАНДЫ:

ЖжӘҚБ бастығы _____________ Варакута А. А. 20 ж. «____» ________

Университеттің оқу-әдістемелік кеңесімен мақұлданды

20 ж. «___»______________ №____ хаттама

Зертханалық сабақтардың мақсаты дәрiс сабақтарда оқылған сұрақтардын терең оқу.

Жұмыстың басты мақсаты профессиональды шара үшін студенттерді егіншілік негіздермен жан-жақты танытыру.

Теориялық және зертханалық курсты игеру барысында студенттер білуге тиісті:

- биосферадағы және адам өміріндегі маңызын;

- егіншіліктің құрылымы мен қасиеттерің, биологиялық алуантүрлілікті сақтаудағы маңызын;

- жер қабатындағы егіншіліктің аймақтық тарлуының зандылықтарын және табиғи аймақтармен байланысын;

- егіншілік ғылымының даму тарихын;

- егіншілік түзілу процесін, топырақтың қасиеттерін және экологиялық факторлардын әсерін;

- егіншіліктің құнарлылығы категорияларын, элементтерін, сонымен катар егіншілікті игеру кезіндегізгерістерін.

1 Жаңабаев Қ. Ш. және басқалар. Өсімдік шаруашылығы өнімдерін өндіру технологиясы.- Алматы, 2005- 25 б.

2 Мұқашева Ж. Н. Жалпы жер тану: Оқу құралы.- Алматы: Ғаза• ун-тi, 2002- 100 б.

3 Ә. Ә. Әуезов, Т. А. Атақүлов, Н. Ш. Сүлейменова, Қ. Ш. Жаңабаев. Егіншілік. - Алматы, 2005- 35 б.

4 Иванников А. В., Тұрарбеков А. Т. Солтүстік Қазақстан егіншілігі. -Алматы, 2003-20 б.
Қосымша:

5 Мұқашева Ж. Н Ауылшаруашылық дақылдарының тұқымының сапасын көтерудің биологиялық негіздері). М «Ғылым». 2004- 279 б.

1) сыйымдылығы 50 мл-лік цилиндрдің 5 мл (см³) сызығына дейін топырақ салып, стол үстіндегі жұмсақ затқа жәй ұра отырып, аз тығыздап, үстіне 30 мл су және 5 мл 1 н. кальций хлориді ерітіндісін (топырақ бөлшектерін коагуляциялау үшін) құю;

2) цилиндр ішіндегі массаны шыны таяқшамен ұқыпты араластыру және үстіне 50 мл-лік сызыққа дейін су қосу. Сұйықты 30 минут бойы (уақыт болса 24 сағат) тұндыру;

3) топырақтың өсу көлемін бастапқы 1 см³ топыраққа есептеп анықтау (ол үшін үлкейген көлемді 5-ке бөлу керек);

1 Топырақтағы саздың мөлшерін анықтау тәсілі?

2 Топырақтағы құмның мөлшерін анықтау тәсілі?

3 Саз бен құмның проценттік үлесіне қарай топырақ әртүрліліктерін анықтау?
Әдебиет

1 Жаңабаев Қ. Ш. және басқалар. Өсімдік шаруашылығы өнімдерін өндіру технологиясы.- Алматы, 2005- 207 б.

2 Мұқашева Ж. Н. Жалпы жер тану: Оқу құралы.- Алматы: Ғаза• ун-тi, 2002- 300 б.

3 Ә. Ә. Әуезов, Т. А. Атақүлов, Н. Ш. Сүлейменова, Қ. Ш. Жаңабаев. Егіншілік. - Алматы, 2005- 405 б.

Топырақтың толық немесе ең үлкен су сыйымдылығы деп оның барлық қуыстары сумен толып, толық қаныққандағы судың максимальды мөлшерін атайды. Бұл ретте топырақ ылғалдылығының көлемдік проценді оның жалпы қуыстылығымен бірдей болады. Сондықтан топырақтың толық су сыйымдылығы (ТСС) оның жалпы қуыстылығымен (ЖҚ) есептеледі. Егер толық cу сыйымдылықты көлемге процентпен есептесе, онда ТСС=ЖҚ, ал ТСС г құрғақ топырақ массасына процентпен көрсетілген болса, онда

мұндағы ҚТ – топырақ құрылымынның тығыздығы, г/см³,

ЖҚ – жалпы қуыстылық, % (топырақ көлеміне есепптегенде).

Топырақ толық су сыйымдылық жағдайында ұзақ уақыт бола алмайды. Нөсер жауыннан, қар ерігеннен, қанықтырып суарғаннан кейін аз ғана уақыт болады. Табиғи жағдайларда толық су сыйымдылық ыза су жүретін қабатқа тән.

Топырақ ұстап тұра алатын капиллярлық судың максимальды мөлшерін капиллярлық су сыйымдылық дейді. Ыза судың терең жатуында топырақ аспалы түрде ұстап тұра алатын судың (топырақтың мол ылғалдануынан және гравитациялық судың терең қабаттарға сіңіп кетуінен кейін болатын) ең көп мөлшерін жалпы (Н.А.Качинский), немесе ең аз (А.А.Роде), немесе далалық (С.И.Долгов), немесе шекті далалық (В.Г.Розов) су сыйымдылық дейді. Сонымен, топырақтың шекті далалық су сыйымдылығы деп оның далалық жағдайда гравитациялық су ағып кеткеннен кейін ұстап тұра алатын ең жоғарғы нақты су мөлшерін атайды. Ол абсолютті құрғақ топырақ массасына есептегенде құм топырақтарда 4-10%, құмайт топырақта 10-20%, жеңіл және орташа сазды топырақтарда 20-30%, ауыр сазды және саз топырақтарда 30-40% болады.

Далалық су сыймдылықтың мөлшері – маңызды агрономиялық көрсеткіш. Оны білу арқылы дақылдардың сумен қамтамасыз етілу дәрежесін бақылайды, суару мерзімдерін белгілейді.

Көптеген мәдени өсімдіктер үшін оптималды ылғалдылық сол топырақтың толық су сыйымдылығының 60 процентіне немесе шекті далалық су сыйымдылықтың 70-80 процентіне (далалық дақылдар, жеміс-жидек өсімдіктері үшін), 75-90 процентіне (көкеніс дақылдары үшін) тең болады.

А) капиллярлық су сыйымдылықты (КСС) анықтау.

1) шыны түтіктердің кең ұшын сүзгі қағазбен, дәкемен жауып, жіппен қатты байлау және таразыда өлшеп, массасын жазу;

2) түтіктің байланған ұшын алақанмен басып тұрып, ¾ биіктігіне дейін 3мм елеуіштен өткізілген топырақпен толтыру (топырақты тығыздау үшін шыны түтікті жанынан ұрып отырады);

3) топырақ салынған түтіктерді суы бар ыдысқа (ваннаға) байланған ұшымен 2-3мм батырып қою;

4) 1-3 тәуліктен кейін түтіктерді судан алып түбін сүлгімен сүртіп, әрқайсысының массасын жазу. Сонан соң түтіктерді суы бар ыдысқа жоғарыдағыдай 1-2 тәулік қойып, қайтадан өлшеу;

5) капиллярлық су сыйымдылықты мына формуламен есептеу

мұндағы а – бос түтіктің массасы, г;

b – түтіктің құрғақ топырақпен массасы, г;

с – түтіктің сумен қаныққан топырақпен массасы, г.

1) капиллярлық су сыйымдылықты анықтағандағы түтіктерді топырағымен ваннадағы суға топырақтың деңгейіне дейін батырып орналастыру;

2) 1-2 тәуліктен кейін түтіктердегі топырақ сумен толық қаныққанда оларды судан алып, сыртын сулгімен сүртіп өлшеу. Сумен толық қаныққанын тексеру үшін түтіктерді 2-рет 1 тәулік суға қою және өлшеуді қайталау;

3) топырақтың толық су сыйымдылығын капиллярлық су сыйымдылықты есептеген формуламен (16 формула) табу.

Осы көрсетілген уақыттардан кейін түтіктерді қайта өлшеп, топырақтағы ұстап тұрған судың мөлшерін капиллярлық су сыйымдылықты анықтаған формуламен есептейді.

1 Топырақтың жалпы қуыстылығы болып не есептеледі?

2 Капиллярлық су сыйымдылықты (КСС) қалай анықтауға болады?

3 Толық су сыйымдылықты (ТСС) қалай анықтауға болады?

Әдебиет

1 Жаңабаев Қ. Ш. және басқалар. Өсімдік шаруашылығы өнімдерін өндіру технологиясы.- Алматы, 2005- 75 б.

2 Мұқашева Ж. Н. Жалпы жер тану: Оқу құралы.- Алматы: Ғаза• ун-тi, 2002- 177 б.
Зертханалық жұмыс №3 Топырақтың агрегаттық құрамын және оның суға төзімділігін анықтау
Жұмыстың мақсаты - Топырақтың агрегаттық құрамын сұрақпен танысу және оның суға төзімділігін анықтау.

Тапсырма - Топырақтың структуралық агрегаттарының беріктігін

Көрнекті оқу құралдары - топырақ елеуіштері жинағы, биіктігі 30-35см, диаметрі 30см ванна немесе басқа ыдыс, биіктігі 45см, диаметрі 7см жиегі тегіс литрлік цилиндр, шыны қақпақ немесе әйнек, үлкен және кіші фарфор немесе алюминий тостақаншалар, су моншасы, кептіргіш шкаф техникалық таразылар (гирлерімен), жуғыш (промывалка).

Қауіпсіздік ережелері - ағын суы бар зертханада ЛР-ді өткізу қажет. Зертханалық құрал-жабдықтармен жұмыс жасаған кезде қауіпсіздік техникасын өткізу қажет.

Алдымен структуралық агрегаттардың шамасын жоғарғы тәжірибедегідей берік және берік емес фракцияларға бөлмей-ақ анықтайды.

1) әрі қарай әрбір фракциядан қосып, массасы 50г орташа үлгі жасайды;

2) ол үшін фракциялардың әрқайсысынан олардың проценттік мөлшерінің жартысына тең етіп кесекшелерді өлшеп алады. Мысалы, диаметрі 5мм елеуіште талдауға алынған үлгінің масса бойынша 10,6% қалса, онда бұл фракциядан 5,3г алады;

3) саңылауы 0,25мм елеуіштен өткен ұсақ бөлшектер (шаң және майда кесекшелер) өлшемге кірмегенімен есептеуге қосылады. Сондықтан үлгінің салмағы 50 грамнан біраз кем болады;

4) үлгіні литрлік цилиндерге салып жиегіне топырақ деңгейіне біраз жоғары етіп су құяды да 8-10 минут қозғамай қалдырады. Бұл кезде су топырақтағы ауаны ығыстырып шығарады. Мұнан кейін цилиндрді бетіне дейін сумен толтырады;

5) топырақтағы ауаны толық ығыстыру үшін цилиндрді шыны қақпақпен жауып, көлбеуге (90⁰-қа) дейін қисайтып, қайтадан тіқ қояды;

6) цилиндрді әйнекпен жауып тез айналдырып, түбін жоғары қаратады және барлық кесекшелер төмен түскенше осы жағдайда ұстайды. Мұнан соң цилиндрді айналдырып бастапқы қалпына қояды;

7) кесекшелер цилиндр түбіне тұнғаннан кейін қайтадан айналдырып, түбін жоғары қаратады. Осылайша 10 рет қайталанады. Бұл әсерден берік емес топырақ кесекшелері ұсақ бөліктерге бөлінеді немесе түгел еріп кетеді;

8) осыдан кейін қалған кесекшелерді ірілігіне қарай бөледі. Ол үшін суы бар ваннаға бір-біріне бекітілген саңылаулары 3;2;1;0,5 және 0,25 мм елеуіштерді жоғарыдан төмен қарай құрастырып салады;

9) үстінгі елеуіштің жиегі 6 см-дей суға батып тұруы керек. Топырағы бар цилиндрді әйнекпен тығыз жауып, елеуіштердің үстіне су ішінде әйнегін алып төгеді;

10) цилиндрді жәймен елеуіштер үстінде жылжытады. Кесекшелер елеуіштер үстінде түгел түскеннен кейін цилиндрді әйнекпен жауып судан шығарады;

11) су ішінде топырақ кесекшелерін елеуді жүргізеді. Ол үшін елеуіштер жинағын судан шығармай 5см, көтеріп қайтадан тез 3-4см төмен түсіріп, елеуішке топырақ кесекшелері толық түскенше 4-5 секунд ұстайды. Елеуіштерді мұндай жоғары-төмен қозғауды 10 рет қайталады;

12) мұнан соң уақкесекшелерден тазарған ірі саңылаулы елеуіштерді босатып алады да, саңылаулары 1;0,5 және 0,25мм елеуіштерді қосымша 5 рет жоғары-төмен қозғайды. Осымен суда елеуді аяқтайды;

13) әрбір елеуіштегі қалған топырақ кесекшелерін жуғышпен алдын-ала өлшенген фарфор немесе алюминий тостақаншаларға жуып түсіреді, артық суын төгіп тастайды;

14) тұнғаннан кейін суын тағы да төгіп тастап, тостақаншаларды су моншасына қойып, ауа-құрғақ жағдайға дейін кептіреді;

15) мұнан кейін тостақаншаларды кепкен топырағымен суытып өлшейды;

16) әрбір елеуіштегі берік кесекшелердің массасын талдауға алынған массаға шағып және екіге көбейтіп, процентін шығарады;

17) диаметрі 0,25 мм-ден кіші, яғни шаң бөлшекті, барлық берік бөліктердің проценттік жиынтығын 100-ден шегеріп айырмасы арқылы табады.

Егер топырақты бұлай талдауға уақыт жетіспесе, 5 елеуіштің орнына 2-3 елеуіш қана алады. Талдаудың нәтижесін төмендегі 1.3.1 кестеге түсіреді.

Күні________________талдауға алынған топырақтың

1 Структуралық агрегаттардың шамасын жоғарғы тәжірибедегідей фракцияларға бөлмей-ақ қалай анықтауға болады?

2 Саңылау елеуіштен өткеннен кейін салмағы неше грамға кемиді?

3 Топырақтың агрегаттық құрамын сұрақпен танысу және оның суға төзімділігін анықтау?

Әдебиет

1 Жаңабаев Қ. Ш. және басқалар. Өсімдік шаруашылығы өнімдерін өндіру технологиясы.- Алматы, 2005- 77 б.

2 Мұқашева Ж. Н. Жалпы жер тану: Оқу құралы.- Алматы: Ғаза• ун-тi, 2002- 37 б.

3 Ә. Ә. Әуезов, Т. А. Атақүлов, Н. Ш. Сүлейменова, Қ. Ш. Жаңабаев. Егіншілік. - Алматы, 2005- 307 б.

Құрғақ топырақтың бөлшектерінің атмосфера ауасынан су буын тарту арқылы жиналған ылғалды гигроскопиялық дейді. Оның шамасы топырақтың гранулометриялық, химиялық құрамдарына, органикалық затына және ауаның салыстырмалы ылғалына байланысты болады. Топырақтың құрамы ұсақ (дисперстілігі күшті, коллоидтары көп), органикалық заты мол, ауаның салыстырмалы ылғалы жоғары болған сайын гигроскопиялық ылғалдық та жоғары болады. Гранулометриялық құрамы ірі болғандықтан, құмайт топырақтар суды аз тартады, олардың гигроскопиялық ылғалдылығы абсолюттік құрғақ топырақ массасына есептегенде 0,5-1,5 пайыздай, жеңіл сазды топырақтарда 1,5-3,0, орташа сазды топырақтарда 2,5-4,0 пайыздай болады, ал құрамы ұсақ сазды топырақтарда ол 6-8 пайыздан 18 пайызға дейін жетеді. Ең жоғары ылғал тарту қасиет топырақтың органикалық затында болады. Органикалқ зат құмайт және сазды топырақтардың гигроскопиялық ылғалын көбейтеді. Шымтезекті топырақта ол 28 пайызға жетеді. Ал сор топырақты сумен шайғаннан кейін максимальды гигроскопиялық су мөлшері күрт (2-3 есе) төмендейді. Мысалы, сорланған сазды топырақта МГ 27% болғанда, шайдырғаннан кейін 14,4 процентке дейін кеміген (К.Ділінбетов, 1997).

Гигроскопиялық ылғалдың шамасын абсолютті құрғақ топырақтың массасына есептеп анықтайды. Абсолютті құрғақ массаға келтіру үшін өлшемі белгілі ауа-құрғақ топырақты кептіргіш шкафта 5-6 сағат бойы 105 ⁰С температурада тұрақты массаға дейін құрғатады және буланған ылғалдың (гигроскопиялық ылғалдың) проценттік шамасын табады.

Тапсырманы орындау

1) бюкстерді (шыны стаканшаларды) кептіргіш шкафта 105 ⁰С температурада 3 сағат құрғатып, эксикаторда суытып өлшеу, массасын, номерлерін жазу;

2) құрғатылған бюкске 5-10 г (ауыр топырақтардан аз, жеңіл топырақтардан көбірек) ауа-құрғақ топырақ салып қақпағын жауып, аналитикалық таразыда өлшеу және бюкстің қақпағын ашып, кептіргіш шкафта 105 ⁰С 5-6 сағат құрғату;

3) құрғатып біткеннен кейін бюксті қақпағын жауып, тигель қысқашпен эксикаторға 15-20 минут суытуға қою;

4) суытылған топырағы бар бюксті өлшеп қайтадан кептіргіш шкафта 2 сағат бойы бақылау құрғатуына қою;

5) топырағы бар бюксті суытып бақылау өлшеуін жүргізу. Егер 2-ші құрғатудан кейін масса өзгермесе немесе бұрынғы құрғатудан кейін айырмасы 1 мг-нан кем болса, құрғатуды аяқтайды. Егер масса айырмасы бұрынғымен салыстырғанда 1 мг-нан асса, құрғатуды айырмасы 1 мг-нан кемігенге дейін қайталай береді;

гигроскопиялық ылғалдың процентін төмендегі формуламен есептейді

мұндағы Х – құрғақ топырақтың массасына шаққандағы гигроскопиялық ылғал, %;

а – буланған судың массасы, г;

b – құрғақ топырақтың массасы, г.

гигроскопиялық коэффициентті (ГК) мына формуламен анықтайды

мұндағы Х – гигроскопиялық ылғал, %.

Гигроскопиялық коэффициентті ауа-құрғақ топырақтың талдау нәтижелерін құрғақ топыраққа ауыстыру үшін қолданады. Бұл үшін ауа-құрғақ топырақтардың талдау нәтижелерін ГК-ге көбейтіп, абсолютті құрғақ массаға есептелген гигроскопиялық ылғалдың процентін шығарды. Табылған қорытындыны 1.5.1 кестеге жазады.

кесте – Топырақ гигроскопиялық ылғалдылығын есептеу

1 Топырақтың максималды гигроскопиялық ылғалдылығын сұрақпен танысу және А. В. Николаев әдісі бойынша топырақтың максималды гигроскопиялық ылғалдылығын анықтау?

2 Құрғақ топырақтың бөлшектері дегеніміз не?

3 Гигроскопиялық ылғалдың шамасын қалай есептеп анықтауға болады?

1 Жаңабаев Қ. Ш. және басқалар. Өсімдік шаруашылығы өнімдерін өндіру технологиясы.- Алматы, 2005- 507 б.

2 Мұқашева Ж. Н. Жалпы жер тану: Оқу құралы.- Алматы: Ғаза• ун-тi, 2002- 477 б.

3 Ә. Ә. Әуезов, Т. А. Атақүлов, Н. Ш. Сүлейменова, Қ. Ш. Жаңабаев. Егіншілік. - Алматы, 2005- 606 б.