Әдебиеттануға кіріспе

Көркем шығарманың идеялық-тақырыптық негізінің күрделілігі, яки көп проблемалылығы (З. Қабдолов «Сөз өнері»)

жүктеу 246,3 Kb. бет 36/39 Дата 29.10.2022 өлшемі 246,3 Kb. #39900

Навигация по данной странице:

• Авторлық және объективті идеялар туралы

Көркем шығарманың идеялық-тақырыптық негізінің күрделілігі, яки көп проблемалылығы (З. Қабдолов «Сөз өнері») “Абай жолының” тек бас жағын ғана бажайлап қарайықшы. Оқудан елге оралған шәкірт Абай өзін қаладан алып қайтқалы барған Байтас п ауасын е ен жорға Жұмабайдан оқ бойы алда келе жатқан күйі, даланың таза ркін сіміре жұтып, рақатта серпіліп “кей-кейде өзіне таныс Қөкүйірім мен Буратиген, Тақырбұлақ сияқты қоныс-құдықтар-дың тұс-тұсына келгенде, оқшау шығып, астындағы жарау құла бестісін ағызып-ағызып алады”. Осы эпизодтың өз тақырыбы (туған жер), өз идеясы (сағыныш) бар. Одан әрі: осы жүргіншілер Көлқайнардағы Құнанбай аулына келіп, Абай өзін күткен апа-жеңгелерінің, Айғыз бен Ұлжанның, әжесі Зеренін, құшағына кезек-кезек кіріп, “өзін; шын балаға айналдырып жіберген” қалың, сүйіске малтиды да қалады. Бұл эпизодтағы тақырып — ана, идея — мейірім. Енді бірде аналар арасындағы “еркін, ойнақы, бала мінездің, бәрін” пышақ кескендей тыйып, Абайды Құнанбай шақыртады. Абай дереу бойын жиып ап, әкесі отырған үлкен үйге келеді. Бұл үй шешелер үйіндей көңілді емес, ызғар шашқандай салқын түнжыраған үнсіз. Бұл эпизодтағы тақырып — әке, идея — тоңмойын қаталдық. Бұдан былайғы эпизодтар да осылайша әрқайсысы бір тақырып пен бір идея құрап, өз ара тұтасып, өріліп, өрби береді. Сонда байқасақ, бір шығармада бірнеше тақырып, бірнеше идея болып шығады. Авторлық және объективті идеялар туралы Гоголь бір жолы “Өлі жандардың” алғашқы вариантының бірер тарауын Пушкинге оқып берген екен, онын, алған әсері автордың ой өзегіне қарама- қарсы шығыпты: Гоголь көңілдендіріп, күлдірмек боп оқыса, Пушкин тыңдаған сайын түнеріп, сұрланып, ақыр-аяғында тіпті мұңданып: “Құдай-ай, қайран Россия қандай қам көңіл еді!” — депті. Демек, бізге керегі — автордың, идеялық мақсаты ғана емес, шығарманын, идеялық нәтижесі. Ә. Нұрпейісов 40-жылдардың орта шенінде өзі ішінде болып, бүге- шігесін әбден анық білетін Курляндия оқиғасынан шағын очерк жазбақ болады. Оның жазушылық жолы осыдан басталған. Сөйтіп, осынау авторлық идеясын жүзеге асыру үстінде оның творчестволық ой өзегі өзгереді де отырады: очерк көлемді әңгімеге, әңгіме повеске, повесть қалың романға айналып, онысы әуелі “Курляндия” боп жарық көрді де, кейін “Күткен күн” боп бастан-аяқ қайта жазылды. Қысқасы, авторлық идеяның объективтік идеяға айналу барысы — өз алдына тірі тарих, бүтін бір творчестволық процесс. Л. Толстойдың “Соғыс пен бейбітшілігіндегі” ой өзегінің, өрбу процесі, авторлық идеяның объективтік идеяға айналу тарихы тіпті қызық,. Басында автор бірер дворян семьясының аз уақыт ішіндегі хал-күйін, шаруа-жайын, тұрмыс-тіршілігін суреттеп, кейбір психологиялық ситуацияларды ғана жинақтап тынбақ екен. Іс жүзінде олай болмайды, автор аттаған сайын шындық сырына тереңдеп, оқиға аумағы кеңейіп, бірер семья емес, күллі халық жайлы, жеке адам емес, жалпы заман жайлы мәселелерге көшіп, бүкіл орыс өмірінің, кезең-кезендерін кезіп кете барады. Осы жайтты Толстойдың өзі тамаша айтқан: “Мен 1856 жылы белгілі бағытта повесть жаза бастадым, қаһарманы — семьясымен Россияға оралған декабрист болуға тиіс еді. Амал жоқ, бұл күндерден жырақ 1825 жылға — қаһарманымның адасқан, азап шеккен дәуіріне ауыстым да, бастаған нәрсемді тастап кеттім. Бірақ менің, қаһарманым сол 1825 жылдың өзінде есейіп қалған ересек, семьялы кісі болатын. Осыны түсіну үшін, мен оның, жас шағына көшуге тиіс болдым, ал оның жастық шағы Роосия үшін данды бөлек 1812 жылдың дәуірмен тұстас келді. Бастағанымды тағы тастадым да, енді 1812 жылдан қайта бастадым… Бірақ оны үшінші рет тағы тастадым… Сөйтіп, 1856 жылдан 1805 жылға шегініп барып, сол уақыттан былай қарай — 1805, 1807, 1825 және 1856 жылдардағы тарихи оқиғалардың жуан ортасымен бір емес, әйелі бар, еркегі бар бірнеше қаһарман алып өтпек болдым”. Сонымен, міне: автордың алғашқы ой өзегіндегі бірнеше дворян семьясының тарихы бүкіл орыс халқының көркем тарихына шағын семьялық- психология-лық роман көш-құлаш ұлттық эпопеяға осылай айналган. Қосымша Б жүктеу 246,3 Kb. Достарыңызбен бөлісу:

©g.engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз