Э. В. Фуфаев, Д. Э. Фуфаев

 
 
 
Бақылау сұрақтары 
1. 
Cache ДҚБЖ қағида тҧрғысында реляциялық ДҚБЖ-нен немен 
ерекшеленеді? 
2. 
Деректерге апарар тікелей жол жҥйесі қалай іске асады?  
3. 
Ғаламтор  желісінде  Cache-те  ақпаратты  жіберетін  қандай 
протоколдар қолдайды? 
4. 
Visual 
Basic.NET. 
қосымшасын 
өңдеу 
ортасының 
ерекшеліктерін атаңыз? 
 

16 тарау 
 
ЕРЕЖЕЛЕРГЕ НЕГІЗДЕЛГЕН ДЕРЕКҚОР ЖҤЙЕЛЕРІ 
 
16.1. 
Дерекқор жҥйесі  
 
Дерекқорда ақпараттың ҥш тҥрі сақталады.  
1.  Қолданушы  деректерінің  қҧрылымын  сипаттайтын  ақпарат 
(дерекқор 
сҧлбасының 
қҧрылымдық 
бөлігінің 
сипаттамасы). 
Реляциялық  деректер  қорына  қатысты  мҧндай  ақпарат  жҥйелік 
қатынастар  каталогтарында  сақталады  жəне  негізінен  базалық 
қатынастардың  атауларын,  олардың  атрибуттарының  атаулары  мен 
деректер тҥрлерін қамтиды. 
2.  Қолданушы 
анықтаған 
қарым-қатынастарда 
сақталатын 
қолданушы деректерінің жиынтықтары. 
3.  Дерекқор тҧтастығының шектеулерін, дерекқордың триггерлерін 
жəне ҧсынылатын (виртуалды) қатынастарды анықтайтын ережелер. 
Реляциялық  жҥйелерде  ереже  сонымен  қатар  жҥйелік  каталог 
кестелерінде сақталады, бірақ тегіс кестелер бҧл мақсат ҥшін қолайлы 
бола бермейді. 
Бірінші  жəне  екінші  тҥрлердің  ақпараттары  дерекқорда 
модельленген  нақты  əлемнің  объектілерін  (болмыстарды)  анық 
сипаттайды. Басқаша айтқанда, бҧл қолданушылар дерекқорда сақтауға 
ҧсынатын нақты деректер. Дерекқордың бҧл бөлігі экстенсионалды деп 
аталады. 
Ҥшінші  тҥр  ақпараты  қолданушылар  беретін  əр  тҥрлі 
операцияларды орындау кезінде ДҚБЖ-ні басқару қызметін атқарады. 
Тҧтастық 
шектеулері 
дерекқорды 
жаңарту 
əрекеттерінің 
орындалуын  бҧғаттауы  мҥмкін,  айрықша  жағдайлар  туындағанда 
триггерлер  соған  сəйкес  айрықша  іс-əрекеттерді  орындайды, 
көріністердің 
анықтамалары 
ҧсынылатын 
кестелерді 
қолдану 
барысында  олардың  анық  немесе  жанама  материализациясын 
тудырады. Деректер қорының бҧл бөлігін интенсионалды деп атайды; 
оның қҧрамында тікелей фактілер емес, пəн саласының семантикасын 
сипаттайтын ақпарат болады. 
Байқайтын болсақ, реляциялық деректер қорындағы ең маңыздысы 
- экстенсионалды бөлік, ал интенсионалды бөлігі негізінен қосалқы рөл 
атқарады. 
Ережерлерге негізделген дерекқор жҥйелерінде бҧл екі бөлік əдетте 
тең болады.  
 

16.2. 
Белсенді дерекқорлар 
Егер  де  ДҚ  ДҚБЖ-сіне  қатысты  қолданушы  айқын  көрсететін  іс-
əрекеттерді  ғана  емес,  сондай-ақ  ДҚ-ның  өзіне  енгізілген  ережелерге 
сəйкес  қосымша  əрекеттерді  де  орындайтын  болса,  ол  белсенді  деп 
аталады. 
Бҧл идеяның негізі SQL тілінің қҧрамында қамтылды. Шынында да, 
бақылаушы жҥйе қосымша əрекеттерді жасауы тиіс ДҚ-ға ереже енгізу 
сияқты,  триггер  немесе  шартты  əсерді  анықтау  дегеніміз  не?  Жалғыз 
жетіспеушілік, шын мəнінде, триггерлер белгілі жҥйелерде толық іске 
асырылмаған.  Жəне  бҧл  кездейсоқтық  емес,  өйткені  мҧндай 
қҧрылғыны  ДҚБЖ-да  жҥзеге  асыру  өте  кҥрделі,  қымбат  жəне  толық 
тҥсінілмейді. 
Жауаптары  əлі  де  белгісіз  сҧраныстардың  ішінде  төмендегілер 
кездеседі: 
Тікелей  қолданушы  əрекетінен  туындаған  көмекші  əрекеттердің 
жиынтығын тиімді анықтаудың жолы қандай? 
Әрекет-шарт-əрекет -... тізбегіндегі циклдарды қалай тануға болады 
жəне осындай циклдар орын алғанда не істеу керек? 
Қосымша  шартты  əрекеттер  қандай  транзакция  аясында 
орындалады  жəне  туындаған  ҥстеме  шығыстарды  қай  қолданушының 
бюджетіне жатқызу керек? 
Көптеген 
мəселелер 
SQL 
триггерлерін 
іске 
асырудың 
салыстырмалы қарапайым жағдайында да шешілмеген жəне тапсырма 
əлдеқайда кеңейіп келеді. ДҚБЖ-сінің бір бөлігі ретінде, шарттар мен 
əрекеттер  ДҚ  мазмҧны  немесе  онымен  тікелей  қолданушы 
əрекеттерімен  шектелмейтін  жалпы  өндірістік  жҥйе  ретінде 
ҧсынылады. Шарт кҥннің уақытын қамтуы мҥмкін жəне əрекет сырттай 
орындалуы  мҥмкін,  мысалы,  оператор  экранындағы  ақпараттың 
шығуы.  Белсенді  ДҚ-дағы  қазіргі  заманғы  барлық  дерлік  жҧмыстар 
осындай өндірістік жҥйені тиімді енгізу мəселесіне байланысты. 
Іс  жҥзіндегі  мақсаттар  ҥшін  ДҚБЖ-да  қҧрылғының  триггерлерін 
іске  асыру  əлдеқайда  маңызды.  Стандартты  SQL3  жобасы  шартты 
əсерлерді  анықтайтын  тіл  қҧралдарының  болуын  қамтамасыз  етеді. 
Оларды  іске  асыру  белсенді  ДҚ  ҥшін  бірінші  практикалық  қадам 
болады (тиісті коммерциялық енгізулер пайда болды). 
 
16.3. 
Дедуктивті дерекқорлар  
Дедуктивті  ДҚ  екі  бөліктен  қҧралады:  фактілерді  қамтитын 
экстенционалды, жəне экстенционалды бөлік пен қолданушы сҧранысы 
негізінде  жаңа  фактілерді  логикалық  тҥрде  шығаратын  ережелерді 
қамтитын интенционалды бөлік.  

Бҧл  жалпы  анықтамамен  SQL-ге  бағытталған  реляциялық  ДҚБЖ-
cін  дедуктивтік  жҥйелерге  жатқызуға  болады.  Шындығында,  ДҚ-дың 
интенционалды  бөлігінен  басқа  релациялық  ДҚ  сҧлбасында 
анықталған  көріністер  жоқ.  Қолданыстағы  жаңа  фактілерді  алу  ҥшін 
қандай  нақты  механизм  қолданылғаны  маңызды  емес.  SQL 
жағдайында,  көріністің  анықтамасының  негізгі  элементі  -  SQL 
таңдамалы  таңдау  операторы,  ол  өте  табиғи,  өйткені  ҥлгілеу 
операторының  нəтижесі  жасалатын  кесте  болып  табылады.  Қажетті 
кеңейтілімділік  де  ҧсынылады,  өйткені  ҧсыныстар  тек  базалық 
кестелерден  ғана  емес,  сонымен  қатар  көріністерден  де  анықтала 
алады.   
Нақты  дедуктивті  ДҚБЖ-нің  реляциялық  ДҚБЖ-сінен  басты 
айырмашылығы – ДҚ-ның  интенционалды бөлігінің ережелерінде де, 
қолданушылар  сҧраныстарында  да  рекурсия  болуы  мҥмкін. 
Рекурсияның  болғаны  əрдайым  жақсы  ма  деген  мəселені  тереңірек 
талқылауға  болады.  Бір  жағынан,  рекурсивтік  ережелер  мен 
сҧраныстарды  анықтай  білу  мҥмкіндігі  дедуктивті  дерекқорлардағы 
мəселерлерді  шешуге  мҥмкіндік  береді,  себебі  олар  реляциялық 
жҥйелерде  ҥлкен  мəселелерді  тудырады  (мысалы,  кҥрделі  бөліктерді 
қарабайыр  компоненттерге  бөлшектеу  мəселесі).  Екінші  жағынан, 
рекурсия  жасау  мҥмкіндігі  дедуктивті  ДҚБЖ-нің  жҥзеге  асырылуын 
кҥрделендіріп, көп жағдайда оны шешілмейтін мəселеге айналдырады.  
Біз  дедуктивті  жҥйелердегі  нақты  мəселелерді,  қоланылатын 
шектеулер 
мен 
пайдаланылатын 
əдістерді 
егжей-тегжейлі 
қарастырмаймыз.  Тек,  əдетте  сҧраныс  тілдері  мен  ДҚ  интенционалды 
бөлігінің  анықтамалары  логикалық  болатындығын  атап  өтеміз 
(сондықтан,  дедуктивті  ДҚ  логикалық  деп  аталады).  Дедуктивті  ДҚ 
мен білім қорлары арасында тікелей байланыс бар (ДҚ интенционалды 
бөлігін  білім  қоры  (БҚ)  ретінде  қарастыруға  да  болады).  Сонымен 
қатар,  бҧл  екі  болмыс  арасындағы  шекара  нақтылауаса  қиын;  кем 
дегенде, бҧл мəселе бойынша əлі кҥнге дейін жалпы қалыптасқан жоқ. 
Реляциялық  ДҚ  дедуктивтінің  туа  біткен  жеке  жағдайы  дегеннен 
басқа,  реляциялық  ДҚБЖ  мен  дедуктивті  ДҚ  арасындағы  байланыс 
қандай?  Негізгі  байланыс  –  дедуктивті  ДҚБЖ-ні  жҥзеге  асыру  ҥшін 
əдетте  реляциялық  жҥйенің  қолданылуы.  Мҧндай  жҥйе  дедуктивті 
ДҚБЖ  деңгейінен  келіп  тҥсетін  фактілерді  қорғаушы  жəне 
сҧраныстарды  орындаушы  рөлін  атқарады.  Реляциялық  басқару 
жҥйелерін  пайдалану  жаһандық  сҧранысты  оңтайландыру  міндетін 
кҥрт жаңартады. 
Реляциялық  ДҚБЖ-сін  əдеттегідей  қолданғанда,  сҧраныстар 
өңдеуге  бір-бірден  тҥседі,  сондықтан  оларды  ғалами  (сҧранысаралық) 
оңтайландыруға  ешқандай  себеп  жоқ.  Ал  дедуктивті  ДҚБЖ  болса,  
қолданушының  бір  сҧранысты  орындау  кезінде  сҧраныстар  жинағын 
бірге оңтайландырылатын реляциялық ДҚБЖ-сіне генерациялайды.