Дипломдық жобада, сондай-ақ, өмір тіршілік қауіпсіздігі мəселелері, оның

8 

 

1 

Теориялық бөлім 

1.1 

Қоршаған ортада кездесетін мониторинг тапсырмалары 

Құрылу  негіздері  бойынша  мониторинг  тапсырмаларын  бірнеше  негіздер 

төмендегідей бөліп қарастыруға болады. 

Динамикалық,зерттеуге  негіз  ретінде  объектінің  динамикасы,құбылысы 

немесе көрсеткіштері туралы мəліметтер сараптама үшін пайдаланылады. Уақыт 

серялырының  эскпериментальді  жоспарының  аналогын  көрсете  алатын  ең 

қарапайым  тəсіл.  Салыстырмалы  қарапайым  жүйедегі,  жергілікті  локальді 

мониторинг  (баға,  кірістер  жəне  т.б.  үшін).  Бұл  жағдайда,  мониторинг 

мақсатында  бірінші  орында  мүмкін  болатын  ықтималды  қауіп  –қатер  туралы 

ескертулер  тұрады.  Айқын  себептер  болса  да,қалған  мəліметтерді  зерттеу 

мəселесі екінші орында болады. 

Бəсекелестік,  негіз  ретінде  басқа  ұқсас  жүйелерді  сараптама  сараптама 

нəтижелері  бойынша  таңдалады.  Бұл  жағдайда,  мониторинг  бірнеше  сынақ 

сериялары  бар  аналогтық  зерттелген  жұмыстар  жоспары  бойынша  жұмысын 

атқарады.  Үлкен  жүйенің  екі  немесе  одан  да  көп  кіші  жүйелерде  зерттеу 

жүргізуі,  бір  құрылғымен,  бір  уақытта  жүргізіледі,  сол  себепті  зерттелетін 

құбырыстың  ауқымдылығын  жүйеде  біле  аламыз.  Сонымен  қатар,  бұл  тəсіл 

мəселенің оның қауіптілігі бағалауға мүмкіндік береді. 

Салыстырмалы-сараптамалардың  нəтижесі  ретінде,бір  немесе  бірнеше 

жоғарғы  деңгейдегі  ұқсас  зерттеулер  таңдалып  алынып  қорытындысы  бойынша 

зерттеледі.  Бұндай  жағдай  мониторингте  спецификалық  сында  қаралады 

да,жоспарлы  түрде  жүргізілетін  тəжірбиелерде  қарастырылмайды.  Бұл  зерттеу 

жүйесінің мақсаты жүйеде бар аса жоғарғы деңгейдегі зертелген мəліметтермен 

салыстыра келіп қорытындылау [6]. 

Комплексті,  сараптамаға  нəтижесіне  бірнеше  негіздеме  болған  жағдайда 

қолданылады. 

Бұл 

жағдайда,жлғыз 

өлшемді 

бірліктер, 

динамикалық 

мониторингтың сипаты болғанымен мониторинг қолданылмайды. Бірақ осындай 

жалғыз жағдай əдебиеттерде кездеседі. 

Əлеуметтік 

жүйелерде 

қолданылатын 

мақсатына 

байланысты 

мониторингтің үш түрін атап өтуге болады. 

Ақпараттық,  ақпараттық  саланың  ағымдағы  жəне  болашақтағы  дамуын 

бағалау құралы ретінде ең маңызды ғылыми-зерттеу бағыттары бойынша шешім 

қабылдайтын  зерттеулер  жүйесі  болып  табылады.  жүйенің  нақты  жағдайды 

талдау  жүргізуі  білім  саласында,  ағымдағы  пəн  немесе  ғылыми  зерттеулерде 

одан  əрі  процесті  жақсарту  үшін  үшін  нұсқаулар  мен  қамтамасыз  етуге 

мүмкіндік береді [3]. 

Базалық  (фондық)-зертеуді  талап  ететін  күрделі  мəселелерм  мен,қауіп 

қатерді  басқару  деңгеіне  жеткенше  дем  арада  іздеп  шығарады.  Мониторинг 

9 

 

нысанын  периодтық  көрсеткіш  өлшегіштері  арқылы(индикатор)  аңдып 

көрсетеді. Ол өз кезегінде оны толықтай тауып анықтайды. 

Поблемалық-  заңдылықтарын  айқындау,  процестерді,  қауіп-қатерлерді, 

мəселелерді  басқару  тұрғысынан  белгілі  жəне  өзектілігі  проблемаларды 

түсіндіру. Бұл мониторингтің түрін, шешу тапсырмалары мен түріне байланысты 

екі құрауышқа бөлуге болады.  

Қызмет  көрсету  мəселесі-тек  қана  бір  мəселе  мен  бір  проблеманы 

сипаттайтын,  локальді  желідегі  базалық  мониторингті  сипаттайды.  Ғылыми 

зерттеулер  жүргізген  кезде,  уақыт  үнемділігінің  арқасында  орасан  зор  көмегін 

тигізеді. 

Даму  мəселесі  бойынша  -бұл  мониторинг  тапсырмаларын  шешудің  түрі 

қолданыста  аз  уақыт  болғанына  қарамастан  сан-түрлі  құбылыстарды  зерттеуде 

ашығынан қолданылып келеді. 

Мониторинг  тапсырмаларын  шешу  жүйесі  өзіндік  комплексті  сынға  ие 

болып  келеді.  Осы  жерде,  мониторингтің  интеграциялық  өлшеу,  зерттеу 

экспериментері,  информатика  жəне  т.б  дербес  бағытағы  басқару  қызметінде, 

жұмыс істеп дамып келе жатқанын айта кету керек [7]. 

1.2 

Мониторинг жүйесі 

Мониторинг  зерттеу  жүйесі  табиғи  жəне  əлеуметтік  процестерді 

бақылаудағы  адам  өміріндегі  кең  ауқымды  ең  перспективті  технологиялардың 

бірі  болып  табылады.  Қазіргі  таңда  тұрақталған  терминдер  болып:əлеуметтік  –

саяси, географиялық, ақпараттық, қаржылық, экономикалық мониторинг жəнеде 

т.б. қолданылады. 

Əлеуметтік  мəдениет  айналасындағы  əртүрлі  нысандар  мен  олардың  даму 

болжамдарын  оқып  тануда  бұл  технология  XX  ғ.  70  жылдарына  қарай  кеңінен 

қолданылып  тез  арада  барлық  елдер  мойындай  бастады.  Мониторингтік 

технология 

өзінің 

философиялық 

дəлелдеуінің 

арқасында 

масштабына 

қарамастан  (глобальді,  аумақтық,  локальді,  тіпті  жекебастылық),  жемісті 

қорытынды  беретін  жан-жақтылыққа  ие  зерттеулер  жүргізіле  бастады.  Ғылыми 

əдебиетте  мониторингтің  алуан  түрлері  бар.Классификациялық  негізі  бойынша 

мониторингті келесі түрлерге бөліп қарастыруға болады: 

–  Бақылайтын  заттың  ауқымына  байланысты  (локальді,  глобальді, 

таңдаулы); 

– 

Уақытқа 

тəуелділігіне 

байланысты 

(ағымдағы, 

ескертпелі, 

ретроспективті); 

–  Нысанның  масштабына  байланысты  (тактикалық,  салыстырмалы, 

оперативтік); 

– Ұйымдастыру формалары бойынша (дара, фронтальді, топтық) т.с.с.  

10 

 

«Мониторинг» 

терминнің 

мəні 

əлеуметтік-экономикалық 

жəне 

техникалық,  маңызды  əлеуметтік  процестер,  табиғи  байлық  көздері  мен 

ресурстарды объект ретінде зерттеуде принципті деңгейде басқа түрде болады. 

Қоғамның тұрақты дамуының критерийларының бірі- мониторинг, өйткені 

бүгінгі  күнде  зерттеу  мəліметтерінің  негізде  жедел  ақпаратты  алу  мүмкіндігі 

арқылы  объект  күйін  білумен  қатар  болашақтағы  дамуына  болжам  жасауға 

болады.  Қазіргі  таңда  ел  арасында  процестерді  орталық  техникалық-

экономикалық  мемлекеттік  мониторингінің  шоғырландырылған  жүйесінің 

құрылысы  туралы  сұрақ  пайда  болады,  өйткені  үкіметтің  қызметінің  барлық 

салаларында  жағдайдың  көрсетілуі  үшін  іс  жүзінде  жекеленген  қажетті 

мамандандырылған  мекемелік  бөлімшелер  бар  болатын  босаң  басқарады  жəне 

қажетті  объективтіліктің  дəрежесі,  олардың  мекемелік  керек-жарақ  күшіне  ие 

болмайды.  Болжауға  жəне  бақылауға  деген  ағымдағы  көзқарас  пен  саяси  жəне 

экономикалық  жағдайларды,  ғылыми-зерттеу  жəне  тəжірибе  –  конструкторлық 

жұмыстар 

мен 

технологияларды, 

коммуникациялық 

тағы 

басқа 

инфрақұрылымдарды  бағалауды  жеңілдетеді,  мемлекеттердің  жетістіктерін 

бақылап  жүргізілуге  рұқсат  береді  жəне  мемлекеттерді  дамудың  баламалы 

сценарийларын  талдап  қадағалайды.  Аймақтардағы  рəсімдері  бағалаудың 

регламенттері  əлеуметтік-экономикалық  жұмыс  істейді.  Құрамның  бақылауы 

үшін  анықтауыш  информациялық-аналитикалық  бастамашыл  эволюциялық 

жолмен  дамады  жəне  аумақтарды  тұрлаулы  дамуды  болжау.  Мемлекеттік 

биліктің  құралғысының  басқарушы  қарарларын  қабылдау  қажетті  бақылау 

ақпараттық  жүйелер  жобаланады.  Мысалы,  жинақтаудың  толы  ашылған 

сұрақтары  əдебиетте  əжептəуір  жəне  ең  маңызды  міндеттерді  шешім  үшін 

геоақпарат жүйелерінің пайдалануы бақылау, басқару, бизнестің міндеттері жəне 

тағы басқалары [5]. 

Мониторинг  технологиясы  қоршаған  ортаның  ағымдык  күйін  ,сан-түрлі 

құбылыстарды  зерттеуде  ашығынан  қолданылып  келеді.  Анықтамалық 

мəселелер 

үшін 

пайдаланылатын 

мониторинг 

технологиялары 

қауіпті 

оқиғаларды,  қоршаған  ортаның  күйін  зерттеуде  ауқымды  түрде  пайдаланылып 

жатыр.  Аталған  жүйенің  деректері:  өнеркəсіптік  өндіріс,  ауыл  шаруашылығы, 

экономика  жəне  т.б.  салаларда  пайдаланады.  Қазіргі  уақытта  мониторингтік 

ақпаратты  өңдеу  жүйелері  Wеb-технологиялар  мен  ғаламтор  ресурстарының 

«онлайн»  режимінде  қолданылып  жүзеге  асырылады.  Өнер  мен  мəдениет 

диапазонындағы мониторингтің əдістемесі екеуі екі түрлі болганымен бір жерге 

жиынтықталады. 

Əдіснама 

интроспекциямен 

біржақты 

тартып 

алған 

статистикалық  индекстерді  серпіннің  өзіменің  зерттеуіне  ғылыми  асырайды 

жəне мəдениеттің дамуы көкейкесті мəселе арналған жүйелі басылымдар 1.2,4 

Ағартуда  бақылаудың  негізде  білім  беру  жүйестің  күйімен  үздіксіз 

интроспекция  континуалді  бағамдайтын  жүргізулері  тəжірибе  көп  жылдар  жəне