Дипломдық жұмыста "Көлік құралдарын жүргізу" курсын өткізу әдістемесін әзірлеумен кәсіби техникалық колледждерге арналған "

21 

 

осы басқыштарды бірнеше рет бірқалыпты басу.

 

Осы басқышқа басқан кезде 

автомобильдің  артқы  өлшемінде  автоматты  түрде  тоқтау  сигналдары 

жанады,  мұндай  тежеу  тәсілі  артынан  келе  жатқан  басқа  жүргізушілерге 

осындай ақпаратты қабылдауға, оны талдауға және тиісті шешім қабылдауға 

мүмкіндік береді. 

Осылайша, автокөлікті басқару органдарымен танысып, қозғалтқышты 

іске қосу рәсіміне біртіндеп өтуге болады, ол кілтті оталдыру құлыптарында 

сағат  тілі  бойынша  бұрады.  Рульдік  доңғалаққа,  солға  немесе  оңға  қатысты 

оталдыру  құлпының  орналасуына  назар  аудару  керек,  себебі  кілтті  бұруды 

тиісті қолмен жүргізу қажет. 

Қозғалтқышты  қосқан  кезде  жүргізуші  берілісті  ауыстырып  қосу 

иінтірегінің  жай-күйін  тексеруі  және  оның  бейтарап  күйде  екеніне  көз 

жеткізуі  тиіс.  Қозғалтқышты  іске  қосу  берілісті  ауыстыру  қорабымен 

ажыратып,  қозғалтқышты  іске  қосуды  жеңілдету  үшін  ілінісу  басқышын 

басқан кезде орындалған жөн. 

Бұдан  әрі  бақылау-өлшеу  аспаптарының  жұмысын  қарау  қажет. 

Алдымен сұйықтыққа түсірілген градусниктің тән белгісі бар салқындатқыш 

сұйықтықтың  температурасының  көрсеткішін  зерттеу  керек.

 

Қозғалтқыш 

жұмысының  бастапқы  сәтінде  аспаптың  бағыттамасы  бұрынғы  нөлдік 

белгіде  болады.  Жұмыс  ұзақтығына  қарай  қозғалтқыш  қызады  және  аспап 

температураның  ұлғаю  жағына  қарай  өз  көрсеткіштерін  өзгертеді.  Осы 

құралдың  50  °С  сәйкес  келетін  екінші  шегі  қозғалтқышты  қыздырудың 

аяқталуын  негіздейтін  қозғалысты  бастауға  мүмкіндік  береді.  Қозғалтқыш 

жұмысы  кезінде  оның  қызыл  секторға  жақындағанда  қызып  кетуіне  жол 

беруге  болмайды.  Автомобильді  дұрыс  қызмет  көрсету  және  пайдалану 

кезінде 

бұл 

болмайды, 

өйткені 

салқындату 

жүйесінің 

аспаптары 

қозғалтқыштың  оңтайлы  температуралық  режимін  (90  –  95  °С)  автоматты 

түрде қолдайды. 

Автомобильді  пайдалану  барысында  отын  деңгейінің  көрсеткіштерін 

басшылыққа  ала  отырып,  бактағы  отын  қорын  үнемі  бақылау  маңызды.  Бұл 

құрал  толық  бактарға  қатысты  отынның  қалдық  көлемінде  көрінетін 

жеткілікті  түсінікті  символика  мен  шкаланың  градациясы  бар.  Нөлдік 

белгінің  жанында  отын  резервінің  бақылау  шамы  бар,  оның  қосылуы 

автомобильге отын құю қажеттілігін білдіреді. 

Автомобиль  қозғалтқышының  жұмыс  қабілеттілігін  қамтамасыз  етуде 

көлік  құралының  конструкциясында  көзделген  амперметр  немесе  вольтметр 

бойынша  жай-күйін  бақылауға  болатын  электр  техникалық  аспаптар  мен 

құрылғылар  үлкен  рөл  атқарады.  Аталған  Бақылау  өлшеу  құралдарының 

біріншісі  аккумулятор  батареясының  зарядтау  дәрежесін  көрсетеді,  екіншісі 

12-14  в  сәйкес  болуы  тиіс  тұрақты  ток  генераторы  шығаратын  кернеуді 

көрсетеді.  Аталған  аспаптардан  басқа,  әрбір  автомобильдің  аккумулятор 

батареясының  бейнесі  бар  бақылау  шамы  болады,  оны  қосу  электр 

энергиясының осы көзінің ажыратылуын білдіреді, бұл қозғалтқыш жұмысы 

кезінде жол берілмейді. 

22 

 

Тамшылардан  май  беретін  басқа  шам  жану  кезінде  қозғалтқышты 

майлау  жүйесіндегі  май  қысымының  айтарлықтай  төмендеуі  туралы 

ескертеді, бұл іс жүзінде қозғалтқышта істен шығулар мен ақаулардың пайда 

болуына қауіп төндіреді.                                

 

 

2.3 Автотренажерлардың мәні мен мүмкіндіктері 

 

Бұл кезең білім алушылардың алға қойылған мақсаттарға қол жеткізуге 

бағытталған  қызметіндегі  жоғары  динамикамен  ерекшеленеді,  сол  арқылы 

оқытудың  теориялық  бөлімінен  практикаға  көшуге  негізделеді.  Аталған 

сабақтың  маңызы  қойылған  міндеттерді  іске  асыру  дәрежесін  береді,  ол 

автокөлікте  практикалық  жүргізуді  оқытудың  жемісті  қызметі  үшін 

алғышарттар  жасайды.  Осыған  орай,  осы  кезең  шеңберінде  оқу  қызметін 

барынша шындыққа сәйкес келетін жағдайларда жүзеге асыру қажет. Мұндай 

мүмкіндік  бұрын  аталған  автокөлік  тренажерлері  береді.  3  суретте 

автотренажер көрсетілген. 

 

 

3 Сурет. Автотренажер 

 

Жүргізушінің 

жұмыс 

орнымен, 

басқару 

органдарымен 

және 

автомобильдің бақылау-өлшеу аспаптарымен жарақтандырылған автомобиль 

тренажерлері  олардың  орналасуы  мен  функционалдығымен  танысып  қана 

қоймай,  нақты  шындыққа  сәйкес  келетін  жағдайларда  автомобильді 

басқарудағы  негізгі  дағдыларды  пысықтау  бойынша  басқару  органдарының 

іс-қимылдарын орындауға мүмкіндік береді. 

Осы сабақ шеңберінде болашақ жүргізушілерде автомобильді қозғалту, 

берілімдерді  ауыстырып  қосу  және  тоқтату  кезінде  басқару  органдарының 

өзара  іс-қимыл  жасау  бойынша  іс-қимыл  кешенін  әзірлеу  қажет,  бұл  іс-

әрекеттерді  нақты  жол  жағдайы  жағдайына  көшіру  қажет.  Жүргізушілікке 

кандидаттарда  педаль  сезімін  дамыту  маңызды:  басу  дәрежесі,  басылу  мен 

босатудың  бірқалыпты  болуы,  автокөліктің  аяқ  киімнің  түріне  байланысты 

педаль  Түйініне  әсер  ету  реакциясы,  ол  ыңғайлы,  қатты  табаны  және  шағын 

23 

 

өкшесі  бар.  Көбінесе  білім  алушылар  бұл  факторға  назар  аудармайды,  бұл 

оқу  процесінің  жүруіне  кері  әсерін  тигізеді.  Жүргізушілікке  үміткерлер 

автомобильдің  күрт  қозғалуына  жол  береді,  берілісті  ауыстырып  қосу 

процесінде дергание, отын берудің едәуір ұлғаюы, күрт тежейді. 

Автотренажерлер кең форматты экранда көрінбейтін жағдайларда, атап 

айтқанда  тәуліктің  қараңғы  уақытында  жол  жағдайын  көрсетеді.  Тиісінше, 

қозғалтқышты  іске  қосқаннан  кейін  білім  алушы  жол  қозғалысы 

ережелерінің  талаптарын  орындай  отырып  және  көрінудің  нашарлаған 

жағдайларына  бейімделуге  мүмкіндік  ала  отырып,  фаралардың  жақын 

жарығын  қосуы  тиіс.  Қозғалтқышты  жылыту  кезінде  жүргізушілікке 

кандидатты  автотренажерді  басқару  процесінде  дамитын  жағдайлармен 

таныстыру керек. 

Іс  жүзінде  сияқты  тәуліктің  қараңғы  уақытында  жақын  немесе  алыс 

жарықпен  қозғалғанда  жасанды  жарықтандыру  есебінен  жолдың  жарық 

құралдарымен  ашық  беті  болады,  жарықтандырылмаған  жол  маңындағы 

кеңістік қараңғы, жасыл фонға ауысатын болады. Мұндай көріну жағдайлары 

білім 

алушыларға 

өз 

назарын 

тек 

жолдың 

жүру 

бөлігіне 

ғана 

шоғырландыруға  мүмкіндік  береді,  бұл  бірінші  кезекте  өте  маңызды.  Айта 

кету керек, мұндай жағдайларда жүргізушілер тез шаршайды, сондықтан бұл 

сабақ бір сағаттан аспауы керек. 

Көріну  шарттарынан  басқа  үлкен  радиусты  дөңгелектеу  түрінде 

ұсынылған  жол  конфигурациясына  назар  аудару  керек.  Мұндай  жоспарлау 

жүргізушілікке үміткерге жол төсемін автомобильге жақын жерде ғана емес, 

оның  дөңгелектенген  жерлерінде  жолдың  одан  әрі  жалғасуын  көре  отырып, 

жол  жағдайының  дамуын  талдауға  мүмкіндік  береді.  Бұл  ретте,  қисық 

сызықты  учаске  бойынша  қозғалысты  жүзеге  асыра  отырып,  болашақ 

жүргізушілер  рөлдік  дөңгелекті  пайдалану  туралы  нақты  жол  жағдайына 

қатысты түсінік алады. 

Осылайша,  білім  алушыларға  жаттығу  жағдайындағы  дамып  келе 

жатқан сурет туралы түсінік беріп, жүргізушілікке кандидаттарды меңгеруге 

және орындауға жататын жаттығулар кешенімен, сондай-ақ оларды орындау 

әдістемесімен  таныстыру  керек.  Білім  алушылардың  ұсынылып  отырған 

және  дұрыс  іске  асыру  мүмкіндігі  болуы  үшін  басқару  органдарының 

пайдалану  ережелерін  түсіндіруді  нақты,  асықпай,  егжей-тегжейлі  және 

дәйекті  түрде  жүзеге  асырған  жөн.  Автомобильді  орнынан  қозғалу  рәсімін 

түсіндіру келесідей болуы керек. 

Автомобильдің  қозғалысын  бастау  үшін  бірінші  берілісті  қосу  қажет, 

ол  үшін  толық  іліністі  сығамыз,  ұсынылған  схемаға  сәйкес  бірінші  берілісті 

қосамыз,  содан  кейін  тиісті  педальмен  аздап  "газ"  қосу  керек  және  бір 

мезгілде  ілінісу  басқысын  бірқалыпты  босатып,  қол  (тұру)  тежегішінің 

иінтірегін түсіру керек. Бұл әрекеттерді алгоритм түрінде ұсынуға болады 

Қозғалысты  бастағаннан  кейін  жүргізушілікке  үміткерге  нақты 

жағдайға  бейімделу  үшін  уақыт  кезеңінде  беру  қажет,  білім  алушының  іс-

әрекетіне 

автомобиль 

реакциясы 

туралы 

түсінік 

алу, 

соңғысынан 

қозғалыстың 

қажетті 

траекториясын 

тұрақтандыру 

бойынша 

рөл