Дипломдық жұмыс Кәсіпорынның негізгі капиталын пайдалану Дайындаған: Жетекшісі



жүктеу 1,07 Mb.
бет3/4
Дата05.02.2018
өлшемі1,07 Mb.
#8802
түріДиплом
1   2   3   4
Негізгі қордың жөндеуі:

Кәсіпорында негізгі қорларды қолдану үрдісінде үнемі тозып отырады. Оларды жұмысқа қабілетті жағдайда ұстау үшін жөндеу жүргізіп отыру қажет. Жөндеудің үш түрі ажыратылады: қалпына келтіруші, ағымды, капиталды.

Қалпына келтіруші жөндеуі – бұл әртүрлі жағдайларға байланысты болатын жөндеудің ерекше түрі: стихихиялық аппараттар (суалу, өрт, жер- сілкінісі), әскери бұзушылық , негізгі қорлардың ұзақ тұрып қалу жағдайларына байланысты сияқты. Қалпына келтіру жөндеулері мемлекеттің арнайы қаржысына жасалады.

Ағымды жөндеу – бұл кіші жөндеу және негізінен негізгі қорлар қызмет ету барысында жасалады. Тәжірибе бойынша көп уақыт алмайды. Кіші жөндеуде кейбір бөлшектер және тораптар ауыстырылады, анықталған кіші жөндеулер орындалады.

Капиталды жөндеу – бұл негізгі қорлардың негізгі жөндеуін жүргізеді. Кәсіпорынды жөндеуде машина толық бөлшектенеді, тозған барлық тораптар мен бөлшектер ауыстырылады. Капиталды жөндеуден кейін машинаның техникалық параметрлері бастапқыға жақындау керек 7.


1.3 Негізгі құралдардың пайдалану тиімділігін бағалаудың әдістемелік негіздері
Өндірістік негізгі қордың құрылымы қоғам арасында салынатын қаражат салмағының айырмашылығын көрсетеді. Яғни актив бөлігінде негізінен өндірістің айнымалы қаржыларының жұмсалуы көзделеді. Сондай-ақ өндіріске қызмет ететін шешуші бөлімнің және өндірісте сипатталуға мүмкін болатын кәсіпорын шығарған бұйым, сонымен қатар құрал-саймандар яғни өнімді өндіруге қатысатын негізгі қорлар жатады. Негізгі қордың актив бөлігінің өсуі өндірісте еңбек өнімінің артуына өндірістің тиімді дамуына әсер етеді. Пассив бөлігіне ғимараттар, транспорттар, беріліс қондырғылар жатады. Олар өндіріс процесінде бірнеше рет қатысып өндірістің актив бөлігінің тиімді жұмыс жасауын қамтамасыз етеді.

Жоғарғы көрсеткішті қор қайтарымынан шығарылған басқа да өнім шарты, өндірістік негізгі қор айналымының үлес құнына тең. Сондықтан кәсіпорынның ақшалай жинағын көбейту, өзіндік құнды төмендету, өндіріс шартын өсіру, негізгі қор құрылымын жақсартуды қарау. Негізгі қор есеп және жоспарын ақшалай немесе заттай үлгіде жүргізеді. Негізгі қорлар бағасы амортизациялық есеп көлемі, тозу деңгейі үшін қажет.

Негізгі қор бағасының олардың өндіріс процесіне қатысуына байланысты бірнеше түрі бар. Олар:


  1. Бастапқы құн

  2. Қалдық құн

  3. Қалпына келтіру құны

- Негізгі өндірістік қорлардың бастапқы құны-бұл қорларды жасақтауға

немесе сатып алуға шығындалған сома. Ол амортизация нормасын, амортизациялық есеп көлемін, кәсіпорын активінің пайдасы мен рентабельділігін, олардың пайдалану көрсеткішін анықтау үшін қолданылады.

- Негізгі қорларды пайдалану процесінде олар тозып, біртіндеп бастапқы

құнын жояды. Олардың шын өлшемінен тозған құнын алып тастау керек. Міне, осы негізгі қордың қалдық құны болып табылады, яғни қалдық құн - негізгі қордың бастапқы құны мен тозу сомасының айырмашылығы болып табылады.

- Негізгі қордың қалпына келтіру құны - ісжүзіндегі еңбек құралдарының сол периодтағы бағадағы құны. Бұл қазіргі кездегі негізгі қорды өндіруге шығындалған сома, ол қорларды қайта бағалау кезінде қойылады. Негізгі қордың қалпына келтіру құнын бағалау шешімі тез өсіп, кәсіпорындардың қаржылық-экономикалық көрсеткішін төмендетеді. Сондықтан кәсіпорын үшін, қаржылық көрсеткішінің төмендетілген бағасын амортизация коэффициенті қабылдайды.

Негізгі кәсіпорынның айналымы мына сатылардан тұрады:



  1. Негізгі қорлардың тозуы: табиғи және моралдық тозу.

а) табиғи және моралдық тозуы, яғни еңбек құралының тұтыну бағасын жойған кез.

Табиғи тозу мына жағдайда болады:

- Дайын өнімнің құнымен қалпына келтіретін еңбек құралының пайдалану процестері

- Еңбек құралдарының іске пайдаланылмай тұруына құралдардың құны

жойылады.

Негізгі қордың бірдей элементтері табиғи тозу теңсіздігінен шығарылған. Толық және ішінара тозудың негізгі қордағы айырмашылығы: толық тозу - үшін қорға жаңадан тарату немесе айырбастау (негізгі қордағы капиталдық құрылыстың тозуын ағымдық ауыстыру), ішінара тозу - жолдық ремонттарды өтеу.

Табиғи тозу өндірістік қызмет мерзімін процентпен белгілейді, яғни мына формуламен анықталады: (Иф)

Иф=Tф/Tн*100 (5)

Мұндағы Tф-өндірістік негізгі қордың нақты қызмет мерзімі, жыл

Tн-нормативті қызмет мерзімі, жыл.

Кездейсоқ, нақты қызмет мерзімін салыстыру мөлшері немесе оның алдын-алу, табиғи тозу пайызы мына формуламен анықталады:

Ифффв*100 (6)

Мұндағы: Тф- өндірістік негізгі қордың нақты қызмет мерзімі, жыл

Тв-өндірістік негізгі қордың қызмет мерзімінің мүмкіндігі, жол экспортын санау, жыл.

б) моралдық тозу көнеруден туады. Негізгі қаржы конструкциясы өнімділігі, тиімділігі, үнемділігі бойынша анықталады. Негізгі өндірістік қордың құнсыздануы.

Моралдық тозу көлемін бағалау:



  1. негізгі капиталдың толық және алғашқы құны = еңбек құралын оны

пайдалану бағасы бойынша сатып алу.

  1. Негізгі капиталдың қалдық құны - толық құны - амортизация

  2. Негізгі капиталдың қалыпқа келтіретін құны - іс жүзіндегі еңбек

құралдарының сол периодтағы, бағадағы құны

Моралдық тозудың алғашқы үлгісінде (ИМ1) бастапқы құнды қалпына келтіру, негізгі қордың салыстырмалы бағасы мен немесе пайызбен анықталады. Оның формуласы мынадай болады:

ИМ1н - Пс / Пн * 100 (7)

Мұндағы Пс және Пн - өндірістегі жаңа және моралды көнеру машиналарының сәйкестігі.

Табиғи және моралдық тозу есебінде қорды қалпына келтіру құны, қызмет мерзімі алмастырылған және амортизация нормасы мен суммасын анықтау көзделген.

Келесі топ көрсеткіштері негізгі қордың актив бөлігін пайдалану деңгейін және өндірістік қуатты, сонымен қатар оларды пайдалануды жақсарту мүмкіншіліктерінің жасырын резервтерін сипаттайды. Оларға негізгі қорларды интенсивті, экстенсивті, және интегралды пайдалану коэффициенті кіреді 49.

Экстенсивті пайдалану коэффициенті (Кэ), НӨҚ актив бөлігін пайдалану деңгейін сипаттайды. Ол құрал-жабдықтардың істелген уақыттың қордың календарлық уақытына қатынасы (Тк):

Кэф/ фреж (8)

Құрал-жабдықтарды экстенсивті пайдалану коэффициентінің мәні бірлікке жақындауы тиіс

Интенсивті пайдалану коэффициенті (Ки)- бұл көрсеткіш маштналар мен жабдықтардың пайдалану деңгейін мінездейді:

Ки = Пф / Пв (9)

Мұндағы, Пф – машиналар мен жабдықтардың нақты өндірісі;

Пв – машиналар мен жабдықтардың өндірістік мүмкіншілігі.

Интегралды коэффициент (Кинт) - бұл көрсеткіш маштналар мен жабдықтардың уақыт және қуаттылығы бойынша пайдалану деңгейін мінездейді:

инт) = Кэ * Ки (10)

Негізгі қорлардың амортизациясы.

«Амортизация» термині тікелей мағынада негізгі қорлардың өлімі жоқтығын, олардың тозуды толтыру, қалыптасу мүмкіндіктерін білдіреді.

Амортизация процесі негізгі қорлардың қызмет ету уақыты ішінде өзінің құнын бөлектеп шығарылатын өнімге ауыстыруын және тұтынылған негізгі қорларды өтеу үшін осы құнның келесі пайдалануын айтамыз.

Негізгі қорлардың ауыстырылған өнім құрамындағы құны өндіріс сферасынан кетіп айналу сферасына түседі.

Өнімді шығарғаннан кейін сәйкесінше негізгі қор құнына ауыстырылған ақша бөлігі амортизациялық қорға тұседі, онда толық мөлшерге дейін негізінде бастапқы құнына сәйкес жиналады (тозған негізгі қорларды шегергенде). Бұл амортизациялық қор (жиналған ақша сомасы) тозған негізгі қорлар орнына жаңа негізгі қорлардың заттық элементтерін сатып алуға пайдаланылады, яғни негізгі қорлардың қайта қалыптасуы жүреді.

Амортизацияның негізгі функциялары – қайта өндірісті қамтамасыз ету, негізгі қорлардың есебі және қайта қалыптасуы.

Одан басқа анықталған деңгейде негізгі қорларды толық пайдалануын қарастырып ынталандырушы қызметті де орындайды: құрал-жабдықтың қызмет ету мезгілі қанша ұзақ болса, сонша көп өнім шығарылады және сонша тез негізгі қорлардың құны ауыстырылады.

Шаруашылық практикада амортизацияны есептеу үшін амортизациялық аударымдар қолданылады, яғни аударылған құнның ақшалай көрінісі.

Амортизациялық аударымдар өнімнің, жұмыстың, қызмет көрсетулердің өзіндік құнын құрайтын негізгі бір элементтері болып табылады. Амортизациялық аударымдардың сомасын көтеру немесе төмендету өндірісте шығындардың, қосылған жылдық табыстың мөлшерінің бұзылуына, сәйкесінше салық салуда қайшылықтарға алып келеді.

Амортизацияның объективті негізі болып өндірістік үрдісте және бағаның қалыптасуында еңбек құралдарының қатысу ерекшеліктері табылады. Осыдан негізгі қорлардың жұмыс уақытының ұзақтығы олардың құны бір өндірістік циклда өнімге түгел емес бөлшектен ауыстырылады, олардың табиғи және моральдық тозу шамасына байланысты. Амортизация өнім құнының бір бөлігі есебінде бірнеше кезеңдерден өтеді: бітпеген өндіріс элементі ретінде, дайын және шығарылған өнім ретінде. Бітпеген өндіріс және дайын өнім кезеңдерінде оның қозғалысы айналым құралдарының аванс беруін қажет етеді.

Амортизациялық аударымдар шығып кеткен негізгі қорларды қайта өндіруге бағытталады. Сондықтан етуінің барлық кезеңіндегі амортизациялық аударымдар оның бастапқы құнына тең болуы керек, олардың жоюдан түскен таза түсімінен басқа болуы керек.

Өнімге ауыстырылған құн көлемі келесіндей анықталады; біріншіден негізгі қорлардың бастапқы құнымен, бастапқы құн қанша жоғары болса, сонша негізгі қорлар құнының ауыстырылатын бөлігі көп болады.

Екіншіден, бұл мөлшер негізгі қорлар түрімен анықталады, мысалға: өнеркәсіпте ғимараттардың мөлшерлі қызмет ету уақыты 30-50 жыл (өндіріс мамандығына байланысты), ал машиналардың және құрал-жабдықтардың қызмет ету уақыты – 3-15, 15-20 жылға дейін.

Үшіншіден, өнімге ауыстырылатын негізгі қорлар құнының мөлшері өндіріс мамандығының саласымен де шартталған: бір салаларда өнеркәсіптік өнім өндірісіне шығын амортизация үлесі өнеркәсіптердегі орташадан жоғары, бірінде төмен болады.

Амортизациялық аударымдардың көлемі норма амортизациясы бойынша негізгі қорлардың бастапқы құнынан олардың жұмыс уақытының мөлшерін есептеумен анықталады.

Осыған байланысты амортизация нормасы мына формула бойынша анықталады:

На = Фп (б) – Фп / Фп · tсл · 100% (11)

Мұндағы, На – жыл ішіндегі амортизация нормасы (%);

Фп (б) – негізгі қорлардың бастапқы құны;

Фп – жойылатын құн;

tсл – негізгі қорлардың жұмыс жасау мерзімі.

Амортизация нормасы негізгі қорлар құнының жылдық процентін өтеумен байланысты. Амортизация нормасы амортизациялық аударымының жылдық мөлшерінің негізгі қорлардың ортажылдық құнына қатынасымен анықталады.

Көпшілік салаларда өндірістің технологиялық ерекшеліктеріне, құрал-жабдықтар жұмысының ауыстырылуына және режиміне, жасалған жұмыстың жүктеме деңгейіне және табиғи көлеміне, сыртқы ортаның шарттарына, географиялық орналасуына (объектілердің) және т.б. факторларға байланысты амортизация мөлшері көтерілуі немесе төмендетілуі мүмкін.

Амортизация нормалары экономикалық оқшауланған және негізгі қорларды уақытында төлеуге бағытталуы қажет. Оларды есептегенде негізгі қорлардың экономикалық лайықты жұмыс жасау уақытын келесі факторлардың есебімен дұрыс анықтау маңызды болып табылады: моральдық тозуы (бірінші және екінші түрі); техникалық қайта құралдануының перспективалық жоспары; құрал-жабдық балансы; модернизация мүмкіндіктері және капиталдық жөндеу. Амортизация деңгейі капитал салымдарының және жаңа техниканың тиімді вариантын таңдауда маңызды роль ойнайды.

Бухгалтерлік есептің 6 стандартына сәйкес амортизацияны есептеу үшін келесі әдістер қолданылады:



  1. Бірқалыпты құнды тізімнен шығару;

  2. Жасалған жұмыс көлеміне сәйкес құнды тізімнен шығару

(өндірістік әдіс);

  1. Жеделдетілген тізімнен шығару:

а) кішірейетін қалдық

б) сандардың сомасы бойынша құнды тізімнен шығару

(коммулятивтік әдіс).

Бірқалыпты құнды тізімнен шығару әдісі – объектінің амортизацияланатын құнын ай сайын тең сомада тізімнен шығару. Бұл әдіс негізгі қорлардың объектісін пайдаланудан түскен пайда оны пайдалану уақытының әр кезеңінде бірдей деп болжаған кезде қолданылады, яғни объектінің қалатын пайдалылығы бірқалыпты болады 8.

Өндірістік әдіс амортизациялық аударымдар тек қана объектіні пайдалану мерзімен анықталады, яғни амортизация сомасының және өндірістік қуаттылықтың арасында тікелей байланыс бар. Бұл кезде амортизацияны анықтау үшін жұмыс жасау мезгілі ескерілмейді. Өндірістік қауттылық өнім шығару бірлігімен, қолдану сағатымен, жүріс бірлігімен және т.б. берілуі мүмкін. Активтің қалдық құны жойылу құнына жеткенше өндіріс қуаттылығына тіке тепе-тең жыл сайын төмендей береді. Бұл әдіс қолдану уақыты техникалық көрсеткіштерге немесе субъекттің шаруашылық қызметінде өзгерулермен шектеулі болған кезде қолайлы.

Өндірістік әдісті таңдауда объектінің өндірістік қуаттылығын пайдаланудан байланысты амортизацияның ауытқу көлемі жылдан жылға амортизацияның өзгеретін тенденциялар туралы нақты анықтамалар бермейтінін және өзіндік құнды және қаржылық жағдайын анықтауда тікелей әсерін тигізетінін ескеру қажет.

Технологияны жетілдіру жағдайында құрал-жабдықтар моральды тез тозады. Сондықтан қаржылық шарттарды құру мақсатында өндіріске ғылыми техникалық жетістіктерді енгізуді тездету үшін және негізгі қорларды жаңартуда мүдделігін көтеру үшін субъектілер амортизацияның жеделтілген есептеу әдісін қолдануларына болады:

а) сандардың сомасы бойынша құнды тізімнен шығару әдісі (коммулятивті);

б) кішірейетін қалдық әдісі.

Сандардың сомасы бойынша құнда тізімнен шығару әдісі есептік коэффициентін анықтаудан тұрады, коэффициент бөлімі пайдалы жұмыс істеу жылдарының сомасына тең, ал алымы кері қатардағы қызмет мезгілінің қалған жыл мөлшерінен тұрады. Бұл коэффициент әр түрлі қолдану мезгілінде әр түрлі, бірақ амортизацияланатын құнның тұрақты мөлшеріне қолданылады. Бұл әдісті қолданғанда бірінші жылдары амортизациялық аударымдар сомасы келесі жылдарға қарағанда айтарлықтай жоғары болады.

Кішірейетін қалдық әдісі амортизацияны есептеу бастапқы құнмен емес баланстық құнмен жүргізуден тұрады. Тіке сызықты әдісте амортизация нормасы екі еселенеді. Бұл кезде амортизация сомасы жылдан-жылға төмендейді, алғашқы жылдары ол айтарлықтай көп болады. Амортизацияны есептеген кезде қалдық құнды жойылу құнына дейін төмендету үшін пайдаланатын амортизация сомасы мөлшерімен шектелетін соңғы жылды қоспағандағы жоспарланатын жойылу құны амортизацияны есептеген кезде ескерілмейді.

Бекітілген орнатылған тәртіптегі сәйкескен инвентарьлы объектінің амортизация нормасы өскен кезде кәсіпорынның жеделдетілген амортизациясын есептеу бірқалыпты әдіс базасында жүргізеді.

Соңғы жылдары дамыған елдерде машиналардың құнын тез тізімнен шығарудан жаңа әдісі – амортизацияның регрессивті және прогрессивті әдістер комбинациясы қолданылады.


2 . «ЖАМБЫЛГИПС» АҚ-НЫҢ НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРЫН ПАЙДАЛАНУ ЖӘНЕ ЖАҢАРТУ ДЕҢГЕЙІН КЕШЕНДІ БАҒАЛАУ
2.1 «Жамбылгипс» АҚ-ның экономикалық белсенділігін талдау
“Жамбылгипс” зауыты №1792-ші бұйрық негізінде 1954 жылы 31 желтоқсанда құрылып, 1961 жылы зауыттың өндірістік қызметі басталып, жобалық қуаты отыз мың тонна жылына гипс тасын шығару бойынша іске қосылды.

Шикізат базасы болып- әбден қаралып, дайындалған екі уческедегі, яғни “Шығыс” және “Батыс”- Улькен-Бұрылтауда орналасқан үш қабаттан тұратын, 51,0 млн. тонна гипс запасы бар жерден тұрады. Яғни, бұл жер Тараз қаласынан Батысқа қарай 32 шақырым жерде орналасқан.

Таулы қойнау белгіленген 132 га бөлінген жер ауданында қопсытылуға рұқсат етілген. Ал жерлі аймақ №0085359 серия бойынша, 255,45 га ауданымен Жамбыл облысы, Жамбыл ауданының Әкімімен 1996 жылы 24 шілдеде үнемі пайдалануға бөлінген. Сонымен қатар 1995 жылы 22 мамырда жиырма жылға берілген қойнаулы жер №319 МГ сериялы лицензияға сәйкес өңделде.

Гипсті қазу ашық тәсілмен, алдын-ала қопсытып,жару жұмыстары арқылы жүргізіледі. Карьерден гипс тасы автокөлікпен таулы цехтың өндірістік алаңына жеткізіледі, онда гипсті уату, сорттау жұмыстары жүргізіліп, шикізат қоймасына дайын жалпақ ленталық пластик түрінде жетеді. Шикізат қоймасынан гипс тасы экскаватор көмегімен теміржол платформаларына тиеліп, цемент өндірісі үшін Республика тұтынушыларына жөнелтіледі. Гипс тасының бір бөлігі автокөліктерге тиеліп, гипс цехының алаңына жеткізіледі. Осы алаңнан гипс тасы ұнтақтайтын арнайы диірменге майдалануға беріледі. Ұнтақталған гипс диірменнен шнектермен 70-140оС температура деңгейінде термоөңдеу жүргізілетін гипс қайнату қазандарына тасымалданады. Қазандар табиғи газбен ысытылады. Қайнатылу процесі аяқталғаннан кейін гипс шнектермен, элеваторлармен тиеліп барып бункерлерге одан ары қарай дайын өнім силосына тасымалданады.

Силостардан гипс пневмокөлікпен темір жол цистерналарына тиеліп немесе автокөліктермен тұтынушылар қажеттігіне жөнелтіледі.

Гипс тасының негізгі тұтынушылары болып, Қазақстанның цемент зауыттары, сонымен қатар Ресейдегі Батыстық-Сібір, кейінірек Қырғызстанның цемент зауыттары да тұтына бастады. Осы тұста айта кететін бір жәйт, бүгінгі таңда Қазақстанда бес цемент зауыттары бар, нақтырақ; Өскемен, Қарағанды, Шымкент және Семей қалаларында.

Жаңа құрылыстарға қажетті гипске деген сұраныстың ұлғаюына байланысты гипс карьерін ұлғайту шешімі қабылданған болатын. Біздің облысымыз гипс запасына бай болуына қарамастан және гипс тасын, құрылыс гипсін шығаруда үлкен нәтижелерге қол жеткізе алатынына қарамастан мұның барлығы 100% қолдануда емес.

Әлем тәжірибесінің талдауы көрсеткендей, көптеген дамыған мемлекеттер цемент орнына құрылыс гипсін қолданады. Гипс өніміне капитал салымы цемент өндіруге қарағанда екі есе, технико-экономикалық ресурстар төрт есе, металл сыйымдылығы үш есе аз болып келеді. Дегенмен, мұның барлығына қарамастан, Қазақстанда негізінде гипстік шикізат тек цементтік өнеркәсіпке және құрылыс гипсі жөндеу жағдайында, жекеше жұмыстарда қолданылады.

Дәл қазіргі уақытта зауыт моралді және физикалық ескірген технологиялық жабдықтарда жұмыс істеуде. Көбінесе, тұтынушылардың аз болуынан тоқтап та қалады. Бүгінгі күні зауытта 93 адам саны жұмыс істейді.

Зауыттың орналасқан жеріне келетін болсақ, “Жамбылгипс” ЖАҚ-мы Тараз қаласында орналасқан, кәсіпорынның заңды мекен-жайы; Қазақстан Республикасы, Тараз қаласы, Ниеткалиева көшесі, 116 үй.

Зауыттың өз есеп шоты бар, Тараз қаласындағы “Центр Кредит” банкісімен қызмет жасасады.

1993 жылы “Жамбылгипс” зауыты Мемлекеттік мүліктік Жамбыл аумақтық комитеті шешімінің №4/24-ші бұйрық негізінде 1993 жылдың 17-ші қыркүйек айынан бастап “Жамбылгипс” зауыты ашық түрдегі акционерлік қоғам болып өзгертілді.

№ 2954-1919 куәлік негізінде “Жамбылгипс” ашық акционерлік қоғамы жабық түрдегі акционерлік қоғам болып өзгертілді. Жамбыл облысы Әділет басқармасы шешімімен ЖАҚ-ның жарлығына №405 бұйрық бойынша өзгертулер еңгізілді.

Кәсіпорынның негізгі қызмет түрі болып гипс тасын алу, өңдеу және өткізу болып табылады. 1961 жылдан өзінің өндірістік қызметі басталғаннан бері кәсіпорын гипстің Улькен-Бұрылтау деген қайнар көзінен алынатын шикізатты өңдеумен айналысқан.

“Жамбылгипс” АҚ-мы өндірістік негізде гипстің ең ірі қайнар көзін өңдей бастаған алғашқы кәсіпорын болып табылады, бүгінде гипсті алу немесе табу бойынша ірі потенциалды жағдайымен жалғыз өндірістік құрылым болып табылады.

Зауыттың негізгі жұмысы болып гипс тасын алу және Қазақстанның, Қырғызстанның, Ресейдің цемент зауыттарын қамтамасыз етіп, сонымен қатар құрылыс цементін шығару. Қазіргі уақытта “Жамбылгипс” АҚ-мы шығаратын өнім сапасын көтеріп және ассортимент түрлерін кеңейтуге ұмтылуда.

Кәсіпорынның аты; “Жамбылгипс” акционерлік қоғамы. № 2954-1919-АО тіркеу куәлігі бойынша 1998 жылдың 25-ші маусымынан бастап Жамбыл облысының Әділет басқармасында тіркелген.

Мекен-жайы; “Жамбылгипс” АҚ-мы Тараз қаласында орналасқан, кәсіпорынның заңды мекен-жайы; Қазақстан Республикасы, Тараз қаласы, Ниетқалиева көшесі, 116 үй.

Бастапқы немесе қазіргі кездегі кәсіпорынның мақсаттарына келетін болсақ, бүгінгі таңда “Жамбылгипс” ЖАҚ-мы шығаратын өнімдерінің сапасын көтеріп қана қоймай, өнім түрлерінің ассортиментін кеңейтуге ұмтылуда. Болашақта кәсіпорын құрылыс қоспаларына кейбір қосымшаларды шығаруын ұйымдастыруды жоспарлап отыр.

Кәсіпорын қызметінің негізгі бағыттарының бірі болып бұл- импортты алмастыру өнімінің өндірісін ұйымдастыру болып табылады. Нақтырақ, Республиканың Оңтүстік және Оңтүстік-Шығыс аймақтарының қажетсінулеріне сәйкес құрылыс цементі 1.

1 кесте - Жамбылгипс АҚ-ның технико-экономикалық көрсеткіштері



Негізгі көрсеткіштер


Өлшем бірлігі


2004


жыл

2005


жыл

Ауытқу


+;-

%

1

Өткізілген өнімнен түскен түсім

мың тг.


331500,3

339136,9

7636,6

102,3

2

Өнімнің өзіндік құны

мың тг.

248432,0

278060,0

29628

111,9

3

Жалпы табыс

мың тг.

83068,3

61076,9

-21991,4

73,5

4

Кезең шығындары

мың тг.

110434,4

119998,5

9564,1

108,7

5

Негізгі қызметтен түскен табыс

мың тг.

-27366,1

-58921,6

-31555,5

2,2 есе

6

Негізгі емес қызметтен түскен табыс

мың тг.

334123,2

12142,5

-321980,7

3,6 есе

7

Салыққа дейінгі жиынтық табыс

мың т.

306757,1

-46779,0

-35353,6

15,2

8

Таза табыс

мың тг.

214730,0

-46779,0

-167951

21,8

9

Өткізілген өнімнің 1 тг кеткен шығыны

теңге

1,08

1,17

0,09

8,3

10

Өнім рентабельділігі

%

59,8

-

-

-

11

Сату рентабельділігі

%

64,8

-

-

-

12

Өндіріс рентабельділігі

%

21,3

-

-

-

13

Жұмысшылардың орташа тізім саны

адам

417

481

64

115,3

14

Жұмысшылардың еңбекақы қоры

мың тг.

105903,0

125961,5

20058,5

119,0

15

Жұмысшылардың орташа еңбекақысы

теңге

21163,7

21823,1

833,1

103,1

16

Негізгі құралдардың орт. жылдық құны

мың тг.

143132,0

168915,0

25783,0

118,0

17

Айналым құралдардың орт. жылдық құны

мың тг.

862976,9

253835,5

-609141,4

29,4

18

Қор қайтарымы

теңге

2,32

2,01

-0,31

86,6

19

Қор сиымдылығы

теңге.

0,43

0,49

0,06

113,9

20

Қормен қарулану

мың тг.

343,2

351,2

308,0

102,3

Ескертпе - "Жамбылгипс" АҚ-ның мәліметтері бойынша есептелінді
Кестені қарастырсақ екі жылдың арасында айтарлықтай айырмашылық бар. Сол көрсеткіштерді бір-бірімен салыстырып, анықтап талдап көрейік.

Өткізілген өнімнен түскен табыс есепті жылды базалық жылмен салыстырсақ, ауытқу 7336,6 мың тг құрап, 2,3 пайыз оң өзгеріс алып келді. Мұның себебі, нарыққа жаңа материал шығып соның есебінен өтім күшейді. Өнімнің өзіндік құны - шикізаттарға шығындардың өсуіне байланысты 11,9 пайызға өсуімен байқалса, жалпы табыстың сальдосы -21991 мың тг құрап, өзіндік шығындардың асыра қымбаттауынан теріс нәтижені көрсетіп отыр. Кезең шығындарына тоқталсақ, бұл базалық жылы 110434,4 мың тг құраса, есепті жылы 119998,5 мың тг құрап -21991,4 мың тг, яғни 8,7 пайызға өсіп отыр. Бесінші көрсеткіш негізгі қызметтен түскен табыс 2004 жылды 2005 жылмен салыстырғанда 2,2 есе төмендеді. Негізгі емес қызметтен түскен табыс базалық жылы 334123,4 мың тг құрап, есепті жылы 12142,5 мың тг болып 3,6 есе төмендеді. Салыққа дейінгі жиынтық табысты қарайтын болсақ, 2004 жылды 2005 жылмен салыстырсақ, 15,2 есе теріс өзгеріс байқалады. Бұл жалпы есепті жылы табыстың айтарлықтай төмендеуі және шығындардың көбеюі қатты әсер етті. Сегізінші көрсеткіш таза табысқа келетін болсақ, корпоративтік төлемнен кейін 2005 жылды өткен жылмен салыстырсақ -167951 мың тг болып 78,8 пайыз төмендеді. Өткізілген өнімнің 1 тг кеткен шығыны базалық жылы 1,08 болса, есепті жылы ол 0,09 тг өсіп, 8,3 пайызға жоғарылаған. Келесі көрсеткіштеріміз кәсіпорынның рентабельділігімен тығыз байланысты өнім және сату рентабельдіктеріне келетін болсақ, бұлар 28,4 – 27,4 ке дейін төмендесе, өндіріс рентабельділігі бұдан да үлкен айырмашылықты 72,8 пайыз теріс нәтижені көрсетіп тұр. Бұл өзгеріс кәсіпорынның үлкен шығындарымен және таза табыстың азаюымен түсіндіріледі. Кәсіпорындағы жұмысшылар саны біршама өзгерістерге ұшырап отыр. өндіріс көлемін ұлғайтуға, қосымша цехтар ашуға байланысты жұмысшылар саны артып отыр, яғни 2004 жылы 417 адам болса, ал 2005 жылы 15 % артып 481 адамға жеткен. Сәйкесінше бұл өзгеріс жұмысшылардың еңбекақы қорына өз ықпалын тигізіп отыр, мұндағы ауытқу 833,1 мың тг құраған. "Жамбылгипс" АҚ-ның жұмысшыларының орташа айлық еңбекақысы екі жыл көрсеткіштерін салыстыра келе 833,1 теңгеге өскен, нәтижесінде есепті жылы 21823,1 теңге болып отыр. Кәсіпорындағы негізгі құралдардың орташа жылдық құны 2004 жылы 143132,0 мың теңге. Мұндай өзгеріс себебі қосымша цехтардың ашылуына, оларға алынған құрал-жабдықтардың есебінен негізгі құралдардың орташа жылдық құны өсіп отыр.

Кәсіпорынның міндеттемелерінің артуы және жіберілген тауарға төлемдердің кешіктірілуіне байланысты есепті жылы айналым құралдарынан орташа жылдық құны 82,2 %-ға төмендеген 6.

Келесі қарастыратын көрсеткішіміз ол қор сыйымдылығы, яғни 1 теңге өнім көлеміне қанша негізгі қор келетінін көрсетеді. Қор сыйымдылығы – бұл өте қажет көрсеткіш, ол капитал салымдарының үнемдеуімен немесе олардың ұлғаюымен байланысты. Қарастырылып отырған кезең уақытында 2004 жылы қор сыйымдылығы 0,43 мың тенге, ал 2005 жылы 0,49 мың тенгені құрды. Қор сыйымдылығы төмендеген кезде негізгі өндірістік қорлардың жақсы қолдануы байқалады.

Қолданылған негізгі капиталдың деңгейі бір жағынан кәсіпорынның қор құрылымын құруда қолданылатын прогрессивті технологиялық политикасы. Ал екінші жағынан өнім шығару өндірісінде ұйымдастыруы мен технологиясы. Бұл жағдайда басшылар негізгі қорлардың нақты қалай қолданатынын білу керек екендігін көрсетеді.

Бұл мақсаттар үшін негізгі капиталды қолдануды бағалайтын көрсеткіштер жүйесі қолданылады. Олардың ішінде ең маңыздалары қор қайтарымдылығы, қор сиымдылығы көрсеткіштері. Қор қайтарымдылығы өткізілген өнімнен түскен түсімнің негізгі құралдарына қатынасына тең.



2004 жылы "Жамбылгипс" АҚ-ның қор қайтарымдылығы 2,32 мың тенге, ал 2005 жылы 2,01 мың тенгеге азайып отыр. Қор қайтарымдылығы көрсеткіші басшыларға бекітілген қорлардан қаншалықты табыс алатынын көрсетеді. 2005 жылы негізгі қорлардың 1 тенгесіне түскен пайда көлемі теріс болды, яғни кәсіпорын шығынға жұмыс істеді. Ал енді кәсіпорынның натуралды күйде өндіретін өнім көлемін көрелік.

Қор қайтарымға факторлардың әсерін талдау барысында “Жамбылгипс” ЖАҚ-да қор қайтарымының өзгеруіне өнім көлемі оң әсер етіп, өндірістік негізгі қордың орташа жылдық құны теріс әсер еткені анықталды, себебі өндірілген өнімнің көлеміне сәйкесінше негізгі қордың құны қайтарылмай отыр.
2 кесте - “Жамбылгипс” АҚ-да натуралды түрде өндірілген өнім көлемі


Көрсеткіштер

Өлшем бірлігі


2004 жыл

2005

жыл


Абсолюттік

ауытқу

+; -

%

1

2

3



4.



Өндірілген өнім көлемі,

соның ішінде:

-құрылыс гипсі

-селективті гипс

-гипс тасы

-мрамор ұнтағы


тонна
тонна

тонна

тонна


тонна

226756
4596

9124

210000


3036

311728
4160

10520

296000


1048

84972
-436

1396

86000


-1988

137,5
90,5

115,3

141,0


34,5

Ескертпе - "Жамбылгипс" АҚ-ның мәліметтері бойынша есептелінді
Жамбылгипс” АҚ-ның өнім көлемі натуралды түрде көрсетілген. Базистік жылына қарағанда есепті жылы өндірілген өнім көлемі біршама жоғарырақ. Яғни, 2004 жылы 226756 тонна өнім өндірілсе, есепті жыл 2005 жылы 311728 тонна өндірілген. Мұндағы абсолюттік ауытқу 84972 тоннаны көрсетіп отыр. Сонымен қатар, кестеде өндірілген өнім түрлері жеке дара көрсетілген. Кәсіпорын өндіретін өнімдерінің ішінде 2004 жылға қарағанда есепті жылы ең көп өндірілгені бұл- гипс тасы. Демек, 2005 жылы бұл өнім түрі 2004 жылмен салыстырғанда 86000 тоннаға артық өндірілген. Ал, ең азы бұл- құрылыс гипсі. Мұнда, базалық жылға қарағанда есепті жылы -436 тоннаға кем өндірілгенін байқаймыз.

Кәсіпорынның шаруашылық қызметін талдаудың қорытынды кезеңі оның қаржы жағдайын зерттеу болып табылады. Кәсіпорынның қаржы жағдайы оның өндірістік қызметіне тікелей тәуелді болады. Жоспарларды, әсіресе, өнім өндіру мен өткізу жоспарларын орындаудағы ауытқулар кәсіпорынның қаржы жағдайына әсер етпей қоймайды. Осының өзінде кәсіпорынның өндірістік қызметі оның қаржы жағдайына, оның төлем қабілетіне тәуелді болады. Мәселен, төлемдерді төлеу үшін қажетті ақшалай қаржылардың болмауы өнім жөнелтушілермен арадағы қарым-қатынасқа ықпалын тигізіп, товарлық-материалдық игіліктерді жеткізу жоспарының және өндіріс жоспарының орындалуына қауіп төндіруі мүмкін.

Өндірістік-шаруашылық процесте шикізаттарды, материал-дарды және басқа да тауарлық- материалдық игіліктерді алудан бастап, өнім өткізуге дейінгі барлық операциялар тығыз өзара байланыста болады және қаржы арқылы жүзеге асып отырады. Сондықтан егер кәсіпорынның өз қарамағында ақша қаржыларының жеткілікті сомасы болмаса немесе олар ұйымсыз пайдаланылатын болса, мұның өзі жабдықтау, өнім өндіру және өткізу жоспарларының орындалуына едәуір дәрежеде ықпал жасайды.
3 кесте - "Жамбылгипс" АҚ-ның қаржылық тұрақтылығын бағалау




Көрсеткіштер

2004 жыл

2005 жыл

Ауытқу

+ / -

%

1

Тәуелсіздік коэффициенті

0,51

0,34

-0,17

66,6

2

Тәуелділік коэффициенті

0,49

0,65

0,16

132,6

3

Қаржыландыру коэффициенті

1,04

0,53

-0,51

51,0

4

Қарыз және меншік капиталдың арақатынасы

0,96

1,8

0,84


187,5

Ескертпе - "Жамбылгипс" АҚ-ның мәліметтері бойынша есептелінді
Кәсіпорын қызметінің экономикалық тұрақтылығын анықтау үшін келесі көрсеткіштерді анықтауымыз қажет. Кәсіпорын балансымен, қаржылық есептерінде берілген мәліметтерге сүйене отырып, есептелген көрсеткіштерді талдау жасайтын болсақ.

Тәуелсіздік коэффициенті - бұл кәсіпорын меншікті капиталының жалпы активтеріндегі үлес салмағын көрсетеді. Біздің кәсіпорын бойынша бұл коэффициент 2005 жылы 0,34 ті құраған, өткен жылмен салыстырғанда 34,4 %-ға төмендеген.

Тәуелділік коэффициенті – бұл кәсіпорынның міндеттемелерінің (қарыз капиталының ) кәсіпорын активіндегі үлес салмағын көрсетеді, яғни кәсіпорын міндеттемелері мен есептесе алу қабілеттілігін анықтайды. "Жамбылгипс" АҚ - ның жабдықтар мен бюджет алдындағы қарыздарының өсу есебінен тәуелділік коэффициенті өсіп, 32,6%-ға артқан.

Қаржыландыру коэффициенті - меншікті капиталды тартылған капиталға бөлу арқылы табылады. Ол кәсіпорын активтерінің қай бөлігі меншікті қаражат есебінен, қай бөлігі қарыз қаражат есебінен қаржыланатынын көрсетеді. 2005 жылы бұл коэффициент 49%-ке азайды.

Қарыз және меншікті капиталдың қатынасы – кәсіпорынның төлем қабілеттілігін көрсетеді. Біздің кәсіпорын бойынша бұл коэффициент 87,5%-ға артқан. Қаржыландыру коэффициенті екі кезеңді салыстырғанда 50%-ға төмендеген. Қаржы жағдайын талдауға керекті негізгі мәліметтер бухгалтерлік баланста, сондай-ақ баланстың көрсеткіштерін толықтыратын, олардың мазмұнын ашатын және есепті кезең ішіндегі өзгеру себептерін анықтайтын жылдық және ағымдағы есеп берудің есептік формаларында болады.

Кәсіпорынның қаржы нәтижелері оның өндірістік және шаруашылық қызметінің қорытындыларына байланысты болғандықтан талдау кезінде өнім өндіру, оның өзіндік құны мен өткізілуі және басқалар туралы есептер пайдаланыл Табыс пен рентабелділік жоспарының орындалуын талдаудың негізгі міндеттері болып мыналар табылады; шаруашылық қарекеттің түпкі қаржы нәтижесі ретінде баланстық табыс жоспарының орындалуын бағалау, кәсіпорын табысы мен рентабелділігін арттырудың резервтерін анықтау.

Кәсіпорынның табысы өндірістің тиімділігін сипаттайтын қорытынды көрсеткіш болып табылады. Кәсіпорындар немесе бірлестіктер коллективінің жұмысындағы жағымды жақтар да, жағымсыз жақтар да пайдада өз көрінісін табады. Табыс жаңа техника мен озық технологияның енгізілуі, еңбек өнімділігінің артуы, өнімнің өзіндік құнының кемітілуі, оның номенклатурасының жаңартылып, ұлғайтылуы, ақаулар мен өнімсіз шығындардан болатын ысыраптың азайтылуы сияқты факторлардың өзара байланысын және бұлардың бірлестік үшін маңызын неғұрлым толық сипаттайды.

Табыс ақшалай формасында кәсіпорынның кірістері мен шығыстарының барлық түрлері соған сайылатын ортақ негіз болып табылады. Тәжірибеде пайданың төрт түрін саралайды; баланстық пайда, тауарлы өнімді өткізуден болған табыс, басқалай өткізуден болған табыс және өнім өткізуден тыс табыс.


4 кесте – "Жамбылгипс" АҚ-ның табыстылығын бағалау (салыстырмалы көрсеткіштер)




Көрсетікштер

2004 жыл

2005 жыл

Ауытқу

+ / -

%

1

Кәсіпорын активінің табыстылығы

30,6

4,6

-26

15,0

2

Ұзақ мерзімді активтің табыстылығы

78,8

11,5

- 67,3

14,6

3

Ағымдағы активтің табыстылығы

50,0

7,7

- 42,3

15,4

4

Негізгі өндірістік қорлардың табыстылығы

30,6

6,07

- 24,53

19,8

5

Сату көлемінің табыстылығы

28,05

6,5

- 21,55

23,2

6

Өткізілген өнімнің табыстылығы

64,7

13,8

-50,9

21,3

7

Негізгі қызмет табыстылығы

-

79,4

79,4

-

8

Меншік капиталдың табыстылығы

60

13,3

-46,7

22,2

9

Негізгі капиталдың табыстылығы

150,0

27,6

-122,4

18,4

Ескертпе - "Жамбылгипс" АҚ-ның мәліметтері бойынша есептелінді
Қолда бар жалпы кәсіпорын активтерінің табыстылығын есептейтін болсақ есепті , өтекен кезең көрсеткіштерімен салыстырғанда 26 мың теңгеге азайып, 4,6 мың теңге құрап отыр.

Негізгі құралдарының табыстылық деңгейі талдап қарасақ, есепті жылы негізгі құралдардың 1 теңгесіне шаққандағы табыс көлемі 24,53 теңгені құраса, базалық жылы бұл көрсеткіш 6,07 теңге болған. Яғни кәсіпоры активтерінің басым бөлігін құрайтын негізгі қорлардың да табыстылығы

19,8 пайызға жоғарылаған.

Кәсіпорын активтерінің өтімді бөлігі болып саналатын ағымдағы активтері 15,4 пайызға артып отыр. «Жамбылгипс» АҚ –ң өнімдерінің өткізілуін біршама тұрақты деп қарастыруға болады.

Меншікті капиталдағы табыс үлесі 22,2паызға артып отыр.

Ал енді негізі құралдардың бір жылдағы айналымына келетін болсақ, 2003 жыл 23,4 айналым жасаған болса, 2004 жылы 13,5 –ке төмендеген. Меншікті капитал айналымдылығында өзгеріссіз екі жылдада 3,4 айналым жасағанын көрсетіп отыр.


2.2 «Жамбылгипс» АҚ-ның негізгі құралдармен қамтамасыз етілуін талдау
Негізгі қорлар кәсіпорынның негізгі капиталының жалпы сомасының үлес салмағынан тұрады. Негізгі қордың саны, техникалық деңгейі тиімді пайдалануы кәсіпорын қызметінің соңғы нәтижесіне байланысты болады. Олар; өнімді шығару, оның өзіндік құны, пайда, рентабелділік дәрежесі және қаржылық жағдайлардың тұрақтылығы.

Негізгі қорлардың пайдаланылуын талдаудың негізгі міндеттері- оның қорлардың көлемін, құрамы мен динамикасын талдау, техникалық жағдайын бағалау, кәсіпорынның негізгі қорлармен қамтамасыз етілуін және олардың құрылымдық бөлімдер арасында бөлінуінің ұтымдылығын анықтау, пайдалану көрсеткіштерін зерттеу, пайдаланылу көрсеткіштеріне факторлардың жасайтын ықпалын анықтау, негізгі қорлардың пайдаланылуын жақсарту резервтерін анықтау, пайдаланылу тиімділігін арттыру жөніндегі шараларды белгілеу.

Кәсіпорынның негізгі қорлармен қамтамасыз етілуі және оларды пайдаланудың тиімділігі өнім өндірудің көлемін анықтайтын аса маңызды факторлар болып табылады. Осыған байланысты талдау процесінде кәсіпорынның негізгі қорлармен қалай қамтамасыз етілгенін және оларды қаншалық тиімді пайдаланатынын жан-жақты зерттеу қажет.

Кәсіпорынның өндірістік қуаты негізгі қорлардың өнімді барынша көп шығару жөніндегі мүмкіндіктерімен анықталады. Өндірістік қуат негізгі қорлардың құрамының әркелкі болуына тікелей байланысты болады. Қорлардың бір бөлігі өндірістік процеске тікелей қатысады да, өндірілген өнімнің көлеміне тура ықпал жасайды, енді бір бөлігі өндіріс процесіне тікелей қатыспағанымен, өндірістің қалыпты барысын қамтамасыз ету үшін қажет болады. Бұған қоса кәсіпорындардың өндірістік мақсатқа жатпайтын қорлары да болады. Осыған сәйкес өнеркәсіп кәсіпорындарының негізгі қорлары өнеркәсіптік-өндірістік негізгі қорлар мен өндірістік мақсатқа жатпайтын негізгі қорлар болып бөлінеді. Талдау кәсіпорындардың негізгі қорларының құрамын және осы талданып отырған кезеңде құрамда болған өзгерістерді зерттеуден басталады. «Жамбылгипс» АҚ негізгі құралдар құрылымы келесі кестедегідей болып қалыптасқан.

Өндірістік негізгі қордың құрылымы қоғам арасында салынатын қаражат салмағының айырмашылығын көрсетеді. Яғни актив бөлігінде негізінен өндірістің айнымалы қаржыларының жұмсалуы көзделеді. Сондай-ақ өндіріске қызмет ететін шешуші бөлімнің және өндірісте сипатталуға мүмкін болатын кәсіпорын шығарған бұйым, сонымен қатар құрал-саймандар яғни өнімді өндіруге қатысатын негізгі қорлар жатады. Негізгі қордың актив бөлігінің өсуі өндірісте еңбек өнімінің артуына өндірістің тиімді дамуына әсер етеді. Пассив бөлігіне ғимараттар, транспорттар, беріліс қондырғылар жатады. Олар өндіріс процесінде бірнеше рет қатысып өндірістің актив бөлігінің тиімді жұмыс жасауын қамтамасыз етеді 11.

Жоғарғы көрсеткішті қор қайтарымынан шығарылған басқа да өнім шарты, өндірістік негізгі қор айналымының үлес құнына тең. Сондықтан кәсіпорынның ақшалай жинағын көбейту, өзіндік құнды төмендету, өндіріс шартын өсіру, негізгі қор құрылымын жақсартуды қарау. Негізгі қор есеп және жоспарын ақшалай немесе заттай үлгіде жүргізеді. Негізгі қорлар бағасы амортизациялық есеп көлемі, тозу деңгейі үшін қажет.

5 кесте – “Жамбылгипс” АҚ-ның негізгі құралдарының құрылымын талдау



Негізгі құралдардың топ атауы


2004


жыл

мың тг


­%

2005


жыл

мың тг



%

Ауытқулар

+;-

мың тг


%




Негізгі құралдардың барлығы

143132,0

100

168915,0

100

25783,0

118,0

1

Үйлер, құрылыстар

5450,0

3,8

11268,0

6,6

5818,0

2,06 есе

2

Ғимараттар

126,0

0,09

96,0

0,9

- 30,0

76,2

3

Көлік құралдары

4440,0

3,1

17049,0

10,1

12609,0

3 есе


4

Өткізгіш құралдар

2035,0

1,4

1835,0

1,09

- 200,0

90,2

5

Машиналар мен жабдықтар

128946,0

90,1

138667,0

82,5

22330,0

116,7

6

Өндірістік мүкәммалар

1884,0

1,3

2268,0

1,3

384,0

120,4

7

Басқа да негізгі құралдар

251,0

0,2

185,0

0,1

- 66,0

73,7

Ескертпе - "Жамбылгипс" АҚ-ның мәліметтері бойынша есептелінді

Жоғарыда кесте мәліметтері “Жамбылгипс” АҚ-ның негізгі құралдарының жалпы жағдайын сипаттайды. Кесте мәліметтерінен үйлердің есепті жылы есепті жылы 2, 06 есе, көлік құралдарының 3 есе өскендігін

байқаймыз. Көлік құралдарының көбеюі есепті жылы кәсіпорынға өндірістік мақсатта 15929 мың тг көліктер еңгізілді. Сондай-ақ мәліметтерден кәсіпорында өндірістік үрдіске қатысатын негізгі құралдар – машиналар мен құрал жабдықтарүлесінің жоғарылығын байқаймыз. Ол барлық негізгі құралдардың 90 пайызын құрайды. “Жамбылгипс” АҚ-дағы машина және құрал-жабдықтардың жіктемесін келесі кестедегі мәліметтері қамтиды. Кәсіпорынның табысты қызметінде мүлкінің қоғалысы да маңызды роль ойнайды. Сондықтан кәсіпорын тозығы жеткен құрал-жабдықтарды есептен шығарып, оның орнын жаңасымен толықтыруға тырысып жатады.
6 кесте – “Жамбылгипс”АҚ-дағы машиналар және жабдықтар құрамы



Көрсеткіштер


2004 жыл

2005 жыл


Ауытқу

+,-

%




Машиналар мен жабдықтар, барлығы:

Соның ішінде


128946,0

138667,0

9721,0



107,5

1

Қуатты күшті машиналар мен жабдықтар:

168,0

777,0

609,0

4,6 есе

-

Жылу техникалық жабдықтар

164,0

777,0

613,0

4,7 есе

-

Электро қозғалтқыштар

4,0

-

4,0

-

2

Жұмыс маштналары мен жабдықтары

127129,0

126123,0

- 996,0

99,1

-

Құрылыс материалдарын шығаратын машиналар мен жабдықтар

127111,0

126123,0

- 988,0

99,2

-

Өлшеуіш техника

8,0

-

8,0

-

3

Басқа да машиналар мен жабдықтар

646,0

8665,0

8019,0

134,1

-

Өнеркәсіптік трактор

136,0

556,0

420,0

4,1 есе

-

Металл кесетін машиналар мен жабдықтар

4,0

-

4,0

-

-

Темірді соғып сығымдайтын құрал-жабдықтар

3,0

-

3,0

-

-

Көтеріп таситын жүк тиеу машиналары

58,0

6907,0

6849,0

119,1 есе

-

Кесу машиналары мен жабдықтары

5,8

160,0

102,0

27,6 есе

-

Техникалық үрдістерге арналған өзге де ыдыстар

154,0

142,0

-12

92,2

-

Өзге де машиналар мен жабдықтар

-

900,0

900,0

-

4

Компьютерлер

1013,0

649,0

-364,0

64,1

Ескертпе - "Жамбылгипс" АҚ-ның мәліметтері бойынша есептелінді

Негізгі қорлардың толық барын көп жағдайда белгіленген бір мезгілдегі жағдайын сипаттайды. Мысалға, есептік жылдың жыл басына және жыл аяғына бар болуын негізгі қорлар балансынан алуға болады. Бірақ кейбір жағдайларда негізгі капиталдың бар болуы орташа бір кезең ішіндегі негізгі қорлардың қозғалысы салдарынан олардың түсімі және шығысы жүрген туралы сипаттама қажет болады. Орташа бір кезең ішіндегі бар болуын статистика орташа шамалардың формуласын пайдаланамыз: а) кезеңнің басындағы және аяғындағы мәліметтері бар болған кезде – орташа арифметикалық жәй; б) тең емес интервалды уақыт моментіне мәліметтер бар болғанда – орташа арифметикалық. салмақтанған; в) тең интервалды периодты уақыт моментіне мәліметтер бар болғанда – момент қатарының орташа хронологиялық. Бір сөзбен айтқанда негізгі қорлардың ортажылдық құны - бұл кәсіпорынның жыл ішіндегі негізгі қорлардың бар болуының орташа мағыналы көрсеткішінің құны. Негізгі қорлардың ортажылдық баланстық құнынан басқа негізгі қорлардың ортажылдық құны ортажылдық бағада есептелуі мүмкін.Көріп отырғанымыздай "Жамбылгипс" АҚ-ның барлық негізгі құралдардың көбейгенін көріп отырмыз, бұған басты себеп кәсіпорынға келіп түскен негізгі құралдар кәсіпорыннан шыққан негізгі құралдар құнынан жоғарылап отыр. Бұл сондай-ақ машиналар мен жабдықтар, көлік құралдар үлесін көбейту.

“Жамбылгипс” АҚ-мы қазіргі кездегі таулы-техникалық құрал-жабдықтармен, күшті өндірістік базамен, арнайы техни-камен, сорттап-майдалау комплекстерімен жабдықталған. Бүгінгі таңда кәсіпорын жылына 350 мың. тоннаға дейін гипс тасын алуды және жылына 50 мың тонна құрылыс гипсін шығаруды қамтамасыз етуге мүмкіншілік туғызатындай темір жол мен автокөлік жолдарымен де қамтамасыз етілген.


    1. Кәсіпорынның негізгі капиталын тиімді пайдалануын талдау

Кәсіпорынның негізгі қорларын және өндірістік қуаттылығын тиімді пайдалану оның барлық технико-экономикалық көрсеткіштерінің жақсаруына мүмкіндік туғызады, соның ішінде өнім шығаруын көбейтеді, өзіндік құнын, еңбек сыйымдылығын төмендетеді және т.б.

Кәсіпорынның негізгі қорларын тиімді пайдалануды талдау өткізудің методикасы оны қолданудың ең тиімді нұсқауды таңдауға көзделген. Сондықтан талдаудың негізгі ерекшеліктері болып мыналар табылады:


  1. Негізгі қорларды пайдаланудың нұсқаулық шешімдері; және

2) перспективаға мақсатталу.

Перспективалық анализ – бұл инвестицияларды талдаудың негізгі түрі, оған баланста бар негізгі қорлардың және оларды тиімді қолдануының бағалануы барлық ресурстар түріне қолданылатын технологиялық бағалануға негізделген, ол қайтарымдылық және сыйымдылық көрсеткіштерін есептеуді және талдауды болжайды. Сонымен қатар негізгі қорлардың рентабельділігі және салыстырмалы үнемдеуін бағалау жүргізіледі.

"Жамбылгипс" АҚ-ның бойынша негізгі қордың қор қайтарымы келесідей:

2004 жылы ФОо = 331500,5/143132,0 = 2,32 тенге

2005 жылы ФО1 = 339136,9/168915,0= 2,02 тенге

2005 жылы пайдаланылған негізгі қорлардың 1 тенгесінен 2,02 тенгеге өнім көріп отырмыз.

Қор қайтарымның өзгерісін сипаттайтын индекс:

Iфо = ФО1 / ФОо (12)

Iфо = 2,02 / 2,32 = 0,86 немесе 14%

яғни, қор қайтарымдылық коэффициенті 2005 жылы 2004 жылмен салыстырғанда –0,31 кеміген.

Қор қайтарым нәтижелерін салыстырғанда базистік жылға қарағанда есептік жылы қор қайтарым көрсеткіштері айтарлық көтерілген. Қор қайтарым көрсеткішінің кемігенін 2 негізгі фактордың әсерінен деп түсіндіреміз, біріншіден негізгі қорлардың көлемінің өсу есебінен және екіншіден кәсіпорынның негізгі өндірістік қорларын пайдалануды жақсартудан.

Қор қайтарымның кемуі дәл қай фактордың есебінен кемитінін анықтау үшін келесі есептемені жүргіземіз. Бұл үшін келесі кестеде қор қайтарымға және оның өсу қарқынына әсер ететін негізгі көрсеткіштердің абсолютті өзгерулерін көрсетеміз.

Қор қайтарымға факторлардың әсерін талдау барысында “Жамбылгипс” ЖАҚ-да қор қайтарымының өзгеруіне өнім көлемі оң әсер етіп, өндірістік негізгі қордың орташа жылдық құны теріс әсер еткені анықталды, себебі өндірілген өнімнің көлеміне сәйкесінше негізгі қордың құны қайтарылмай отыр.

7 кесте – "Жамбылгипс" АҚ-ның негізгі құралдарды тиімді пайдаланудың көрсеткіштері





Негізгі көрсеткіштер

Өлшем бірлігі

2004

2005

Ауытқу

+ / -

%

1

Өнімді өткізуден түскен түсім

мың тг

331500,3

339136,9

7636,6

102,3

2

Негізгі құралдардың орташа жылдық құны

мың тг.

143132,0

168915,0

25783,0

118,0

3

Қор қайтарымы

теңге

2,32

2,01

-0,31

86,6

4

Қор сиымдылығы

теңге.

0,43

4,32

3,89

10,05 есе

5

Жұмысшылар саны

адам

417

481

64

115,3

6

Қормен карулану

мың теңге.

343,2

351,2

308,0

102,3

Ескертпе - "Жамбылгипс" АҚ-ның мәліметтері бойынша есептелінді
Жоғарыда көрсетілген кестедегі мәліметтерді мына формулалардың көмегімен анықтадық;

Негізгі қордың тиімділігін сипаттайтын көрсеткіштер;



  1. Ққ= ; тг/тг (13)

  2. Қс= ; тг/тг (14)

  3. Кқарул=; тг/Адам (15)

“Жамбылгипс” АҚ-ның негізгі қорлардың жылжуы туралы есеп беруіне сүйене отырып, негізгі қордың тиімділік көрсеткіштері қор қайтарымы, қор сыйымдылығы және жұмысшылардың қор қарулануы анықталды. Анықталған мәліметтерге сай, кәсіпорын жыл сайын жаңа құралдарды өндіріске еңгізгені нәтижесінде қор қайтарымы есепті жылы базистік жылға қарағанда біршама жоғарылаған.

Екі жыл көрсеткіштерін салыстыра келгенде "Жамбылгипс" АҚ-ның кәсіпорынының негізгі құралдарының жағдайы, яғни орташа жылдық құны төмендегенін байқаймыз.Есепті жылы 2004 жылмен салыстырғанда 54405,5 мың тенгеге көбейіп отыр. Менің ойымша кәсіпорындағы негізгі құрал –жабдықтың моральдік тұрғыдан шектен тыс тозуы сапалы өнім өндіруге, өндірістің толық қуатта жұмыс істеуіне мүмкіндік бермеуіне байланысты есептен шығарылып отыр.

2004 жылы "Жамбылгипс" АҚ-ның қор қайтарымдылығы 2,12 тенге, ал 2005 жылы 0,62 тенгеге төмендеп отыр. Қор қайтарымдылығы көрсеткіші басшыларға бекітілген қорлардан қаншалықты табыс алатынын көрсетеді.

Келесі қарастыратын көрсеткішіміз ол қор сыйымдылығы, яғни 1 теңге өнім көлеміне қанша негізгі қор келетінін көрсетеді. Қор сыйымдылығы – бұл өте қажет көрсеткіш, ол капитал салымдарының үнемдеуімен немесе олардың ұлғаюымен байланысты. Қарастырылып отырған кезең уақытында 2004 жылы қор сыйымдылығы 0,47 тенге, ал 2005 жылы 0,62 тенгені құрады. Қор сыйымдылығы төмендеген кезде негізгі өндірістік қорлардың жақсы қолдануы байқалады.

Сонымен бірге 1 жұмысшының қормен қарулануы 2005 жылы 437,5 мың тенгені көрсетті, ол 2004 жылға қарағанда 16 пайызға артты.

Кәсіпорынның табысты қызметінде мүлкінің қоғалысы да маңызды роль ойнайды. Сондықтан кәсіпорын тозығы жеткен құрал-жабдықтарды есептен шығарып, оның орнын жаңасымен толықтыруға тырысып жатады. Тозығы жеткен құралдар есептен шығарылып, оның орнына басқа жаңа құралдармен ауыстырылып жатады.

Негізгі қорлардың толық барын көп жағдайда белгіленген бір мезгілдегі жағдайын сипаттайды. Мысалға, есептік жылдың жыл басына және жыл аяғына бар болуын негізгі қорлар балансынан алуға болады. Бірақ кейбір жағдайларда негізгі капиталдың бар болуы орташа бір кезең ішіндегі негізгі қорлардың қозғалысы салдарынан олардың түсімі және шығысы жүрген туралы сипаттама қажет болады. Орташа бір кезең ішіндегі бар болуын статистика орташа шамалардың формуласын пайдаланамыз: а) кезеңнің басындағы және аяғындағы мәліметтері бар болған кезде – орташа арифметикалық жәй; б) тең емес интервалды уақыт моментіне мәліметтер бар болғанда – орташа арифметикалық. салмақтанған; в) тең интервалды периодты уақыт моментіне мәліметтер бар болғанда – момент қатарының орташа хронологиялық. Бір сөзбен айтқанда негізгі қорлардың ортажылдық құны - бұл кәсіпорынның жыл ішіндегі негізгі қорлардың бар болуының орташа мағыналы көрсеткішінің құны. Негізгі қорлардың ортажылдық баланстық құнынан басқа негізгі қорлардың ортажылдық құны ортажылдық бағада есептелуі мүмкін.

Негізгі қорлардың ортажылдық құнын келесі формуламен есептеуге болады.

Фс = Фн + Фв · Тв/12 – Фл · Тл/12 (16) мұндағы, Фн – негізгі қорлардың жыл басындағы құны;

Фв – жыл ішінде енгізілген негізгі қорлар құны;

Фл – жыл ішінде шыққан негізгі қорлар құны;

Тв – жыл ішінде енгізілген негізгі қорлардың

функционирлену уақыты;

Тл – жыл ішінде негізгі қорлардың шыққаннан кейінгі

өтіп кеткен уақыт.

Негізгі қорлардың тозушылық дәрежесін тозу коэффициенті арқылы есептейді, ол негізгі қорларды тозу сомасының, оның толық құнына қатынасымен анықталады немесе жарамдылық коэффициентінің 1 (100%) толығуын айтамыз.

Ктозу =
Тозу сомасы

Негізгі қорлардың толық бастапқы құны (17)

немесе Ктозу = 1 – Кжарамд.

Негізгі қорлардың жарамдылық дәрежесін анықтау үшін жарамдылық коэффициенті пайдаланылады, ол негізгі қорлардың қалдық құнының толық бастапқы құнына қатынасымен анықталады. Жарамдылық коэффициенті шығарылатын өнімге әлі ауыстырылмаған негізгі қорлар көлемін сипаттайды. Ол тозу коэффициентіне кері пропорционалды.

Кжарамд. =

Негізгі қорлардың қалдық құны

Толық бастапқы құн (18)

немесе Кжарамд. = 1 - Ктозу

Тозу және жарамдылық коэффициенттерін жағдайына қарай жыл басына және жыл аяғына есептелінеді. Олар негізгі қордың жағдайын оның техникалық деңгейін сипаттайды.

Негізгі қорлар қозғалысының көрсеткіштері период ішінде негізгі қорлардың түскенде және шыққанда оның көлемін және құрылымын сипаттайды. Негізгі қорларды жаңарту коэффициенті есептік кезең аяғына оның жаңару дәрежесін сипаттайды, негізгі қорлардың қайта өндіріс көрсеткіші болып табылады, есептік жылы қозғалысқа түскен жаңа негізгі қорлар құнының жыл аяғындағы негізгі қорлар құнына қатынасымен анықталады:


Кжаңарту =


Жаңа негізгі қорлар құны

жүктеу 1,07 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:
1   2   3   4




©g.engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет
рсетілетін қызмет
халықаралық қаржы
Астана халықаралық
қызмет регламенті
бекіту туралы
туралы ережені
орталығы туралы
субсидиялау мемлекеттік
кеңес туралы
ніндегі кеңес
орталығын басқару
қаржы орталығын
қаржы орталығы
құрамын бекіту
неркәсіптік кешен
міндетті құпия
болуына ерікті
тексерілу мемлекеттік
медициналық тексерілу
құпия медициналық
ерікті анонимді
Бастауыш тәлім
қатысуға жолдамалар
қызметшілері арасындағы
академиялық демалыс
алушыларға академиялық
білім алушыларға
ұйымдарында білім
туралы хабарландыру
конкурс туралы
мемлекеттік қызметшілері
мемлекеттік әкімшілік
органдардың мемлекеттік
мемлекеттік органдардың
барлық мемлекеттік
арналған барлық
орналасуға арналған
лауазымына орналасуға
әкімшілік лауазымына
инфекцияның болуына
жәрдемдесудің белсенді
шараларына қатысуға
саласындағы дайындаушы
ленген қосылған
шегінде бюджетке
салығы шегінде
есептелген қосылған
ұйымдарға есептелген
дайындаушы ұйымдарға
кешен саласындағы
сомасын субсидиялау