Бастауыш мектепте оқуға, жазуға үйретудің пәні негізінде жүргізілген эксперимент нәтижелері

Бастауыш сынып оқушыларының каллеграфиялық жазу дағдыларын қалыптастырудың деңгейі белгіленді.

( төмен, орта, жоғары )

Төмен: бастауыш сыныптың оқушыларында әріп элементтен жазу жөнінде қызықтары бар, бірақ ол жөнінде білімі жеткіліксіз, яғни қазіргі штрихтарға көңіл бөлінбеген. Жазудағы гигиеналық талаптары ескерілмеген. Ол жөніндегі – түсініктері төмен . Арнайы каллеграфиялық жазуды дамытуды физиологиялық психологиялық гигиеналық іскерлікпен мүмкіндіктері толық меңгермегендер.

Орта: графика - каллеграфиялық жазу дағдыларын қалыптастыруда орфаэпиялық және орфаграфиялық дағдылары жазуда тік механикалық түрде пайданылады, шғрмашылық іскерлікті көрсетпейтіндер.

Жоғары: каллеграфиялық жазу дағдылары дұрыс, әсіресе өз бетінше жұмыс жүргізуде қызығушылығы жоғары, арнайы жазу үлгілері дәптерлер негізінде түрлі нәтижелік үлгілерге сүйене отырып, жазу дағдыларды жетілдіргендер, әсіресе өзін - өзі ұйымдастыруға шабытпен ұмтылатындар. Жазудағы мұғалімнен алған теориялық – практикалық мүмкіндіктерді терең түсініп, оның әрбір жазу кезеңдерінде, физиологиялық – психологиялық, гигиеналық, педагогикалық іс - әрекеттерін тиімді пайдалана білетіндер. Эксперимент үш кезеңде өтілді.

№ 36 орта мектептің бастауыш буыны 1 сыныбында өткізілді. Анықтау эксперимент жүргізу барысында баламен әңгіме – сұхбат, жазуға арналған жаттығу әдістері, логикалық ойын түрлері оқушылардың тіл сабағында сауатты, шапшаң, көркем жазу дағдыларының бастапқы жағдайы анықталынды. ( Яғни, көркем жазудағы әрбір әріп элементтерін білу, жалпы сауатты жазу жайлы білімі мен іскерлігі талапқа алынды. )

Анықтау барысында сыныптағы оқушылар жазу жайлы ұғымдары бар, бірақ оны қызығушылықты үйлесімділікпен орындауда шрифт, штрих, конфигурация сияқты элементтерін ажырата білу, бас әріп кіші әріп элементтерінің дәстүрлі жазу үлгілерін, үзікті жазу, буындап жазу, сөзбен сөйлемді жазу сияқты жазу мәдениеттінің негізгі көрсеткіштерінің маңызын білу керектігі байқалды.

Қалыптастыру эксперименті үш кезеңде өтілді:

Оқушыларға жазу дағдыларын қалыптастырудың тиімді жолдарын тілге сүйне отырып, жекелеген жүргізу қарастырыды.

І кезеңде – балаға жазу дағдыларын сауатты, шапшаң түрде үйретуде тіл сабақтарын логикамен байланыстыра отырып қалыптастырдық. Кезеңнің негізгі міндеті оқу мен жазуды бірдей байланыстыра жүргізу К.Д. Ушинскийдің негізіне сүйене отырып, жүргізген сабақтардағы мүмкінтермен тексерілді.

ІІ кезеңде – көркем жазуға үйрету арнайы қазақ тілі мен ана тілі сабақтарда өткізілді. Сабақтардың көздеген мақсаттарына байланысты көркем жазуға уақыт арналып орфаграфиялық орфаэпиялық жазу нормаларымен жұмыс істеудің әр түрлі амал жолдарын іздестіре білу, оны сабақ үрдісінде нәтижелі пайдалана білу қамтамасыз етілді.

ІІІ кезеңде – арнайы бастауыш мектептің аптасына бір рет берілетін көркем жазу сабақтарында жазу мәдениеті арқылы өз бетінше шығармашылық әрекеттер жасауына үйрету қажеттігі туды. Бұған сауатты жаза білетін бала ғана дұрыс, шапшаң оқудан хабары бар, өз ісіне жауап бере алатын, сабақ, сабақтан тыс уақтында да өз бетінше жұмыс істей алатын тұлға бола алады. Эксперимент барысында 1 сыныпта арнайы санақ арқылы дағдыландыру, оған қоса ойын – жаттығулары сияқты жұмыстар жүргізілді.
Сабақтың тақырыбы: Аа әріпі мен дыбысы.

Сабақтың мақсаты:

1. 
   оқушыларға жаңа дыбысты таныту, таңбалы жазуды меңгерту;
   
2. 
   Сөйлеуін, ойлауын, байқампаздығын, іс - әрекетін дамыту;
   
3. 
   Білімділікке, әдептілікке, дыбыстық, буындық, талдау жасауға тәрбиелеу.
   

жұмыс. Дыбыстық талдау. Дидактикалық ойындар, бекіту. Қорытынды.

Оқушылардың назарын сабаққа аудару.

Балалар, бүгін біздің сыныпқа қонақтар келіп отыр. Бәріміз орнымыздан тұрып құрмет көрсетейік. Қазір қандай сабақ, балалар?

- Әліппе.

Сергіту сәті.

Балалар, ұйқымызды ашып алайық. Бәріміз орнымыздан тұрады.1, 2, 3, 4

Жақсы. Отырамыз.

- Балалар, қазақ тілінде неше әріп бар? ( 42 әріп )

- Неше дыбыс бар? ( 40 дыбыс, екеуі белгі. )

- Балалар, дыбыс дегеніміз не? Дыбысты танимыз, айтамыз. Әріпті ше? Жазамыз,оқимыз. Дұрыс.

- Бүгін біз сабағымызды орманға саяхат жасаудан бастаймыз. Қане, бәріміз көзімізді жұмамыз. өздеріңді орманда жүрміз деп есептеңдер. Ал, енді ашыңдар. Не көрдіңдер? Ағаштар, құстар мен аңдар. Ағаштардың аттарын атаңдаршы? Қайың, шырша, емен, терек т.б. Ал, құстардыңатын атаңдаршы? Аққу, торғай, сауысқан т.б. Балалар, орман қандай жерді атаймыз. Орман деп ағаштар көп жерді айтамыз

Енді саяхатымызды жалғастырамыз. Енді баққа барамыз. Ал бақта не көрдіңдер? ( Ағаштар ) Қандай ағаштар? ( Алма ағашы, алмұрт ағашы, алхоры т.б. ) Олай болса, осы айтқан сөздеріңнің бәрі қандай әріппен басталады? ( Аа )

- Балалар! Біз бүгін дыбыстармен танысудан бастиаймыз. Аа әрпі мен дыбысымен танысамыз. Қане, бәріміз айтып көрейікші. А – А – А – А. Қалай айтылып тұр. Созылып, қандай дыбыс екен. Дауысты.

- Жақсы.

- Балалар, дыбыстар нешеге бөлінеді? ( Екіге )

Сонымен Аа дыбысы дауысты екен. Қандай түспен бояу керек? ( Қызыл түспен ) Қане, енді бәріміз қызыл түсті көрсетейікші? ( Көрсетеді).

- Балалар, міне мынау Аа әріпінің баспа түрі. Аа әріптің жазба түрі. А бас әрпі, а кіші әріпі.

« Тез ойла, сөз ойла » деген ойын ойнаймыз. А әріпі бар сөздерді кім көп айтады. Ол үшін 3 топқа бөлінеміз.

І қала ІІ жеміс ІІІ көкеніс

Астана Алма Картоп

Алматы Алмұрт Асқабақ

Ақтау Ананас Қызанақ

Атырау Апельсин Орамжапырақ

Қарағанда Банан Жуа

Павлодар Анар Баклажан

Қауын

Қарбыз

« Кім жылдам? », « Жеміс жеу» ( Жемістер безендірілген балалар шығады. 1. Алма, 2. Қауын, 3. Банан, 4. Алмұрт, 5. Апельсин ).

Сонымен Аа әріпі сөздің соңында, басында, ортасында кездеседі екен.

Кітаппен жұмыс. Суретпен жұмыс істеу.

Дыбыстық талдау – Ал – ма. Алма туралы кім өлең біледі? Ал тағы өлең білетіндерің бар ма?

- Жақсы, керемет өлең біледі екенсіңдер! Қане, айтыңдаршы? Сыныпта кімнің аты А әріпімен басталады? ( Айнұр, Ақмарал, Айдана, Аружан, Ерлан.)

- Жақсы.

Сергіту сағаты.

Ормандағы аюдың

Құлпынай көп екен

Теріп – теріп алайық

Қалтамызға салайық.

- Қане, кім құлпынай теріп, аюға көмекбереді? Мына құлпынай өсіп тұр, оны теру үшін шартын орындау керек. Құлпынайдың ішінде жасырылған сөздер бар. Егер кімде – кім сол сөзді оқып білсе, сол құлпынайды алады.

Әділ: Адамға екі нәрсе тірек тегі

Бірі – тіл, бірі – ділің жүректегі.

Жәмилә: Ақыл – ойын дананың

Ана тілден аламын

Ана тілім ардақты

Ақ сүтіндей анамның

Айнұр: Ана тілің – арын бұл

Ұятың боп тұр бетте

Өзге тілдің бәрін біл

Өз тіліңді құрметте

Ерлан: Асыл сөзді іздесең

Абайды оқы ерінбе

Адамдықты іздесең Жаттап тоқы көңілге.

- Сонымен, балалар,бүгінгі сабақ сіздерге ұнады ма? Біз қандай әріппен -таныстық? ( Аа әріппен )

- Ол қандай дыбыс екен?

- Ол сөздің қай жерінде кездеседі екен? ( Басында , ортасында, соңында. )-- - Дұрыс.

- Балалар, сендер бүгін сабаққа белсенділікпен және жақсы қатыстыңдар. Жақсы.

Бағалау.

2 – ші тарау бойынша тұжырым.

Жүргізілген эксперимент бойынша бастауыш мектепте жазу дағдысы төмен оқушы пайыздау көрсеткіші жоғары екені таблицада көрсетілді. Бұл жағдайда болдырмау немесе түзету жазу дағдысын қалыптастыру барысында пайдаланы – латын әдіс – тәсілдерді дұрыс және тиімді пайдалануға байланысты. Жоғарыда, біз жазудың сапасы,яғни байланыстырудағы жұмыста, қазақ алфавит дыбс таңбаланудың ең тиімді жолдарын көрсетті. Бұл жүргізілген эксперимент нәтижесінде дәлелденді.

Жазу сапасы төмен оқушылардың санын азайтып, сауатты жаза алатын көзі ашық, көкірегі ояу қазақ азаматын тәрбиелеу үшін мектеп мұғалімдеріне назарындағы түзету жұмыстарын ұсынамын.

Қоғам мен жалпы білім беретін мектептердің сұранысына сәйкес бастауыш мектеп буында көркем жазу пәнінің мәні зор. Оқушылардың жазу дағдысы қалыптастыру оны кейінгі сыныптарда жетілдіру үшін, жазу әрекеті мен психофизиологиялық әрекеттерін ескеру жазуға үйренудің әр тәсілдерінен қарулану тек көркем жазу сабағында жүзеге асады. Ол үшін бастауыш сынып оқушыларында графикалық каллеграфиялық жазу дағдыларын қалыптастыру процессінің психологиялық физиологиялық дидактикалық негіздерін ашукерек.

Сонымен қатар оқушыларды жазу кезінде дыбыс таңбаларын дұрыс қолданып, көркем әрі сауатты жазумен бірге, айтылған ойды жылдам жазуға, оқылған тексті есте сақтап жазуға үйрету де өзекті мәселелердің бірі.

Бір қарағанда алфавиттегі санаулы дыбыс таңбаларын әдемі және жылдам жазуға балаларды үйрету онша көп қиындық келтірмейтін сияқты. Шын мәнінде бұл дағдыларды оқушылар бойында қалыптастыру барысында мектептің алдында көптеген қиындықтар кездеседі. Жазба жұмыстарын көптеп орындатуға қарамастан, кейбір оқушылар дыбыс таңбаларын, олардың бір – бірімен байланысу жолдарын жазу кезінде қолдана біледі. Дыбыс таңбаларын көркем әрі айқын жазуға дағдыланса да, жылдам жазуға әдеттенбегендіктен, айтылған ойға ілесе алмайды әрі жазу сауаттылығы мен анықтығы төмендейді.

Графикалық – каллеграфикалық дағдыны қалыптастырудың орфографиялық дағдыны қалыптастырумен байланыстылығын ескеріп отыру. Жазуға үйретудің әр түрлі тәсілдерін тиімді қолдана білу.

Бірінші сыныптағы жазу сабақтарының дамытушылық мүмкіндіктерін білу мұғалімнің, қазақ тілі сабағындығы көркем жазу минуттарын жоспарлай білу сияқты жазуға үйретудің теориялық және әдістемелік ерекшеліктеріне сүйену қажет.

Оқу тәрбие жұмысында оқушылардың ой - өрісін кеңейтіп, өз бетінше еңбектенуге, ізденуге және өз ойларын ауызша жазбаша жеткізе білуге үйрету – алға қойылып отырған мақсаттардың бірі болды. Бұл жұмысты қалыптастыруда жат жазу, мазмұндама, шығарма жұмыстарының маңызы зор екенін көрінді. Жазуға үйретудің оқудан бөліп қарауға болмайды. Оқуға үйретудің алғашқы күннен бастап жазуға қойылатын талапты естен шығармау керек. Әліппе кезеңінде алғаш білімдерін пысықтап, оқу және жазу дағдыларын дамыта түсу мақсатында арнайы мағлұмат беру. Бірақ бұл мағлұматпен шектелмей, балалар кітапшаларынан, журналдарынан алу, ертегі, әңгіме оқытып, жазғызған жөн. Жазуға төселдеру үшін шығармашылық пен ізденіс шеберлік керек. Бұл жұмыс жеңілден ауырға күрделеніп отырады. Алғашқы сабақтарда дыбыс саны аз сөзді, кейін дыбыс саны көп сөзді естіп жазуға төселдірілген дұрыс.

Сауатты көркем жазудың негізі - әліппенің сауат ашу кезеңінде қалыптасады. Бұл жұмыс шығармашылықпен ұштастырғанда ғана оқушы сауатты көркем жазуға төселеді.Осы мақсатта оқу белсенділігін арттыратын әріптік, буындық үлестірмелі материалдар пайдаланып, берілген сөздерді талдап, өзінің кассаларынан сөз құратып, оқытып, ауызша жат жазу жүргізу керек. Ауызша арқылы құралған сөзді тақтаға жазып, қатесіз көркем етіп дәптерге жазғызып, оны оқытып тақтамен салыстыру керек. Үйрету жат жазулары жеңілден басталып, біртіндеп күрделенеді. Бір – екі әріпті үйретісімен сабақ сайын үйрету диктантын жатқа жазуда оқушы сауатын ашып, естуін дамытады. Осыдан жұмыстың біріне әріпті жат жазуды ұсынамыз. Мұнда үйренген дыбыстардың әріптік таңбаларын қаншалықты меңгергенін байқауға болады. Ол үшін әріп жазуын мынадай мазмұнда өткізген жөн:

• 
  Естілу бойынша жазу
  
• 
  Кіші әріпін жазу
  
• 
  Жаттап жазу
  
• 
  Іздеген әріпін жазу
  
• 
  Дауыстыны жазу
  
• 
  Дауыссызды жазу
  
• 
  Суреттегі затты атап, бас әрпін жазу
  
• 
  Алфавиттік жұмбақты шешу
  

- өткен дыбысты есту бойынша жаза алмаса, суретші дидактикалық материал, жетекші сурет көрсетіп, алфавиттен таңбалануын көріп жазу немесе әр түрлі зат суретін көрсетіп, сол дыбыстан басталатын затты табу, әріпті жазу, білмесе оқушылар көмегімен орыдап дәптерге жазғызып, жаттықтырып, есінде сақталғанша жұмысты жалғастыру – алфавиттін берілген әріпті іздеп табу, жеке кассада жинау. Бұл үшін « Кім көп тереді? », « Теруге қатыс », « Жарысқа түс » деген ойындар ұйымдастыру нәтижесін көрсетті. – Бас әріппен кіші әріпті аралас беріп тауып жазу астын сызу жұмыстарында: « Қатем бар ма? », « Өзіңді байқа », « Іздеріңді тап » сияқты ойындар арқылы жұмыс істеу қолайлы.

Әріп жат жазуын жазуға үйренген оқушылар да сол әріптерден құралған буын диктантын жаздыру қажет. Алдымен буын кестесімен жұмыс жасап оқушы дағдысын жетілдіреміз.

Буын жат жазуда мынадай үлгіні ұсынады:

• 
  берілген әріптен буын құрау.
  
• 
  Жоқ буынды табу.
  
• 
  Буын жігіне айыру ( ажырату )
  
• 
  Буындар құрау, буындап сөз жазу.
  

Жат жазу жиі болса оқушылардың сауаты артады. Жат жазудың мақсаты – оқыған ережені оқушының қаншалықты меңгергенін, қосымша қандай жұмыс жүргізу керек екенін анықтау. Баланың жазу дағдыларын жүргізуде жат жазу жүргізу жұмысына қоса қатені түзету жолдарын да ұсынамыз. Олар: үйрету жат жазуы және көшіріп жазу жат жазуы.

Бұл үшін:

- Жекелеген жұмыс беріп, жіберген қатесін жаттығуға етіріп, қайталап пысықтау;

- Ауызша жауапта қате кеткен ережені сұрау;

- Қиын тапсырманы сынып болып орындау;

- Бірін – бірі тексеру;

- өзін - өзі тексеру;

- қате кеткен сөздегі әріптің астын сызу;

- құралдармен жұмыс;

- диогностикалық картамен есеп алу;

- ойын түрлерін қолдану;

Жазу дағдыларын қалыптастыру және оны дамытып отырудағы негізгі шарттардың бірі әрі бастысы оқушылардың жазба жұмыстарын орындау кезіндегі психологиялық ерекшеліктерін айқындау болып табылады. Сынып оқушыларының біреуін немесе әрбір жеке оқушда жазба жұмыстарын орындау барысында әр түрлі психикалық өзгерістер болып отыруы мүмкін. Ондай психологиялық өзгерістерді байқамаудың салдарынан орындалған жазба жұмыстарының нәтижесі де әр деңгейде болады.

Жазба жұмыстарын орындау, жазу дағдыларын қалыптастыру, дамыту мақатында психологиялық анализ жасауды көпшілік педагогтар қолдап отырса да, психологтар да, методистер де жазу жұмыстарына арналған шын мәніндегі методологиякалық сипаттаманы бере алмай отыр. Осыдан келіп оқушылардың көркем әрі сауатты жазудағы кемшіліктері мен жазу жылдамыдығын арттыру барысында жазу айқындығының төмендеуінің себептері ашылмай отыр.

Жазу дағдыларын қалыптастыру мен одан әрі дамыту үшін мектепке және оқушының жеке оқушының жеке басына қойылатын гигиеналық талаптарды орындаудың да маңызы зор. Сынып жһазыдарының дұрыс орналасуы, тақта мен парта оқушы бойына сәйкес болуы және оның жазу кезіндегі ыңғайлылығы, оқушының партаға дұрыс отыра білуі, дәптер мен көру арақашықтығын сақтауы, жазу құралдарын тиімді пайдалануы – оқушылардың жазу дағдыларын жақсы меңгеруіне қойылатын негізгі шарттардың бірі. Сабақта орындалатын ауызша және жазбаша жұмыстардың түрлерін ескере отырып, мұғалім өз сабағын жоспарлауда бұл талаптарға баса назар аударған жөн. Көлемді жаттығу жұмыстарын орындату барысында оқушылар шаршайды, әрі көзі де талады. Сондақтан сабақ үстінде минуттік демалысты ұйымдастыру, дене қимылдар жаттығуын жасату тиімді.Оқушылардың жазу кезінде қойылатын гигиеналық талаптарды орындауы оның мектепте оқыған барлық кезіңінде де сақталынып отыру қажет.

Оқушы жазуының айқын болмау себебін біз көбінее, оның жазуға жете мән бермеуінен, дыбыс таңбаларының нақты формасын ұмытуынан немесе жазу жылдамыдығының өте жоғары деңгейде болуынан деп жүрміз. Сондықтан аталған кемшілікті қайталамауға, айқын, көркем жаза алмаған жағдайда баяу, асықпай жазуға кеңес берумен шектеліп елеміз. Бірақ бұндай түсініктемелер мен кеңестер оқушының жазу дағдыларын дамытуға аздық етеді. Оқушының жазу жұмыстарына жете мән бермеуі, дыбыс таңбларының жазылу формасын ұмытып қалуы ғана жазу айқындығы мен көркемдігін төмендетпейді. Сонымен қатар, оның әдемі, айқын жазуға деген шамадан тыс ұмтылысы да жазу айқындығының төмендеуне әсер тигізді. Яғни, оқушының жазу жылдамдығын бірден емес бірте – бірте дамытып отыруы тиімді. Оқушы дыбыс таңбаларының дұрыс жазылуын ұмытып қалады деу де бір жақта пікір. Өйткені оқушы баяу жазу кезінде дыбыс таңбаларын дұрыс жаза біледі де, тек жазу жылдамдығы артқан кезде ғана асығыстыққа жол беріп, кемшілікке ұрынады. Әсіресе, оқушылардың жылдам жазу кезінде н, п, и, к әріптері мен м, ш, т әріптерін бір – бірінен ажырату көп қиынық келтіреді.Оның себебі оқушылдар бұл дыбыс таңбаларын үзіліссіз, бір бағыттағы қозғалыспен жазады да, дыбыстардың өзіндік жазылу формасын сақтамайды. Әйтсе де, жазу айқындығын сақтап жаза алады.

Жазу дағдыларын игеру үшін оқушы әрбір дыбыс таңбаларының жазылу формасын, олардың бірі – бірімен қалай жалғанатынын, жазу кезіндегі гигиеналық талаптарды, әсіресе, жазу жылдамығы артқан кезде де жазу айқындығын сақтауды меңгеру шарт. Бұл шарттардың барлығы а балалар бойында жау кезінде нақты, тұрақты дағдыларды қалыптастыру және оны дамыту барысында жүзеге асады.

Қорыта келе бастауыш мектепте жазуға үйретудің жалпы негіздері:

1. Жазуға үйретудің психологиялық физиологиялық ерекшеліктерін;

1. 
   Жазу дағдыларына машықтану кезеңдерін;
   
2. 
   Жазуға үйретудің гигиеналық талаптар;
   
3. 
   Жазуға үйретудің әдіс – тәсілдерін қолдану жолдарының тиімділіктері;
   
4. 
   Оқушы жазуына қойылатын талаптарды білу;
   
5. 
   Графикалық, каллеграфикалық қателерді ажырата білу;
   
6. 
   Жазба жұмыстарын бағалауды білуден басталады демекпіз.
   

1. 
   Г.Граник, С.М. Бондаренко,А.Консевая. Секреты орфографии. Москва,1991
   
2. 
   Л.Я.Желтовская, Е.Н.Соколова. Формеравания каллиграфических
   

3. Ш.Әуелбаева. Бастауыш мектепте қазақ тілін оқытудың әдістемесі. Алматы, 1987.

4. В.Г.Горецкий, В.А.Кирюшкин, А.Ф.Шанько. Уроки обучение грамоте. Москва, 1988.

5. Я.А.Коменский. Великая дидактика. Москва, 1955.

7. 
   И.Н.Садовникова Нарушение письменной речи у младших школьников. Москва, 1983.
   
8. 
   Д.Н.Богоявленский. Психология усвоение орфографии. Москва, 1966.
   
9. 
   Н.Әміриев. Ойдың көрінісі.// Қазақ тілі мен әдебиеті, 1999, № 5 – 6.
   
10. 
    Матюшонок. Жас ерекшелік физиология. Алматы, 1986.
    
11. 
    Н.Кенжебекова. Оқушылардың көркем жазу дағдыларын қалыптастыру. // Бастауыш мектеп, 2005, №8.
    
12. 
    Ұ.Бейсенбиева. Сауатты жазуға үйрету.// Бастауыш сыныпта оқыту,2005,№2 .
    
13. 
    Ғ.Абашыкова. Сауат ашу. // Бастауыш мектеп, 2004, № 11.
    
14. 
    И.М.Дьяконов. О письменности. Москва, 1963
    
15. 
    Ә. Хасенов. Қазақ тілі оқулығына методикалық нұсқау. Алматы, 1986.
    
16. 
    Д.Бірімжанова. Сауат ашу. // Бастауыш мектеп,2004, №5.
    
17. 
    Ғ.Тұрманбекова. Әліппе сабағы. // Бастауыш мектеп, 2004, № 7.
    
18. 
    В.Т.Ветвицкий, В.Ф.Иванова, А.С.Молсеев. Современное русское письмо. Москва, 1974.
    
19. 
    Л.К.Назаровой. Таблица по обучению грамоте. Москва, 1982.
    
20. 
    Қ.Бозжанова. Бастауыш мектеп оқушыларының оқу дағдыларын қалыптастыру. Алматы, 1998.
    
21. 
    Л.П.Федоренко, Г.А.Фомичева., В.К.Лотарев. Мектеп жасына дейінгі балалар тілін дамыту методикасы. Алматы,1982.
    
22. 
    М.Балақаев. Қазақ тілінің мәдениеті. Алматы, 1971.
    
23. 
    С.Құлбаева.Ойын әдісімен. // Бастауыш мектеп, 2004, № 3.
    
24. 
    Н.Ұлықбаев. Тіл мәдениетінің кейбір мәселелері. Алматы, 1969.
    
25. 
    К.Д.Ушинский. Избронные педогогические произведение. Москва, 1939.
    
26. 
    С.Рахметова. Қазақ тілін оқыту әдістемесі. Алматы, 1975.
    
27. 
    А.Сембаев. Қазақ совет мектебінің тарихы. Алматы, 1967.
    
28. 
    М.Дүйсенова. Қазақ әдеби тілі орфоэпиясының кйбір мәселелері. Алматы, 1973.
    
29. 
    Қазақ совет энциклопедиясы. Алматы,1989.
    
30. 
    Л.Н. Горбушина., А.П.Никаланчева. Вырозительное чтение. Москва, 1983.
    
31. 
    Ә. Табылдиев. Тәрбие өрнектері. Алматы, 1998.
    
32. 
    Р.Ибекова. Ашық сабақ. // Бастауыш мектеп, 2005, № 8.
    

қосымша