Диплом жұмысы 9-сынып қазақ тілінің стилистикасын оқытудың әдіс-тәсілдері Орындаған: Сауырбаева М

Орындаған: Сауырбаева М.

Ғылыми жетекшісі: А. Жапбаров

п.ғ.д. профессор.

1.2. Стилистика пәні, оның негізгі мәселелері мен зерттеу әдістері

1.3. Стилистиканың ұығым, категориялары

1.4. Стилистикадағы «Стиль» ұғымы

1.5. Функционалды стильдердің тілдік сипаттамасы

1.6. Функционалды стильдердің стильдік белгілері

2.2. Әдеби тіл-стильдерін оқыту

2.2.1. Ауыекі сөйлеу стилі

2.2.2. Көркем әдебиет стилі

2.2.3. Ресми іс-қағаздар стилі

2.2.4. Публистикалық стиль

2.2.5. Ғылыми стиль
Қорытынды

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

М. Сәуірбаеваның

«9 сынып оқушыларының

стилистикадан білім, білік және

дағдысын қалыптастыру»,

тақырыбындағы дипломдық жұмысына

Жалпы білім беретін орта мектептерде қазақ тілін оқытудың негізгі көздейтін мақсаты қазақша сөйлеу мәдениетін игерту, тілді қарым-қатынас құралы ретінде қолдана білуге баулу. Осыған байланысты М. Арынбаеваның «9 сынып оқушыларының стилистикадан білім, білік және дағдысын қалыптастыру» атты дипломдық жұмысы өзекті тақырыпқа арналған. Қазіргі қазақ тіл білімінде тіл мен таным сабақтастығын зерттеуге үлкен мән берілуде. Сондай-ақ оқушылардың білім, білік дағдыларының сапасын арттыруға байланысты жаттығуларды пайдалану жолдарын сипаттаған. Жұмыстың бірінші тарауында стилистика ғылымы бойынша берілетін білім көлемін анықтаған. Мысалы, оны мынадай тақырыптармен берген. Стилистика және оның анықтамасы. Функцианалды стильдердің стильдік белгілері беріп өткен. Екінші тарауында 9 сыныпта стилистиканы оқытудың әдіс-тәсілдерін сипаттап, әдеби тіл стильдері бойынша білік, дағды қалыптастыруды әдеби-тіл стильдерін әдістемесі бойынша сипаттаған. Сабақ үлгілері берілген.

Сәуірбаеваның диплом жұмысы негізгі талаптарға сай жазылған, диплом жұмысына қойылған мақсат пен міндеттер орындалған, теориялық және тәжірибелік мәні бар деп есептеймін.

Осының бәрін ескере отырып, диплом жұмысын қорғауға жіберуге лайықты.

ХҚДУ-нің «Отырар» институтының

12-41 тобының студенті Сауырбаева Мөлдірдің «9-сынып оқушыларының

стилистикадан білім, білім және дағдысын қалыптастыру»

тақырыбындағы дипломдық жұмысы

ПІКІР

Әдістеме ғылымында тіл мен сөйлеуді бөліп қарастырады. Атап айтқанда, тілдік жүйемен функциясын ажыратып, оқушылардың тілін дамыту функционалды – стилистикалық сипатта қарастырылады.

А.А. Леонтивтің айтуы бойынша, сөйлеу үрдісі- «тілдің ойға», яғни ішкі сөйлеудің үрдісі, ол жазбаша және ауызша орындалады деп анықтайды. Сондықтан, дипломат оқушылардың стилистикалық білім, білік дағдысын қалыптасу әдістемесін қарастырған. Диплом жұмысының тақырыбы өзекті деп білемін. Диплом жұмысының бірінші тарауы стилистика тіл білімінің бір бөлімінің саласы, онда стилистика ғылымының ғылыми теориялық сипатталған. Мәселен, стилистика және оның анықтамасы, стилистика пәні, оның негізгі мәселелері мен зертеу әдістері, стилистиканың негізгі ұғым, категориялары, стилистикадағы «Стиль» ұғымы функционалды стильдердің тілдік сипаттамасы берліген.

Функционалды стильдердің тілдік құралдардың ерекшеліктері ашық көрсетілген.

Екінші тарауда 9-сыныпта стилистика материалдардың оқыту әдістемесі қарастырылған. Олар 9-сыныптың бағдарламалық жүйесі бойынша жасалған. Мәселен, 9-сыныпта қазақ тілі пәнін оқытудың ерекшеліктері мен әдеби тіл стильдерін ерекшеліктерін игерту әдістемесі келтірілген. Ауызекі сөйлеу, көркем әдебиет, ресми іс-қағаздары сияқты стильдерде қарастырылған.

Тұжырымдағанда, диплом жұмысы толық аяқталған, диплом жұмысының талаптарына сай жазылған, қоғауға ұсынуға болады.

Стилистика - тіл мамандарын дайындайтын факультеттердің бәрінде оқытылатын негізгі пәндердің бірі. Оны оқытудың теориялық та, тәжірибелікте маңызы зор. Курстың мақсаты - студенттерді стилистиканың негізгі мәселелерімен, стильдерді тілдік ұйымдастыру ұстанымдарымен, тілдік құралдарды сөйлеуде қолдану заңдылықтарымен таныстыру.

Тіл жөніндегі жаңа саясат елімізде қазақ тілін оқып үйренуді іс-жүзінде жүзеге асыруды жетілдіре түсуге толық мүмкіндік жасап отыр. Осымен байланысты мектептер қазақ тілінін оқытып үйретудің заман талаптарына сай әдістемесін жасау міндеттері шешімін күтуде.

Диплом жұмысы тақырыбының өзектілігі: Мектеп оқушыларының сөйлеу тіліне көбіне мәтіннің стильдік бірыңғайлығын сақтамау, тілдің бейнелеу құралдарын орнымен пайдалана білмеу, синонимдік қорының жұтаңдығы, сөйлеудің көбінесе штампқа құрылуы, шығарманы жалаң лепірме потетикаға құрып жазу сияқты т.б. қателер тән болып келеді.

Мұндай қателер тілдік құралдардың стилистикалық реңктерін білмеуден туады.

Сондықтан оқушыларды стилистикалық дағды мен стилистикалық түйсікті тәрбиелеудің қажеттігі зор.

Тілдік пән ретіндегі стилистиканың пәні, міндеттері, сипаты көлемі мен мазмұны, оның басқа ғылым салаларымен қарым-қатынасы әртүрлі түсіндіріліп жүр. Оның негізгі қарастыратын мәселелерінің қатарына әдеби тілдің стильдік тармақтары, тілдің бейнелегіш, мәнерлегіш құралдары, синонимдер т.б. жатқызылғанымен, олардың өзін түсіндіруде әртүрлі көзқарастар болып келді. Стилистика ғылымы дамыған сайын жаңа мәселелер туындап отырады.

Ал оның түрлерін анықтауда ғалымдар арасында онша көп алшақтықтары жоқ. В.В. Виноградов стилистиканың өзара бір-бірімен байланысты, бірақ өзіндік мәселелері, өзінің міндеттері, өлшемдері мен категориялары бар 3 түрін бөліп көрсетеді. Олар: 1. «жүйелердің жүйесі ретіндегі» тілдің стилистикасы немесе құрылымдық стилистика, ол тілдің функционалды стилдерін зерттейді;

2. сөйлеу стилистикасы, ол ауызша және жазбаша сөздің қоғамдық шартталған түрлері мен жанрлары арасындағы мағыналық және экспрессивтік — стилистикалық сипаттағы айырмашылықтарды зерттейді. (мысалы, лекция, пікірталас, баяндама, әңгімелесу, мақала, ғылыми пікір, құлтықтау, хат т.б.);

3. көркем әдебиет стилистикасы, ол көркем шығарманың, жазушының стилін құрайтын барлық элементтерді зерттейді. [1, 20].

М.Н. Кожина стилистиканың төрт бағытын немесе аспектісін көрсетеді:

1. Тілдің стилистикалық байлығын зерттейтін бағыт, бұл сипаттама стилистикаға жатады. Өйткені ол тілдегі барлық бояулы құралдарды, сөздер мен тілдік тұлғалардың, құрылымдардың бейнелеуіш қасиеттерін мағыналық - функционалдық мүмкіндіктерін зерттейді. Бұл бағыттың негізгі бір нысанына тілдің стилистикалық синонимиясы жатады.

2. Функционалды стилистика. Ол функционалды стильдерді зерттейді.

3. Көркем әдебиет стилдері туралы ғылым.

4. Практикалық стилистика. [2]. Осыған байланысты В.В. Виноградов:

«Тілдік құралдардың әсер ету сапаларын зерттей отырып, сөздік құрамдағы, сөз таптарындағы, синтаксистік құрылымдардағы синонимдік эквиваленттерді, варианттарды айқындай отырып, стилистика тілді зерттеудің өзіндік бір биік шыңы, ұлттық тілдік мәдениетті арттырудың теориялық негізі болып табылады», -дейді. [3].

Диплом жұмысының зерттеу нысанасы.

Қазақ тілін оқыту әдістемесі.

Қазақ тіл пәнінің оқыту үрдісі.

9-сынып оқушыларына стилистикадан білім, білік, дағдысын қалыптастыру әдістемесі.

-Стилистика және стиль ұғымын анықтау;

-Стилистика бойынша ғылыми еңбектерді талдау;

-Әдеби тіл стильдерінің ғылыми негіздерін сипаттау;

-9 сыныпта стилистиканы оқытудың әдістемесін ұсыну.

Диплом жұмысының ғылыми – теориялық маңыздылығы:

Диплом жұмысы лингвистиканың бір бөлігі стилистикаға арналған. Тіліміздегі әдеби тіл стильдерінің тілдік ерекшеліктерін көрсеткен. 9-сыныпта стилистикадан білім, білік дағды беру әдістемесін сипаттаған.

Тіл туралы заңдар, сөйлеу әрекетінің қағидары, қатысымдық іс-әрекет, жалпы орта білім беру стандарты.

Диплом жұмысына мынадай зерттеу әдістері пайдаланылды. Ғылыми әдебиеттерді, еңбектерді талдау, оқушылардың жазба жұмыстарын бақылау, озат мұғалімдердің тәжірибесін жинақтау т.б.

Диплом жұмысының зерттеу мәндедері 9-сынып мұғалімдерінің әдістемелік құралдар, дидактикалық материалдар жасауға болады.

Диплом жұмысы кіріспеден және екі тараудан тұрады. Жұмыстың соңында қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер көрсетілді.

Тіл білімінде стилистиканың жалпыға бірдей қалыптасқан анықтамасы жоқ. Мұның бір себебі өзінің қалыптасуы барысында тіл білімінің бұл саласы әр түрлі бағыттардың құрамында дамыды. Алғашқы кезде көркем тілді зерттеу аясында дамыса, соңғы кездері оның зерттеу нысаны әлдеқайда кеңейіп, тармақтала түсті.

Барынша жалпы мәнінде алсақ, стилистика тілдің мәнерлі құралдары туралы, сонымен қоса тілдік құралдарды сөйлеудің мазмұнына, қарым-қатынастың мақсатына, жағдайы мен саласына сәйкес қолдану, яғни тілдің қызмет ету заңдылықтары туралы ілім деп анықтауға болады. Қарым-қатынастың анағұрлым жинақталған, әлеуметтік мәнге ие болған ондай салаларына ғылыми, көркем, публицистикалық, ресми және тұрмыстық салалар жатады. Функционалды стильдер осы салаларға сәйкес ажыратылады.

Кейде стилистиканы тілдің мәнерлегіш құралдары туралы ілім деп те анықтайды. Ондай жағдайда стилистиканың функционалдық жағы ескерілмей, ол тек тілдің стилистикалық боямалы құралдарын зерттейтін болып шығады. Сонымен қатар, стилистиканы функционалды стильдер туралы ғылым деп қана қарау да жеткіліксіз, өйткені стилистика ілімі тілдің стилистикалық қорын (ресурстарын) зерттеуден бастау алады, әрі стилистикалық қор функционалды стильдерді қалыптастыруға да уақыт өте келе белсенді қатысады.

Сонымен, жоғарыдағы анықтаманы жалпы стилистикаға тән анықтама деуге болады. Жалпы стилистика зерттеу бағыттарына қарай іштей тармақталады.

1. Контекстен тыс түрде тілдің стилистикалық қорын зерттейтін саласы - құрылымдық стилистика.

2. Тілдің әртүрлі қарым-қатынас саласында қолдану заңдылықтары туралы ілім — функционалды немесе қолданымдық стилистика.

3. Көркем әдебиет стилистикасы.

4. Нормативті, практикалық стилистика.

Құрылымдық стилистика тілдік құралдардың стилистикалық

сапа-қасиеттерін олардың нақты қолдану жағдайына қатыссыз тұрғыда зерттесе, қолданымдық стилистика, керісінше, тілдік құрылымдардың қызмет ету ерекшеліктерін олардың белгілі бір жағдайларда (мысалы, белгілі бір жанрлық ерекшелікте, ауызша, жазбаша т.б.) қолдануымен байланысты қарастырады. Көркем әдебиет стилистикасы тілдік құралдардың ерекше салада, ерекше жағдайдағы қолданысын: көркем шығармада өнер тудырушы, өнер құбылысы ретіндегі қолданысын, яғни көркем шығармадағы өмірін зерттейді. Ал, практикалық стилистиканың міндеті - стилистикалық тілдік мәдениетті қалыптастыру. Бұған негіз болатын тілдің стилистикалық қорын және оның қызмет ету заңдылықтарын меңгеру, мұның өзі сөз қолданудың стилистикалық нормаға сәйкес дағдысын қалыптастырады.

Бұлардың ішінде тілдің стилистикалық қорын зерттейтін құрылымдық стилистика саласы - әріден келе жатқан дәстүрлі сала. Оны сипаттама стилистика десе де болады. Ол тілдің стилистикалық бояуға ие құралдарын, тілдік тұлғалардың (дыбыстан мәтінге дейінгі) мәнерлегіш мүмкіндіктерін, мағыналық-қолданымдық реңктерін зерттейді. Жазушы тілінде қолданылатын көріктеуіш-бейнелеуіш құралдар да осы стилистиканың қарамағына жатады. Тілдің стилистикалық синонимдік қатары - оның негізгі зерттеу аймағын құрайды. Бір сөзбен айтқанда, жалпыхалықтық тілдік қордың (байлықтың) стилистикалық құрамын зерттейді, ал ол стилистиканың негізгі базасын құрайды.

Филология ғылымында стилистика, стиль сөздері ертеден қолданысқа ие. Ресейде 19, тіпті 18 ғасырдан стилистиканың жекелеген аспектілеріне арналған зерттеулер шықты (мысалы, әртүрлі көркем шығармалардың не жазушылардың тілі, стилі туралы), теориялық сипаттағы еңбектер де жарық

көреді. Алайда, ғылыми пән ретінде стилистика 20 ғасырдың 20-30 жылдарынан қалыптаса бастайды, ал оның бір тармағы болып саналатын функционалды стилистика 50 жылдардан бастап белсенді түрде зерттеу объектісіне айналады.

Стилистика, стиль ұғымының мәні тілдің коммуникативтік аспектісімен, тілдің қолданысымен, қызмет ету жағдайымен тығыз байланысты. Бұл мәселеге көңіл бөлу 19 ғасырдың аяғы 20 ғасыр басындағы тілші ғалымдардың еңбектерінен бастау алады: В.Гумьбольд, Ф. де Соссюр, А.А.Потебня, И.А.Бодуэн де Куртенэ, Е.Д.Поливанов, Л.П.Якубинский, Р.О.Якобсон, В.В.Виноградов, Г.О.Винокур т.б.

Функционалдық-стилистикалық зерттеулер, әсіресе, өткен ғасырдың 60 жылдарынан, тіл ғылымының тілдің құрылымын зерттеуден оның қызметін (тілдің тұрақты күйінен даму жағдайын) зерттеуге ауысуынан бастап белсенді жүргізіледі. Стилистиканың қалыптасуы әдеби тіл нормасы мәселелерін зерттей бастауға да тығыз байланысты (чех ғалымдары: В.Матезиус, В.Гавренек, Э.Косериу және орыс ғалымдары В.В.Виноградов, Г.О.Винокур т.б. еңбектері).

Стилистиканың қалыптасуына тіл ғылымының «ұсақ» бірліктерді зерттеуден «ірі» бірліктерге ден қоюы да (дыбыстардан – мәтінге қарай) әсерін тигізді.

Стилистиканының дамуына әдеби тіл, тіл мәдениеті мәселелерін зерттеу де өзіндік үлес қосты.

Бұқаралық ақпарат құралдарының дамуына байланысты стиль, сөз мәдениеті мәселелері одан әрі өзекті бола түседі.

Мәтін лингвистикасы, прагматика стилистикалық зерттеулердің кейбір жаңа бағыттарын туғызды. Ю.С.Степанов: «Қазіргі уақытта ұлттық мәдениетті, тілді және психологияны зерттеу стлистиканың (тіл ғылымының бір саласы ретінде) пайда болуымен одан әрі нақтылана, айқындала түсті»,- дейді [4,21].

Стилистика, сонымен, өзінің сипаты, мәні жағынан - функционалды сипатқа ие (оның даму тарихы соны дәлелдейді). Бұл теориялық ғылым бола тұра, оның қолданбалы, тәжірибелік маңызын жоққа шығармайды. Керісінше стилистиканың дамуы (функционалды стилистиканың) тілді оқыту әдістемесіне, басқа қолданбалы салалардың дамуына ықпалын тигізді. Лингвостилистика тілдік теорияның іргелі мәселелерін зерттейді (мыс, тілдің әлеуметтік табиғаты, оның құрылымдық және функционалдық аспектілерінің байланысы, қызмет ету заңдылықтары, тіл мен ойлаудың байланысы). Тіл ғылымы тарихындағы ұлы жаңалықтардың бірі - тілдің қос қырлылығының (жүйелілігі мен қызмет ететіндігі, қозғалмалылығы) ашылуы болды. Тіл осы екеуінің бірлігінен тұрады. Мұның бір жағы -құрылымдық-жүйелік жағы, жеткілікті дәрежеде зерттелсе, функционалдық жағы (сөз тудырушылық аспектісі) енді ғана зерттеле бастады.

Тіл - өте күрделі, көп қырлы құбылыс. Сондықтан оны бірден тұтастықта алып зерттеу мүмкін емес, жеке бір қырынан келіп: логикалық, құрылымдық-жүйелік, психологиялық т.б. зерттеуге болады.

20 ғасыр тіл ғылымының үлкен жетістігі деп тілдің жүйесін, оның құрылымдық ұйымдасуын жан-жақты қарастыруын айтуға болады. Бірақ бұл тілдің кейбір мәнді белгілерін анықтауға жеткізе алмады. Соңғы кездері тілді зерттеуде коммуникативтік-функционалдық бағыт кең өріс алып, тілдің функционалдық жағына, сөйлеуге, мәтінге көңіл бөліне бастады.

Шынында, тілді тек жекелеген бірліктердің жүйесі деп анықтау жеткіліксіз, өйткені жеке тілдік бірлік болсын, не, тіпті, тілдің тұтас жүйесі болсын әлі коммуникативтік қызмет атқармайды. Жеке тілдік тұлға мен жүйеде ол мүмкіндік түрінде ғана қатысады. Бұл маңызды әлеуметтік қызметтің нақты жүзеге асуы тіл шынайы қарым-қатынас процесінде қолданысқа түскенде ғана мүмкін болады. Тек осы жағдайда тіл ақпарат тасушы жүйе түрінде көрінеді [5,26]. Тілді жүйе мен оның қызметінің (қолданымының) бірлігі ретінде түсіну ғана оның қатысымдық табиғатын толық түсіндіре алады. Мұнда қызмет ету дегенді тек тілдік жүйені сөйлеу актісінде пайдалану ғана деп түсінбеу керек, сонымен қатар тілді жалпы қарым-қатынас процесінде пайдалану деп түсіну керек, яғни қарым-қатынастың мақсаты мен міндеттерін орындау үшін тілдің көптеген сыртқы факторлардың әсерімен қолданысқа түсуі дегенді білдіреді. Бұл сөйлем — айтылымның мағыналық жағын байытады.

Сөзде заттардың (олардың әртүрлі топтарының) белгіленуі, ұғымның бейнеленуі қарым-қатынас үшін, тілдің қатысымдық мүмкіндіктерін жүзеге асыру үшін әлі де жеткіліксіз болады. Қарым - қатынас процесінде контексте сөздердің жалпыланған мағыналарын нақтылау жүріп жатады. Өйткені тілдік тұлғаларды (тіпті, сөздерді) сөйлеушілер шамамен бірдей мағынада қолданады. Сондықтан сөйлеу кезінде (әсіресе, жазба түрдегі) «сөз азабы» деген туады (ол ақын, жазушыларға ғана тән емес). Ауызша сөзде дәлсіздіктердің, оғаш құрылған сөйлемдердің болуы сондықтан. Қарым-қатынастағы мұндай кедергілер вербалды емес амалдардың (ым, мимика) көмегімен игеріледі.

Сөйлеу (ауызша болсын, жазбаша болсын) - шығармашылық процесс, ол аз дәрежеде автоматтандырылған және әртүрлі салада бірдей болмайды. Тілдік қатынаста стандарт, әрине, негіз, тірек қызметін атқарады, бірақ толыққанды, тиімді қарым-қатынас жасау үшін тілдің бұл қасиеті жеткіліксіз. Өйткені шынайы қарым-қатынастың алдын-ала болжап болмайтын нәзік иірімдері толып жатады.

Сөйлеу қызметінің шығармашылық сипаты туралы Л.В.Щерба былай деп жазды: «Сөйлеу процесінде бұрын айтылғанды немесе естігенімізді жиі қайталасақ та, алайда... сөйлеуде бұрын естімеген тұлғаларды, сөздерді жиі қолданамыз, қолданып қана қоймаймыз, үнемі жаңа тіркесімдер жасап отырамыз» [6,24]. Тілдің қолданысы тілдік тұлғалардың мағынасын синтагматика қағидалары бойынша жай қоса салу деген емес, сондықтан сөз (сөйлеу) оны құру үшін пайдаланылған тілдік тұлғалардың мағыналарының механикалық қосындысынан тұрмайды.

Өзара түсінісу қарым-қатынас контексінде пайда болатын «жаңа қолданымдардың» көмегімен (солардың негізінде) жүзеге асады. Мысалы, тілдегі жаңа қолданыстар: метафора, метонимия т.б. (сөздердің, тіркестердің жаңа мағыналары) тіл жүйесінде алдын ала белгіленбейді, сондықтан белгілі бір кезеңге дейін ешкімге белгісіз болады, алайда тыңдаушы адам оны бірінші рет естігенде оның мағынасын бірден түсінеді (контекстегі белгісіз сөздерді түсіну тілдің осы қасиетіне негізделеді).

Сөздің шығармашылық аспектісі айтылғанның (жазылғанның) ерекше мәнерлілігіне, әсерлілігіне байланысты, ал бұның өзі стилистикалық құбылысқа жатады. Тіл жүйесінің «құпиялылығы» - оны шығармашылық тұрғыдан пайдалану мүмкіндігінде жатар.

Тіл мен сөз (сөйлеу), дәлірек айтқанда, тілдің жүйелік (құрылымдық) және қолданымдық аспектілері өзара бірлікте, бірақ бірдей емес. Қолданыс кезінде тілдің бай шығармашылық мүмкіндіктері ашылады. Олар тілден тысқарғы шексіз жағдаяттар мен әсерлерге байланысты әрдайым жаңадан туындап отырады. Тіл жүйесінде алдын ала қалыптастырылған мағыналық мазмұн электронды есептегіш машиналары (ЭЕМ) үшін, әрине, тиімді, бірақ ол тілдегі шығармашылықты жоққа шығарады. Шынында, табиғи тұрғыдағы тіл мен ойлау тілдегі осы жалпыланғандық пен қалыптылықты (стандарттылықты) әрдайым еңсеріп отырады. Тілдің жоғарыдағы белгілері (дайын үлгі, стандарттылық) - бұлар әрі қажетті, әрі пайдалы да, бірақ олар тілді қолдану процесінде кедергілер де жасайды.

Тілдік жүйенің коммуникативтіктілігі толық көлемінде тек қарым-қатынас процесінде ашылады. Тілдік құралдардың барлық стилистикалық-мағыналық реңктері, мәнерлілігі, стилистикалық әсері, орындылығы, қажеттілігі тілдің қолданысында ғана айқындалады. Сөйтіп, тілдің стилистикалық феномені, яғни тілдегі стилистикалық мән о бастан функционалдық сипатқа ие. Тілді танып білу және оны сипаттау үшін жүйелілігіне қоса оның функционалдық аспектісін де ескеру керек.

Сондықтан тіл грамматикасымен қоса жұмсалым грамматикасы (функционалды грамматика) да пайда болып дами бастады.

Қорыта келгенде, функционалды стилистика тілдің қарым-қатынастың әртүрлі салалары мен жағдаяттарында қолдануының заңдылықтарын зерттейді, басқаша айтқанда, ол үшін тілдің функционалды аспектісі арнайы зерттеу пәні (предметі) болып табылады. Бір сөзбен айтқанда, стилистика тілді қоғам тарапынан қолдану заңдылықтарын зерттейді.

Қай ғылымның болмасын негізгі мәселесі - оның зерттеу нысаны мен зерттеу пәні (предметі). Стилистиканың зерттеу нысаны - басқа да тіл ғылымы салаларындай, мәтін түрінде көрініс тапқан тіл болып табылады. Бірақ әр сала сол жалпы нысанның өзіне қажетті жағын алып қарайды. Мысалы, деңгейлік тұрғыдан лексикология өзіне қажеттісін, грамматика өзіне қажеттісін алып тексереді. Немесе белгілі бір қырынан, көзқарас тұрғысынан (мыс, тарихи грамматика, әлеуметтік лингвистика, тіл семантикасы) қарастырады.

Стилистиканың пәні әлі бір жақты шешімін таппаған күрделі мәселе деуге болады. Бұл ең алдымен оның зерттеу нысаны мен пәнінің күрделілігінен, одан тысқары зерттеу пәнінің аумақ-көлемінің кеңдігінен, анық еместігінен (оған, мысалы, әдебиеттану ғылымының мәселелері де кірігіп кетеді) келіп шығады.

Стиль - стилистика ғылымының ең басты категориясы. Тілшілер бұл ұғымды жалпы да кең мағынада - тілдік тұлға-бірліктердің, жалпы тілдік жүйенің тек хабар беріп қоймай, оны әсерлі түрде беретін сапаларымен байланысты алып қарайды. Сөйтіп, стиль сөйлеудің сапалылығы, экспрессивтілігі, белгілі бір сөйлеу жағдайы мен түріне, қатынас жасау мақсатына анағұрлым сай келетін бейнелеу құралдарын пайдалануы дегенді білдіреді. Бұндай жағдаяттар үнемі қайталанып, ал қатынас саласы типтеніп

отыратындықтан, стиль сол салалар мен жағдаяттарға тән анағұрлым типтенген тілдік құралдар мен сөйлеу сипаттарын да көрсетеді, ал бұл өз кезегінде қарым-қатынастың тиімділігін арттырады. Сонымен, стиль сөздің (тілдің) қарым-қатынастың міндеттерінен туындайтын және ол міндетті табысты орындау үшін жұмылдырылған сипатты белгісі екен.

Тілдің осы стилистикалық сипатты белгісі қалай көрінеді? Ол тілдік жүйенің барлық деңгейін қамти ма? Оны анықтау үшін мынадай алғышарттарды белгілеп алуымыз керек:

1.Тілдегі «стилистикалық» «лексикалық», «грамматикалық» сияқты ерекше деңгейді құрамайды — (яғни, тілде «стилистикалық деңгей» деген арнаулы деңгей жоқ). Ол тілдің барлық деңгейлерін қамтиды. Сондықтан стилистиканың пәні (предметі) тілді зерттеудің өзіндік аспектісі деуге болады (яғни, тілді ерекше көзқарас тұрғысынан зерттеу дегенді білдіреді). Г.О.Винокур: «Стилистика обладает тем свойством, что она изучает язык по всему разрезу его структуры сразу, т.е. и звуки, и формы...но зато с особой точки зрения. Эта особая точка зрения и создает для стилистики в чужом материале ее собственный предмет» [7, 283], - дейді.

2. Әдеби тілдің стилистикалық жүйесі өте күрделі және біркелкі сипатқа ие емес, көп қырлы. Л.В.Щербаның пікірінше, оған (стилистикалық жүйеге) әлеуметтік және жергілікті диалектілердің сипаттамалары, жазба тілдің әртүрлі формалары (мыс, көркем әдебиеттілінің, ресми тілдің формасы, ғылыми стиль т.б.) кіреді. Қоғам «жіліктенген» сайын, ол «қоғамның әдеби тілінің стилистикалық құрылымы да күрделене түседі». Әрбір ерекшеліктің өмірге келуі қарым-қатынастың міндетінен туындайтын жұмсалымдық сәйкестілік болғанда ғана жүзеге асады. Стилистикалық құрылымда, Л.В.Щербаның пікірінше, «сөздердің сәйкесті төрт қабаты ерекше орын алады», олар: салтанатты мәнге ие сөздер, бейтарап, тұрпайы (фамильярный) және дөрекі (вульгарный) сөздер (мыс, лик-лицо, морда-рожа). Ол орыс әдеби тілінің стилистикасын негізгі және ерекше бояуларға ие бірнеше қосымшалардан тұратын шоғырланған топ ретінде алып қарап, яғни, тілдің синонимдік қатарын стилистикаға тірек етіп ала отырып, бірақ стилистиканы тек синонимия құбылысымен шектемейді [8, 117-126].

Стилистикада, сонымен, мынадай үш жағдайды атап өту керек:

1) стилистиканың құрылымының біркелкі еместігі, демек, оның зерттеу пәнінің құрылымы да бірдей емес, әркелкі;

2) қарым-қатынастың қажеттілігінен, тілдің ойды және сөйлеушінің эмоционалдық күйін бейнелеудегі икемділігінен туындайтын әртүрлі реңдерді беру мүмкіндігінің молдығы;

3) «стилистикалық» тілдің қоғамдағы қызметімен, қарым-қатынастың міндеттерімен байланысты қалыптасады.

3. Қазіргі стилистика ғылымы тіл жүйесіндегі стилистикалық ресурстарды мәтіннен тыс түрде қарастырудан гөрі, тілді қарым-қатынастың әртүрлі саласында қолдану кезінде туындайтын заңдылықтарды, соның нәтижесінде пайда болатын тілдік ерекше ұйымдасуларды зерттеуге көбірек көңіл бөледі.

4. Тілдің (сөйлеудің) функционалды стильдерін бейнелеу құралдарының қарым-қатынастың әртүрлі саласы бойынша қатысымдық тұрғыдан мақсатқа сай қалыптасқан жүйесі десек, олар бір мезгілде пайда болмайтынын, тарихи тұрғыдан әбден пісіп жетілген кезде ғана пайда болатынын көреміз.

Жоғарыда айтылғандарды жинақтай келгенде, стилистиканың зерттеу пәні, біріншіден, тілдің әртүрлі деңгейлерінің мәнерлегіш құралдары мен мүмкіндіктері, олардың стилистикалық мағыналары мен бояулары; екіншіден, қарым-қатынастың түрлі салалары мен жағдайларындағы тілді қолданудың заңдылықтары және соның нәтижесінде пайда болатын әр салаға тән сөздің (сөйлеудің) ұйымдасу ерекшеліктері болады. Біріншісі - стилистиканың әріден келе жатқан дәстүрлі зерттеу саласы болса, екіншісі кейін пайда болды. Алайда, осы соңғысы қазір стилистиканың негізгі зерттеу пәніне айналып барады.

Стилистиканың зерттеу пәні мәселесіне байланысты ғалымдардың арасында тілдік деңгейлердің қатарында стилистикалық деңгей жеке бөлінеді, оны фонетикалық, лексикалық, сөзжасамдық, морфологиялық, синтаксистік деңгейлермен бір қатарға қоюға болады деген де көзқарастар болды. Мұның себебін көбінесе әртүрлі стилистикалық тәсілдердің көптігімен, олардың жиынтығын бір деңгей етіп алуға болатындығымен түсіндіреді. Алайда, стилистикалық тәсілдер тілдің қызмет етуі барысында пайда болып, мәтін құрамында жұмсалым процесінде қолданылады. Олардың қолданысы қатысым міндетіне қарай сан алуан болады. Олар құрылымдық жағынан да түрлі сипатқа ие: лексика-семантикалық, фразеологиялық, сөзжасамдық, морфологиялық, синтаксистік, композициялық сипаттағы дайын, немесе белгілі бір үлгідегі, немесе жаңадан туындаған тәсілдер болуы мүмкін. Демек, стилистикалық тәсілдер тұлғалық және сапалық әркелкілікке ие бірліктер мен құбылыстарға жатқандықтан, тілдің айрықша деңгейін құрай алмайды. Олар сөзде тек қызметтерінің тұтастығына байланысты, яғни айтылымның тиімділігін арттыру үшін бірігеді.

Қолданым кезіндегі стилистикалық құбылыстардың жүзеге асуы, яғни айтылым стилінің қатысым міндетіне сай болуы (дұрыстығы, мәнерлілігі, тиімділігі) айтылымда, мәтінде орындалады. Сөздің реңі контексте белгілі болады. Мысалы, жеке бір сөздің бірнеше мәні, бояуы болуы мүмкін (ит, шошқа т.б.). Контексте соның қай мәнде қолданылғаны белгілі болады. Тілдік тұлғаның мәні, бояуы мәтінде ашылатындықтан, мәтінді стилистикалық деңгей ретінде алуға болатындай көрінуі де мүмкін.

Стиль шынында да мәтінмен тығыз байланысты. Алайда шын мәнінде мәтін стильдің жүзеге асатын материалы болып табылады. Мәтіннің ұйымдасуы стилистикалық сипатқа мазмұнына сай келетін мәнерлілікке, тиімділікке, әсерлілікке қол жеткізгенде ғана ие болады. Сондықтан мәтінді стильдің көрініс табатын жері, мекені деуге болады.

Мәтін, оның бірліктері мен категориялары басқа да деңгейлердің бірліктерімен бірлікте стильді бейнелеуші құрал болып табылады. Сонымен қатар жеке бір мәтін белгілі бір стильдің көрінісі, стильдің нақты өзі де бола алады. Бірақ, көбінесе, стильді мәтіннің көптеген қасиет-сапаларының, қырларының бірі деп қана қарау керек.

Сонымен, стилистиканың пәні тілді қолдану барысында қолданымның түрлі жағдайлары мен салаларына байланысты мәтін көлемінде жүзеге асатын тілдік құбылыстар екен.

Стилистиканың негізгі мәселелерінің қатарына мыналарды жатқызуға болады: стиль, функционалды стильдерді анықтау, олардың мәнін, жүйелік сипатын ашу; қарым-қатынастың әртүрлі саласында тілдің қолдану заңдылықтарын анықтау; функционалды стильдерді топтастыру; стилистикадағы тілдік және тілден сыртқары жайлардың ара қатынасын айқындау; стильдегі объективтілік пен субъективтілік мәселесі; функционалды стильдер мен сөз түрлерінің ара қатынасы; стильдердің өзара әсері мен тұтастығы мәселесі; лингвистикалық стилистика мен әдебиеттік стилистиканың ара қатынасы; көркем әдебиеттілінің функционалды стильдерге қарым-қатынасы; стилистикалық норманы және оның тарихилығын анықтау; стилистикадағы диахрония мен синхрония мәселесі т.б.

Стилистиканың зерттеу әдістеріне келетін болсақ, олардың бастыларына мәтінді талдаудың мағыналық-стилистикалық әдісі, салыстырмалы әдіс, сөз-образ, экспримент жасау және статистикалық әдістер жатады.