Диплом жұмысы 5В010300 «Педагогика және психология»

1.Саяси әлеуметтік шешендік сөздер-патриотизм, сортындағы елдің рухани көсемдерінің сөздері-көрші мемлекетпен саяси халық аралық мәселесін шешуге арналған елшіліктердің сөздері шаруашылық әлеуметтік мәселелерді талқылау сөздер замана туралы философиялық толғау сөздер

2. Шешендік даулы сөздер -жер дауы, мал дауы, жесір дауы т.б -адамның ары мен ұжданына қысым жасалғанда оларды қорғау, шешім айту ,ру мен рудың, тайпа мен тайпаның арасындағы барымта, тартыс хандардың, психологиялық, экономикалық, үстемдігіне қарсы, кедей шаруалардың наразылық білдіруі

3. Тұрмыс-салтқа байланысты айтылған шешендік сөздер ;арнау сөздер қыз ұзату, келін түсіру, шілдехана тойларда айтылатын шешендік сөздер үй ішіне байланысты, от басына қатысты, мәселелерді талқылау ас пен тойдағы салтанатты шешендік сөздер, ата-ана баталары, жақсылық-жамандық туралы айтылатын сөздер, әдет-ғұрып заңдары [24; 114-117].

Қазақтың шешендік өнерін, сөздерін зерттеп, Еуропа елдеріне таныстыруда В.Радловтың еңбегі зор. Сол сияқты фольклорист Ә.Диваевтың да бұл саладағы еңбектері елеулі. Кеңес дәуірінде шешендік өнер жанрыныңң ерекшеліктері туралы А.Байтұрсынов, С.Сейфуллин, М.Әуезов, Ә.Маметова, Б.Адамбаев т.б. құнды еңбектер жазды.

Революцияға дейін шығыстану ғылымы қазақ халқының үш өнерге ерекше бағынғаны белгілі: ақындығы ,шешендігі ,қол өнері

Орыстың 19-ғасыр алдындағы қатарлы гуманист–фольклористері қазақтың мәдени ошағын «ұлы импрозиваторлардың отаны, - деп атаған.

Бейнелі, астарлы, туындап айтатын шешендік сөзге аса үйір халық егемендігіміз жайлы ғұлама ғалым Ш Уалиханов «қазақ шешендікке құмар, сөз өнерін, әсіресе әзіл оспақты жаны сүйеді»- деп кезінде айтқан еді. Шебер де шешен сөйлей білу-адамның асыл қасиеттерінің бірі есептелініп адам психикасына әсер етудің ерекше құралы, тәсілі болып табылады [1; 153].

Поляк зиялысы А.Янушкевич (1813-1857) бұл жөнінде былай деп жазыпты: «қазақтардың ақыл-ой қабілетінің кереметіне барған сайын менің көзім жетуде. Сөздері қандай жеңіл, әрқайсысы айтайын деген ойын түсіндіргенде, көзқарастың дәлеліне бірден тойтарыс беруге де керемет шебер».

Осынау ұлттық қасиетімізді қазіргідей тіл тұтастығында кеңінен алмағайып заманда сақтай алмасақ-бұдан ұлттық намысқа залал келетіні хақ.,- деп тұрлаулы тұжырым айтады. Олай болса туған тілімізді ардақтап, оның қадір-қасиетін пір тұту, оның даму жолында әрекет етуіміз керек [1; 154].

2 Дәстүрлі мәдениеттегі билердің кикілжің жағдайларды шешу тәсілдерінің психологиялық аспектілері

1. 
   Дәстүрлі мәдениеттегі билердің бітім- биліктерінің әлеуметтік психологиялық сипаты
   

Көшпелі қауымдарда, тайпа руларда ел басқару өзгеше болған. Құр әкімшілік әмір жүрмеген. Биді жоғарыдан тағайындау болмаған, я болмаса, күшпен сайлау мемлекет, үш жүз ішінде кездессе де, XІX- ғасырға дейін елдің ішкі құрылымында өріс алмаған.

Дәстүрлі мәдениетте елді басқару ең алдымен олардың арасындағы дау- таласты шешу, өз ру тобы мүддесін айтыста, көпшілік алдында қорғау деп білген. Ондай қасиет көптің қолынан келмейтіні белгілі, халық ішінен шыққан дара тұлғалар, «жауды сөзбен жығатын» руды басқаратын адам ойлы, шешен, қазақтың ежелгі ата- дәстүрін, әдет- ғұрып заңдарын жетік білетін, оларды орынды қолданатын, «ат сүрінгенше» сөз табатын, сөз сайысына түсе алатын болуы шарт. Би өз руынан, ел арасынан шыққан, халықтың ісі мен талабын өз мүддесінен жоғары қойған.

Ұлы билер дау- жанжалдарға төрелік айтқанда әділетке, ақиқатқа табынатыны халықты сендірген.Халықтың биге артар жүгі көп болған. «Биі жақсының елі жақсы» деген мәтендер осының айғағы. «Батыр елін жауға бермейді, би елін дауға бермейді» деп, халықтың тыныштық өмірін сақтаудағы бидің алатын орнын аңғартады. Билер сөзі шешендік сөз ретінде таралып сақталған. Аты аңызға айналған Майқы биден, ұлы Жыршыдан, Сыпыра Жыраудан, Жиренше шешен, Төле би, Қазыбек би, Әйтеке билерден бастау алатын шешендік сөздер тізбегі ХХ ғасырға дейін жалғасады.

«Халқымыздың жайсаң психологиясын аса биіктен көрсететін ұлттық ерекшелікерінің бірі – суырып салма шешендік өнері астарлы, бейнелі, тұспалдап сөйлеу тәсілімен, (өзгелерге әсер етудің) «психологиялық жағынан әсер етудің ерекше құралы» болып табылады [1; 153].

Осы уақытқа шейін би- шешендер мұрасы көркем сөз ретінде бағаланды да, әлеуметтік, қоғамдық мәні , психологияның әсері мемлекет тағдырын шешудегі қызметі ескерусіз қалды» [22; 218].

Бір айта кететін жәйт, би- шешендердің түр тұлғасы, өң- әлпеті, қимыл- қозғалысы, мінез- құлқы, дауысы т.б. туралы психологиялық жазба деректер өте аз деуге болады. Ұлттық шешендік өнері шарықтап дамығанымен, оның ғылым да кенжелеп қалғаны шындық.

Қазіргі кезде халқымыздың тарихына, мәдениетіне жаңаша қаралып, өзіндік шыңайлығымен таңылу қажеттігі туындап отыр, сондықтан да би- шешендердің суырып салма, астарлы тұспалдап сөйлеу өнерін жан- жақты психологиялық қырынан зерттеуді қажет етеді.

С. Негимов «Шешендік өнер» еңбектерінде шешен сөйлеудің табиғатын қарастырғанда мынандай мәселелерге көңіл бөлу керектігін айтады: 1) Лингвистикалық жағы, яғни тілдің образдық жүйесі; 2) психологиялық, яғни сөйлеу мен аудитория қарым- қатынасы; 3) әлеуметтік немесе шешен сөйлеу әлеуметке ықпал жасаудың құралы. Дәстүрлі мәдениеттегі билердің бітім- біліктері «астарлы» сөйлеумен, шешендік өнерімен өткір тілімен кескінделген. Бөлтірік шешен осындай дарындылықты былай толғапты: «Сөзден тәтті ешнәрсе жоқ. Сөзден ащы нәрсе жоқ. Сөзден жеңіл нәрсе жоқ. Сөзден ауыр нәрсе жоқ. Сөзіңді тіліңе билетпе, ақылыңа билет. Ақылыңды, сөзіңді ақылсызға қор етпе, ақылдыға айт. Не сөйлейтініңді біл. Кімге сөйлейтініңді біл. Қай жерде сөйлейтініңді біл. Қалай сөйлейтініңді біл « деген екен. «Тұрлаулы тұжырым»- деп бағалайды С.Негимов [22; 27-28].

«Ел бастау қиын емес, қанатын жерден көп табылады. Қол бастау қиын емес, шабатын жерден ел табылады. Шаршы топта сөз бастаудан қиынды көргем жоқ»- деп қиын өнер екендігін ескерткен Бұқар жырау. Негізінде, шешен билер мемлекет тағдырын шешетін шынайы тұлғалар. Мемлекеттің дамуы шешен билердің өнерімен, қызметімен байланысты болды. Ол тәртіптің, ұлтының салт- дәстүрін, рухани қасиеттерінің ерекшеліктерінің бүткіл болмысты бойына сіңрген дара тұлға, топ ішінен шыққан жүйрік ,әрі жетілдіруші дархан дарын, әлеуметті алға жетелейтін, жақсылыққа үндейтін үлгілі ұйымдастырушы, басқарушы. Билер психологиясына тән ең басты қасиетттерінің бірі, ойдың ұшқырлығы, тереңнен болжау, айқын бағыт бағдар ұстау, тура сөйлеу, астарлы сөйлеу, кесімді шешім айту, өмірдің қиындығына немқұрайлылықпен қарамау. Ең бастысы айта кететін жәйттер: адам мінез- құлқындағы, пиғылындағы жағымсыз жпақтарды мінеп, шенеп түзеп отырады, әр істерге белсене араласады, билер сөзі халықтың намысын қайрап, өжеттікке үндеген көсемдер, парасатты тарихи тұлғалар.

«…Шешендіктің өзі биік дүниетаныммен, ғылым- білімді терең меңгерумен, халықтың тұрмыс- тіршілігін, жөн- жосықтарын, дәстүрін танумен, жалпы айтқанда, ой- өрісінің кеңдігімен тамырлас. Оның үстіне шешендік- батырлық пен батылдықты пайымданудан туады…» [22; 28].

Мәселен, қазақтың дәстүрлі мәдениетіндегі дау- жанжалдар, бітім- келісімдер астарлы сөз арқылы шешілген сөзге тоқтаған. Сондықтанда, «Өнер алды - қызыл тіл» – деп сөз өнерін ерекше қадірлеген. «Сөз білетін, жөн білетін адамға елдің ішкі және сыртқы мәселесін шешуге құқық берген» [24; 42]. «Шешендік тілімен, нақыл сөздердің тәсілдерімен өмірдің шынайы тұтастарын көрегендікпен болжап білген тұлғалар- билер бітім болмысынан айырықша көрінеді» [26; 113].

Ф.С. Ташимова еңбектерінде «тілдің фонематикалық жағы қандай да бір ұлттың тап өкілдерінің арнайы қабілеттерінің қалыптасуына үлесін қосып, психологиялық тұрпатын немесе субъектінің портретін қамтиды» [2; 42].

Вербальді шешендік сөз және вербальді емес (ым- ишарат, дене қимылы т.б.) деңгейі де өзара қарым- қатынаста субъектінің қалыптасу процесінде әсер етеді. Олар сол уақыттың салт- дәстүрінде, жүріс- тұрыс, таптаурында, діліңде, іс- әрекетінде, ым- ишарат, дене қимылдарында ұлтқа тән қасиетімен, ерекшелігімен негізделген. Әсіресе, дәстүрлі мәдениеттегі билердің ымдап айтуы, жұмбақтап айтуы, мысқылдап айту т.б., әрбір ым- ишарат, дене қимылы белгілі бір интонациялық тұтастықты көрсетеді.

Мәселен, ұлы жүздің төбе биі, қазақ елінің еркіндігі мен егемендігін көксеген саясаткер, тарихи тұлға Төле би туралы аңыздар, тұспалдап айту, астарлы сөйлеудің ұлтқа тән танымдық философиялық- психологиялық тұстарын аңғартады. Бірде Төле алыс сапардан қайтып келе жатып, шөлде қырық қарақшыға кездеседі. Қарақшылар жұрдай қылып, шөлге қалдырып кеткілері келеді. Өзінің кім екенін сездірмеген Төле би: -Менің малым көп, мен бір бай адаммын, жүз түйем бар, жүз жылқым, қатын, бала- шағам бар. Жасым алпыстан асты. Маған жанымнан мал артық па? Өлсем артымда қалмай ма? Ауылға барып мал әкеліп берем дегенге сенбейсіңдер. Оның ебін өзім айтам. Ақылыңа сыйса тыңда. Мен ауылыма хат жазайын.Кенже ұлыма құда түсіп, біреудің қызын әпермек едім. Соған қырық құнана атан, жиырма буыршын, сегіз ақ бас атаным бар еді. Соны берсін. Оң босағамда көмген алтыным, сол босағамда күмісім бар еді. Өзімнен басқа адам білмеуші еді [27; 92-93].

Төле бидің тұспалдап, ымдап, астарлап, тұспалдап жеткізген ойларын келіні Данагүл былайша шешіпті: Атам қырық қарақшының қолына тұтқын болып түскен екен. Қырық құнан атан берсін дегені қырық мықты жауынгер жігіт берсін дегені. Жиырма буыршын берсін дегені жиырма палуан берсін деген. Сегіз ақ бас атан берсіні сегіз ақсақал берсін дегені. Оң босағадағы алтыны мен едім, сол босағадағы күмісі баласы еді. Алтынымды түгел алып келсін дегені мені алып келсін дегені».

Бұл аңыздар Төле бидің жұмбақтап, тұспалдап сөйлеуі, тапқырлығы, тәуекелге баруы, өзіне сенімділігі, өзгелерді өз пікіріне иландыра білуі, ал Данагүлдің осы жұмбақты ойларын ақындылығымен, тапқырлығымен шеше алатынына сенген, көрегенділікпен болжай білген тұлға. Дәстүрлі мәдениеттегі билердің бітім биліктерінің әлеуметтік- психологиялық мәні ерекше.Олар әділдігімен, турашылдығымен, келісті кесім- биліктерімен, тапқырлығымен, өнегелі пайым- парасатымен даралығымен ерекшеленеді. Мәселен,Әйтеке бидің : «Ашу бар жерде ақыл тұрмайды, ашу деген- ағын су, алдын ашсаң, арқырар, ақыл деген- дария, алдын тоссаң тоқырар. Кісіге бірге туыспау керек, туысқан соң сөз қуыспау керек. Сөз қуған пәлеге жолығады, жол қуған олжаға жолығады»,- шешендік сөздерін келтіруге болады, дүниетаным тереңдігі, алысты болжар көрегендігі көрініс береді. Би шешендердің кикілжің жағдайларды шешуде астарлы оймен, болашақты болжап, адамдар санасына сөзбен әсер етіп, көркем сөзге иландырып қана қоймай, әділеттілікпен, тапқырлықпен шешіп, бағалай білген.

2.2 Билердің даулы жағдайларды астарлап шешудің психологиялық мәні
Билердің даулы жағдайларды астарлап шешудің психологиялық мәніне тоқталудың маңызы зор. Өйткені, ол сол халықтың ділінде, таптаурына тән ұлттық сипатын береді. Билердің сөзі немесе жалпы дәстүрлі мәдениеттегі мақал- мәтелдер, жыраулар, шешендік сөздерінің ұрпақтан- ұрпаққа жалғасуы қай дәуірде болмасын сол халықтың ұлттық ерекшелігін танытады.

Әсіресе, билердің даулы жағдайларды шешу тәсілдері ептілікпен, тереңнен болжап, әртүрлі жолдармен орынды қолданып, «сөз құдіретін» таныта білген. Мәселен, келісімге келу, екі жақтың дауын үшінші дау соты (беделді үшінші жақтың) арқылы шешілуі, көндіру, сендіру, сөзбен иландыру, қазіргі кездегі шиеленісті жағдайларды шешу тәсілдерімен салыстырғанда ұқсастықтары мен айырмашылықтары бар деуге болады.

Мәселен, А.Н.Дмитриев өзінің еңбектерінде шиеленісті шешудің 4 тәсілін көрсетеді:келісім нәтижесінде барлық жағынан пікірлердің сәйкес келуі;келісім - заңдарға немесе сыртқы моральдық күштерге сәйкес келуі;келісім – шиеленістің бір жағына ғана қалуы;өзіндік ликвидация; шиеленіс өз өзектілігін жойған кезде өз бетінше шешіледі. Ол шиеленісті тиімді шешудің тәсілін ұсынды. Оның бірі- күшпен көндіру немесе сендіру. Негізгі шешу тәсілі – сұхбаттасу, әңгімелесу.

Мәдени дәстүрдегі шешендік дауларды шешу тәсілдері мен қазіргі кездегі шиеленісті жағдайларды шешу тәсілдерінде елеулі айырмашылықтар мен ұқсастықтар бар деп болжауға болар. Өйткені олар тарихи , саяси -әлеуметтік , мәмлегерлік талаптарға байланысты өзгерістерге ұшырап отырады.

Дәстүрлі мәдениеттегі дауларды шешу тәсілдері шешендік сөздерде, би сөзінде жанама , астарлап айту, мысқылдап айту, ымдап айту, қарсыласын бастырмалату, өткірлеп бейнелеу , сөзбен көндіру т. б. тәсілдерімен көрінеді.

Шешендік дауларды шешудің негізгі тәсілдерін үшке бөліп қарастыруға болады:

1.Салыстыру «шеңдестіру» тәсілі шешендік сөздердің сырын ашатын тәсіл.

2.Өткірлеп бейнелеу тәсілі – шешендік сөзде жақтағаның өсіре, даттағаның өшіре бейнелеу арқылы ұштай түсетін тәсіл.

3.Қарсыласын бастырмалатып топты, өзіне иландыру тәсілі, мақал – мәтелдерді жиі қолдануы [23; 145].

Мысалы: қаздауысты Қазыбектің қалмақ ханына елшілікке барып, өзінің батылдығың, шешендігін анғартатын тұсы жау тұтқұныңдағы қазақтарды босаттырған сапары жөніндегі ел аузында сақталған әңгімеден көруге болады. Онда алдымен Қазыбек: « Біз қазақ деген мал баққан елміз, бірақ ешкімге соқтықпай жай жатқан елміз. Елімізден құт – береке қашпассын деп , жеріміздің шетін жау баспасын деп , найзаға үкі таққан елміз, ешбір дұшпан басынбаған елміз, басынан сөз асырмаған елміз. Досымызды сақтай білген елміз, дәм – тұзды ақтай білген елміз, асқақтаған хан болса , хан ордасын таптай білген елміз. Атадан ұл туса, құл боламын деп тумайды, анадан қыз туса күң боламын деп тумайды.Ұл мен қызды қаматып отыра алмайтын елміз» деп айбатты осал еместігін ескертіп өтеді.Мұнан кейінгі сөздерде шешен қалмақ пен қазақтың өзара жауласуы екі жаққа да пайдалы еместігін шебер, әрі сенімді аңғартады. «Сен темір болсаң,біз көмірміз еріткелі келгенбіз, танымайтын жат елге таңысқалы келгенбіз, таңысуға келмесең,шабысқалы келгенбіз,сенқабылан болсаң, мен арыстан ,алысқалы келгенбіз, берсең жөндеп бітіміңді айт, бермесең дірілдемей жөніңді айт, не тұрысатын жеріңді айт» [3; 23].

Мұнда Қазыбек жау тұтқынындағы қазақтарға ерік әперіп , еліне қайтарғаны тарихи шыңдық. Қазыбек бидің шешендігі, тапқырлығы, батылдығы («сен темір болсаң,біз көмірміз, еріткелі келгенбіз» қазақ, қалмақ баласын теліткелі келгенбіз», … «берсең жөңдеп бітімді айт, бермесең дірілдемей жөңінді айт, не тұрысатын жеріңді айт») деген теңеулерінде айрықша көрінеді. Онда екі ел арасындағы татулыққа, өзара түсіністікке, жауласпауға шақырады. Сөзбен әсер ету , иландыру, қарсыласын бастырмалату тәсілдері негізінде келіссөзге , мәмлегерлікке, келісімді бітімге келуге ақыл – ой ұшқырлығын, бағыт – бағдарын айқын ұстайды.

Дәстүрлі мәдениетте шешендік даулардың ішінде жесір дауы, мал дауы, жер дауы т. б. және олар түрлеріне орай өзіндік әр қилы жолдарымен шешіліп отырады. Халық дауды қайшылықтарды шешуде биге жүгінген, билердің өзі қарапайым топтың ішінен шыққан дара тұлға. Олардың қайшылықты , дау – жанжалдарды шешуде ақыл - ойдың ұшқырлығымен, тереңмен болжау арқылы, айқын бағдар-бағыт ұстауымен, кесімді шешім айту, жұмбақтап сөйлеу, сынау, халықтың намысын қайрап, өжеттілікке үндеген, «ат сүрінгенше «сөз табуға тырысқан, шешендерге, билерге, жырауларға тән өзіндік психологиялық - гумандық, моральдық ерекшіліктерімен сипатталады.

Дәстүрлі мәдениетіміздегі дала ойшылдарының ішінде моральдық психологиялық толғаныстарымен ерекше көзге түсетін ,көшпелі елдің ойшылы Асанқайғы. Ол елі қайғы – мұңсыз, жаны да ,жері де жайсаң жауласу мен араздасуды білмайтін жерді іздеп, тапқысы келді.Осы мақсаттпен желмаясына мініп, қазақтың кең даласын кезумен болды. Жырау бейбітшілікті өз толғауларында арқау етті. Мысалы: «жолдасыңа жау тисе, жаңынды аяп тұрыспа, ақың болса біреуде ,айыбын тапта ала бер,ерегесіп ұрыспа, сенікі жөн болсада, атың шықпас дұрысқа, міңезі жаман адаммен енді қайтіп жуыспа… өлетұғын тай үшін, көшетұғын сай үшін, желке терің құрысып, әркімменен ұрыспа».

Жырау өмір сүрудің мәні туралы, бір – бірімен босқа қырқыспау , бейбіт өмір кешуге, иманды болуға шақырады. Шешендік тілімен ,нақыл сөздердің тәсілдерімен өмірдің шыңайы тұстарын көрегенділікпен болжай білген гұлға.

Қазіргі өмір салтында дәстүрлі мәдениетіміздегі шешендік сөздер, билер сөзі, жыраулардың психологиялық ой толғаныстарына, әсіресе шиеленісті жағдайларды шешу тәсілдеріндегі тапқырлықтарын ескеріп, оны өмірде қолдана білсек, тәлім – тәрбиелік маңызы зор болмақ..

Қазіргі кезде халқымыздың тарихы, мәдениетіне жаңаша қаралып, өзіндік ақиқатымен таңылу қажеттілігі туып отыр. Ал дәстүрлі мәдениеттің тәлімі мен тәрбиесі, дала даналығының психологиялық, келбеті – сөз құдіретінде жатыр. Бітпес даулардыңшешу тәсілі әрәкеттен гөрі нақты сөз болған.Шешендік сөздерде дала өмірінің қағидалары, шиелініскен қайшылықтардышешудің ережелері, даналық үлгілері дерлік тұжырымдар жиі ұшырасады.

Біріншіден, билер барлық кезде іс-әрекеттерінің бәрінде ел дің мұқтаждарын өзінің қажеттілікттерінен жоғары қойған.

Екіншіден,елдік мәселелерді шешкенде адамдарды алаламай , кісілік дәрежесін ескеріп отырған.

Үшіншіден, билер дау- жанжалдарда төрелік айтқанда әділетті болған,өздерінің халық мүддесіне адалдығына, ақиқатқа жүгінетініңе халықты сендірген. Билер ел ісіне араласқанда өмірдің қиындығына немқұрайлықпен қарамаған, сыншыл, ақылды, парасатты тарихи тұлғалар адамның міңез- құлқын, пиғылындағы жағымсыз жақтарды тілге тиек етіп, шенеп түзеп отырған [3; 25-26].

2.3 Жоғары сынып оқушыларының кикілжің жағдайларды шешу тәсілдерін талдау

Білім беру саласында да, адамдар арасындағы өзара қарым- қатынаста өз ұлтымыздың ішінде «маргиналды» тұлғалардың болуы өзара жеке адамдық, топтық т.б. кикілжіңдердің туындауына әкеледі. Осыған орай, тілдік кедергілер түсінбеушілік тудыртады. Орыс тілді «маргиналды» тұлғалар мәселені тікелей шешуге бейім келсе, ал қазақ тілді жастар «астарлы» ойлау тәсілін қолданатыны айқын көрінеді. Осыған байланысты болжамға сәйкес, яғни қазақтың дәстүрлі мәдениетінде шешендік сөздері «астарлы» түрде айтылып, белгілі бір тәсілді қолдану арқылы ойын жеткізе білген. қазіргі кезде де осы ерекшеліктері сақталғанымен, өзіндік ерекшеліктері мен ұқсастықтары бар деуге болады.

Осыған байланысты, сынып оқушыларына кикілжің жағдайларын ұсынып, байқау әдісі арқылы анықтау керек болды.

Ол үшін сынып оқушыларына төмендегідей кикілжің жағдайлар ұсынылды.

Топтағы пікірталас; жалпыға танымал ретінде, басқа техникалық түрлерімен араласып ережеге сәйкес қолданылады.Үлкен топтағы пікірталаста барлық мүшелер тәжірибелерін мүмкіндіктерін көрсету үшін пайдаланылады.

Үлкен топтың талқылау әдісі - бұл барлық топ қандай да бір тақырыпқа қатысты идеялар мен оқиғаларды талқылаған кезде қолданылатын оқыту әдісі болып табылады [30; 14-16].

Дөңгелек: кезекпен- кезек бірден тездетіп айту керек. Сұрақтарға жауап беру немесе өз ойларымен позицияларын көрсету.

Оқушыларға белгілі бір кикілжің жағдайды талдап және одан шығу, шешу жолдарын табу керек. Әрбір қатысушыдан осы жағдайды сипаттап беруге болады, оның себебін тауып, осы жағдайды ойлап көрсетуге де болады [30; 17].

1 жағдай: «Дискотека алдында».

Қызы дискотекаға жиналады. Шешесі: «Сағат нешеде келесің»?- деп сұрайды. Қызы: «Білмеймін, қалай болатынын» Шешесі: «Сен қалай түсінбейсің, мен уайымдаймын ғой, Сағат 12⁰⁰ - де үйде боласың!» Қызы: «Қай уақытта келгім келсе, сол уақытта келемін. Маған бұйрудың керегі жоқ!» [19; 197].

2 жағдай. Дәстүрлі мәдениеттегі Төле бидің дауды тиімді «астарлап» шешу тәсілдерін анықтау.

Бірде екі әйел бір балаға таласып, Төле биге жүгініпті.

Әйелдің бірі:

-«Баламды есі білмей тұрғанда жаугершілікте жоғалтып алдым, соны мына әйел тауып алды, әлде ұрлап алды ма, білмеймін, әйтеуір ел қатарына қосыпты. Енді танып сұрасам жақындатпайды»- дейді.

-Екінші әйел: «Бала өзімдікі, өзім таптым»- деп бет бақтырмайды. Төле би ойланып қалады. Оны дәлелдейтін еш айғақ жоқ. Сұрақ:»Төле би ақиқатын білу үшін қандай тәсіл қолданды? Сіздер Төле бидің орнында не істер едіңіздер? Ойланыңыздар!» Оқушылар біраз ойланып отырып,кезекпен- кезек өз ойларын айта бастады. (Олардың пікірталасы магнитофонға бекітілді).

-«Әрімен қарай оқиға желісі немен аяқталды екен…

Содан кейін Төле би баланы екі әйелдің қолына ұстатып, екеуіңе ортасынан қақ бөліп беремін, ризасыңдар ма?»- дейді. Сонда балаға ие болып жүрген адам: «Біреуге тірі кеткенше, жартысы болса да, менде қалсын»- дейді.

Ал баланы таныған әйел жылап: «Балаға тимеңіз, қайда болса да аман болсын!» –деген екен. Содан соң Төле би мынандай билік атады.

-«Бала, мына жоғалтқан әйелдікі, өйткені ол жұрағатының тіршілігін тілеп тұр, баласын өзіне бер!»- деген екен.

Осы дауды шешу кезінде Төле би қандай тәсіл қолданды? Не үшін олай істеді.

Оқушылар ой- пікірталасынан «астарлап» шешу тәсілдерін де көруге болады, ол «осы жағдайдың мәнін ашып айту кезінде байқалды».

Олардың көбісі «Төле би де басқа айғақ жоқ болған соң, сондай әрекет істеуге мәжбүр болды. 1-ші жағынан кімнің баласы екенін білу үшін «ананың балаға деген сезімін байқау үшін қолданған айла -әрекеті. Қазіргі кезде ондай мәселелерді шешудің түрлі жолдары бар- деуге болады»- дейді зерттеушілер.

Бұл екінші жағдай бойынша, оқушылар көбіне тікелей шешумен болды, астарлап ойын жеткізу аз көрінді. Дегенмен, оқушылар өз ойларын ортаға салуда белсенділік, қызығушылық танытты, өз бетінше шешім қабылдауы , іскерлік сынды жеке адамдық құндылықтарын көрсетті. 1- ші жағдай бойынша 15 адам қатысып, осы кикілжіңді шешуде түрлі жолдарын көрсете білді. Көбіне бұл жағдайда жауаптары мақал- мәтелдерді қолданулары басым болды. «Анаңа ауыр сөз айтпа, атаңа ауыр жүк артпа» деген сияқты, Қыздың пікіріне қарсылық білдіріп, анасын жақтады; 2- шісі «Оның негізі тәрбиеге байланысты» десе, кейбірі «үлкенді сыйлау керек еді», «айтқанын тыңдап «жарайды»«- деу орынды деп шешті т.б. Бұл жауаптардан да «астарлы» тәсілі қолданғанының өзіндік ерекшелігін аңғаруға болады.

Топта тренингтік ойын ретінде өтілуі, оларға белгілі бір тапсырма ұсынылуы, өз ойларын қағаз бетіне жазуы,не болмаса магнитофонға «бекітілуі» қызығушылық тудыртты.

Ұжымдық жауапкершіліктері артып, материалдың мәнін түсініп ұғынуға мүмкіндік туғызды, өз икемділігі мен ептіліктерін көрсетті. Осындай тренингтік ойындарды өткізудің маңызы тілдік кедергілерді жеңуге, оқушы санасына қозғау салады. Белгілі бір субъектінің бойыны жүріс- тұрыстық құндылықтарды қалыптастырып, өзін- өзі көрсетуіне, қысылмай ішкі ойларын ашық айтуына негіз болады.

3 Эмперикалық - практикалық зерттеу бөлімі

Міндеттері:

1.Дәстүрлі мәдениеттегі билердің кикілжіңді жағдайларды «жанама» шешу тәсілдеріндегі коммуникативті ойлау арақатынасының ерекшелігі анықтау.

2.Казіргі кезде кикілжіңді жағдайларды шешу тәсілін анықтау, «өз менің қорғау механизмдері, өзін-өзі жетілдіру», көбіне тікелей шешуде көрінеді.

3.Орыс тілді қазақ оқушыларда тікелей шешу тәсілдері басымырақ

екенің анықтау

4.Казақ тілді оқушыларда кикілжіңдерді шешу тәсілдерінде «жанамалап, «астарлап» айту таптаурындарында қалыптасқаның анықтау.

5.Дәстүрлі мәдениеттегі шиеленістерді шешу тәсілдерін, қазіргі кезбен салыстырғандағы айырмашылықтары мен ұқсастықтарын білу.

Болжам. Дәстүрлі мәдениеттегі шиеленісті жағдайларды шешудің психологиялық жолдары көбінесе «астарлай айту, «жанама «айту арқылы шешіледі.

Негізгі болжам: Дәстүрлі мәдениеттегі билердің кикілжің жағдайларды астарлап шешу тәсілдерін,қазіргі кезбен салыстырғанда ұқсакстықтары мен айырмашалықтары бар.

Н₀ –болжамы орыс тілді және қазақ тілді жасөспірімдердің кикілжің жағдайларды шешу тәсілдерінде айырмашылық жоқ.

Н₁ – болжамы орыс тілді және қазақ тілді жасөспірімдердің кикілжің жағдайларды шешу тәсілдерінде мәнді айырмашылықтар бар.

Зерттеу объектісі: халық ауыз әдебиетінің мәдени дәстүріндегі шешендік сөздер, билер сөзі, жыраулар.

Зерттеу пәні: шешендік сөз, дау, жыраулар, кикілжіңнің қазіргі кездегі шешу тәсілдері, пікірталас т.б

Зерттеу процедурасы.

-билер сөзіне, шешендік дауға контент-анализ әдісі ,салыстырмалы түрде мектеп оқушыларының кикілжің жағдайларды шешу тәсілдеріндегі айырмашылықты анықтау:

-бақылау әдісімен алынған мәліметтерді бекіту;

-үлкен топта талқылау әдісі;

-пікірталас әдісі;

-алынған нәтижелерді талдау;

-тәжірибелік ұсыныстарды өңдеу.

3.2 Зерттеуде қолданған әдістерге сипаттама

Контент- анализдің бірліктерін 2 топқа бөлеміз: сапалық және сандық. Контент- анализдегі сапалық бірліктер мәтіннен нені санау керек дегенді білдіреді. Ал сандық бірліктер қалай санау керек деген сұраққа жауап береді. Сапалық бірліктерге категорияларын жатқызуға болады.

Контент – анализ әдісінде мәтіндегі белгілі бір тақырыптың аргументациялық интенсивтілік деңгейін көрсету формуласын ұсынады.

К_гл- мағыналы бірлік негізі болған жағдайлар (даулар немесе кикілжің жағдайлар)

К_вт- қосалқы (категориялар, тәсілдер)

Эмпирикалық - практикалық зерттеу бөлімінде контент- анализ әдісінің осы формуласын негізге ала отырып ,кикілжің жағдайларды шешу тәсілінің сапалық бірліктерінің кездесу жиілігін санау керек.

Бұл зерттеулер төңірегінде мәтіннен, шешендік сөздерден кикілжің жағдайлардың астарлы т.б. шешу тәсілдерінің кездесу жиілігін санадық.

Концептуальды схемасын құрайтын кілтті ұғымдар ретінде даулар мен билерді қарастырдық.

Сонымен қатар, контент - анализ арқылы қазақ тілді және орыс тілді жас өспірімдердің кикілжің жағдайларды «астарлы», тікелей шешу тәсілдерінің кездесу жиілігі анықталады.

Сапалық мәліметтердің сандық бағалануы, олардың кездесу жиілігі болып табылады[43;111б[.

Бұл жұмыста орыс тілді және қазақ тілді жасөспірімдердің кикілжің жағдайларды шешу тәсілінде екі топ арасындағы мәнді айырмашылықтар анықтауға Q -Розенбаумның критерийі пайдаланылды. Бұл критерий көмегімен екі белгі арасындағы айырмашылықтарды сандық өлшемін қандайда –бір белгілер деңгейлері бойынша бағалау үшін қолданылады. Әр бір тандалған зертелінуші 11-ден кем болмау керек.Алынған қатысушылардың кикілжің жағдщайларды шешу тәсілдарін контент- анализ әдісі арқылы талданды [58; 13; 331].