Мәліметтерді электронды өңдеудің аудиті

Ұйымдардың қызметін жүзеге асыру процесінде дербес компьютерлер, олардың ішінде есеп ақпараттарын өңдеуге және ішкі аудитті жүргізуге арналған компьютерлер жиі қолданылады.

Сыртқы аудитор өзінің жұмысында компьютерді және компьютерлік ақпараттық жүйені екі тәсілмен пайдалана алады:

- клиент ретінде барлық қаржы-есептік ақпараттарды немесе оның белгілі бір бөлігін тіркеу үшін компьютерді пайдаланады;

- аудит өткізуді жеңілдету үшін, әсіресе клиент компьютерлік жүйені пайдаланатын болса.

Компьютерлік ақпараттық жүйе – дегеніміз бұл, басқарудың барлық деңгейінде тиімді шешімдер қабылдау, жоспарлау және өзінің жауап беретін салаларына бақылау жасау үшін қажетті ақпараттар дайындап берудің ресми ережелері мен процедураларының жинағынан тұратын көптеген кіші жүйелерді біріктіруші жүйе.

Басшыларға ақпараттар құрамында статистика, талдау, коэффициенттер, қорытынды есептер және т.б. бар есептер арқылы жетеді. Тиімді есеп берулер келесі факторларды есепке алады: басқару деңгейін; жиілік; жеделдік; нақтылық.

Тексеру жүргізу барысында аудитор клиенттердің компьютерлік ақпараттық жүйесіндегі есептік мәліметтерді өңдеуді ұйымдастырумен байланысты барлық маңызды жақтарды зерттеуге және құжаттауға тиісті.

Тексеру жүргізу барысында аудиторға клиенттің құжат айналымы жүйесіне, құжаттарды тіркеу, сақтау, өңдеу мен олардың мәліметтерін бухгалтерлік шоттарға жазу жүйесіне зерттеу жүргізу және оларды бағалау керек. Сондай-ақ бастапқы ақпараттардың пайда болу орындарын және оларды жинау мен тіркеудің автоматтандырылу дәрежесін анықтау керек.

1008 «Тәуекелді бағалау және ішкі бақылау – Ақпараттық жүйені басқарудың сипаттамасы мен талдауы» деп аталатын Халықаралық аудит стандарты келесі сипаттамаларды айқындайды:

- компьютерлік ақпараттық жүйе туралы білімдердің шоғырлануы;

- бағдарламалар мен мәліметтердің шоғырлануы;

- енгізілген құжаттардың жоқ болуы;

- шаруашылық операцияларының және нәтижелердің көзге көрінетін іздерінің жоқ болуы;

- мәліметтер мен компьютерлік бағдарламаларға кірудің жеңілдігі;

- бақылаудың бағдарланған жүйесі;

- жүйемен жасалынған операциялар;

- бағдарламалардың есінде сақталатын мәліметтер мен ақпараттардың осалдығы.

Аудитордың жұмысын жеңілдету мақсатында компьютерлер келесідей қажеттіліктер үшін пайдаланылады:

• 
  клиенттің есеп жүйесіне зерттеу жүргізу кезінде блок-схема құру үшін;
  
• 
  толық ақпараттарды сақтау үшін;
  
• 
  аудиторлық тәуекелдікті бағалау үшін;
  
• 
  аудит бағдарламасын дайындау үшін;
  
• 
  талдамалық процедураларды жасау үшін;
  
• 
  аудиторлардың жұмыс құжаттарын дайындау үшін.
  

- резервтік файлдар;

- файлдарды сақтау;

- құжаттардың бірегейлілігі;

- бағдарламаларды тестілеу.

1009 «Компьютерлерді қолдана отырып аудит өткізу әдістері» стандартында аудит өткізу әдістерінің келесі түрлері көрсетілген: аудиторлық бағдарламалық жабдықтау және тестілеу мәліметтері.

Аудиторлық бағдарламалық жабдықтау – аудит өткізу мақсатында субъектінің бухгалтерлік есеп жүйесінің мәліметтерін өңдеу үшін пайдаланылатын компьютерлік бағдарламалар.

Тестілік мәліметтер – субъектінің компьютерлік бағдарламаларының жұмыс істеуін тексеру мақсатында компьютерлік өңдеу үшін аудитор пайдаланатын мәліметтер.

Аудиторлық бағдарламалық жабдықтауға клиенттің компьютерлік файлдарын тексеру кезінде аудитор пайдаланатын компьютерлік бағдарламалар кіреді. Ол бағдарламалардың жалпы пакетінен, арнайы мақсаттағы бағдарламалардан немесе клиенттің қызмет көрсетуші бағдарламаларынан тұрады.

Аудиторлық бағдарламалық жабдықтауларды көптеген аудиторлық тестілеу процедуралары барысында пайдалануға болады. Олардың қолданылуы әсіресе операцияларды және шоттардағы сальдоларды маңыздылығына қатысты тестілеу кезінде орынды болады. Себебі, ол мәліметтердің үлкен көлемін мұқият тексере алады және білікті жұмыскерлерге өздерінің күш жігерлерін нәтижелерді зерттеуге жинақтап жұмылдыруға мүмкіндік беретін қажетті ақпараттарды таңдай алады.

Ондай бағдарламаларды пайдаланудың типтік жағдайлары:

- есептеулерді тексерулер – бағдарлама бақылаушы есептік мәліметтермен сәйкестігіне көз жеткізу үшін файлда ашылған баптардың құнын қосып шығады.

- сомалары тым үлкен баптарды табу – бірде-бір клиентке 50 пайыздан жоғары сауда жеңілдігі берілмейтіндігіне немесе сатып-өткізу журналындағы қалдық осы клиентке сатып-өткізудің жалпы көлемінен аспайтындығына қатысты тексеру.

- жаңа есептеулер мен талдауларды орындау – көп сатылмайтын тауарларды айқындату мақсатында тауарлық-материалдық қорлар қозғалысының статистикалық талдауын алу.

- тестілеу үшін баптарды іріктеу - дебиторлармен байланыстарды бекіту үшін негіз ретінде пайдалану мақсатында сатып-өткізу журналы қалдықтарының стратификацияланған іріктеулерін алу.

- толықтыққа қатысты тексерулер – сатып-өткізілген тауарлардың барлығының есепке алынғандығына көз жеткізу үшін олар бойынша шот-фактуралардың сабақтастығын тексеру.