Дәріс №1 Тақырып: Ғылыми зерттеудің әдіснамасы мен әдістемелері Жоспар

1. Ғылым – білімнің жүйесі ретінде.

2. Ғылыми іздестірудің әдіснамасы

3. Ғылыми зерттеу әдістері.

1. 
   Ғылым – білімнің жүйесі ретінде.
   

«Жүйе» түсінігінің негізіне әлемдегі барлық заттар, процесстер, құбылыстар өзара байланысты және өзара әсер етеді дегенді айтады, сондықтан ғылым жүйе ретінде берілген:

• 
  Қоғамдық сана түрінде, ол табиғат, қоғам және адамнан тұратын адамзаттық тұрмыстың мәнін көрсетеді;
  
• 
  Қоғамдық тәжірибе түрінде, ол әдіснаманы, теорияны, ақпаратты және ғылымдық құрылымды құрайды.
  

Ғылым –барлық адамзаттың іс-әрекетінің нәтижесі, ол қоғамдық тәжірибенің даму мақсаттарына бағынады. Ғылым – бұл қоршаған әлем туралы жай ғана білімнің жиынтығы емес, ол құбылыстар мен олардың өзара байланысы, табиғат пен қоғамның заңдары туралы қалыптасқан түсінік, олар нақты ғылыми түсінік және пікір көмегімен көрсетіледі. Түсінік пен пікір, егер олар ғылыми әдістер көмегімен алынған болса және олардың тәжірибелік тексерілуі процессінде бекітілген болса, ғылыми болып табылады. Осылайша, ғылым – зерттеу қызметінің аймағы, ол табиғат, қоғам және адам туралы жаңа білімдерді алуға бағытталған.

Ғылым қоғамда мынадай қызметтер атқарады:

• 
  Әлеуметтік жады - ол алдыңғы дәуірдің сынақтарын «жинау-сақтау-тарату»;
  
• 
  Гнесеологиялық (танымдық) - ол қоғамды алға қойылған мәселелерді дұрыс шешу үшін қажетті білімдермен қамтамасыз етеді;
  
• 
  Нормативтік - ғылыми құрылымдар арасындағы қатынасты жүйе және норма, әдеп ережесі көмегімен ұйымдастырып, реттейді;
  
• 
  Коммуникативтік - ғылыми тіл арқылы түсінікті және маңызды қатынас құрал ретінде жүзеге асады;
  
• 
  Аксиологиялық (құндылық) – қоғамда құндылық бағыттарын қалыптастырады, ол ғылыми жаңалықтар нәтижелерін адамзат игілігіне бағыттайды;
  
• 
  Креативті (шығармашылық) – адамзаттың мықты, зияткерлі потенциалын жасау көмегімен жүзеге асады;
  
• 
  Тәрбиелік – қоғамда білімділік деңгейін арттыруға әсер етеді.
  

Таным процессінің құрылымын былай көрсетуге болады:

• 
  Таным процессі
  
• 
  Ойлау түрі
  
• 
  Сергек таным элементі
  

Ғылыми таным процессі ұғымдар, категория, критерий көмегімен жүйеленуге және жалпылауға жататын фактілердің жиынтығын қарастырады. Ұғымдар ойды тудырудың жоғары формасы болып табылады және заттар мен құбылыстарды олардың нақты және жалпы сипаттарын да көрсетеді, олардың көмегімен ғылыми білімнің жүйесі пайда болады. Ғылыми білімдер өзара байланысты түсініктер жүйесі болып табылады, олар табиғат пен қоғамның заңдылықты процессін көрсетеді.

Ғылыми білімнің жүйесін дамыту, оны жүзеге асыру, жүйелеу және апробация ғылыми зерттеу көмегімен жүзеге асады.

Оқу, зерттеу,ғылыми ізденіс жүргізу – бұл негізгі рөлде интуиция, зерттеушінің даралығы, тәжірибе болатын жаңалық. Эмпирикалық фактіге де, ғылыми фактіге де сүйенетін ізденіс ғылыми зерттеудің әртүрлі әдістерін қолануды қарастырады және типологиялық деңгейде жалпылауға әкеледі, ол ғылыми деп аталады.

Кез-келген ғылыми ізденіс айрықша ерекшелікке ие, оларға танудың мақсатты процессі, оған тән реттілік және ұсынылған ережелер, қорытындылар және жалпылауларға негізделген ғылыми ізденістің логикасы жатады. Ғылыми ізденіс әрқашанда ғылыми білім деңгейін арттыруға, жаңа шынайы идеялармен байланысты табиғаттың жаңа заңдылықтарын ашуға бағытталады.

Мақсатты тағайындалуы бойынша ғылыми зерттеулердің мынадай түрлерін көрсетеді:

• 
  Фундаментальды, олар белгісіздіктің жоғары дәрежесіне ие, олардың нәтижесі жаңа құбылыстарды және табиғат заңдылықтарын ашу, қоғамның ғылыми білімін кеңейту және оларды тәжірибелік қызметте қолдану;
  
• 
  Қолданбалы – олар жаңа ізденіс немесе белгілі құбылыстар мен табиғат заңдылықтарын жетілдіру болып табылады, олардың мақсаты – алынған нәтижелерді адам мен қоғамның тәжірибелік қызметінде қолдану.
  

• 
  Эмпирикалық;
  
• 
  Теориялық.
  

Дәл осындай жұмыс кезінде зерттеуші: әрбір дәлелді зерттеу шеңберіндегі ғылыми терминдермен сипаттауы тиіс; барлық дәлелдердің ішінен қарапайым және кеңінен қолданылатынын іріктеп алу керек; дәлелдерді олардың маңыздылығы бойынша жіктеп, іріктелген дәлелдер арасында байланысты түсіндіру керек.

Зерттеудің ғылыми сатысы – ғылыми дәлелді терең талдаумен, тексерілген, анықталған және белгіленген құбылыстар мағынасына енуімен, оның сапалық және сандық формада қалыптасуымен, іс-әрекет принципін таңдаумен және осы дәлелдерге тәжірибелік әсер ету ұсыныстарымен байланысты.

Зерттеудің екі сатысының арасында қойылатын мәселе бар, ол дегеніміз:

• 
  Белгісіз және дәлелді талап ететін нәрсені анықтау;
  
• 
  Мәселенің негізгі мазмұнын және оның дұрыстығы мен ғылымға маңыздылығын негіздеуді көрсететін сұрақты қалыптастыру;
  
• 
  Осында қолданылатын нақты тапсырмаларды, олардың шешу және әдіс реттілігін бөліп көрсету.
  

Теория (грекше theoria – қарастыру, зерттеу) - шындық туралы нақты ғылыми білімнің формасы, ол ұғым, бекіту, дәлелдеу жүйесінен тұрады, қоғамдағы заңдылықтар мен байланыстар туралы толыққанды түсінік береді. Теория танымдық әрекет пен тәжірибе нәтижесінде туындайды және шындықты бейнелеудің ойлау процессін көрсетеді. Ғылыми теория жүйе ретінде сипатталады:

• 
  Заттылығымен;
  
• 
  Объективті қызметтің адекваттылығымен;
  
• 
  нақтылығымен;
  
• 
  шынайылық және нақтылықпен.
  

Ғылыми теорияның құрылымы:

• 
  фактілерден – шындығы дәлелденген объектілер немесе құбылыстар туралы білімдер;
  
• 
  категориялар – маңыздырақ, құбылыстардың жалпы сапалары шынайы жалпы және фундаментальды ұғымдарды көрсетеді;
  
• 
  аксиомалар (грек.axiota) – логикалық дәлелсіз қабылданатын шынай ережелер;
  
• 
  постулаттар (лат.postulatum) – ғылыми теориямен шынайы ретінде қабылданатын бекіту;
  
• 
  принциптер (лат.principium) – кез келген теория, оқу, білім немесе әлемге көзқарастың негізгі ережелері;
  
• 
  ұғымдар – заттарды, құбылыстарды белгілі сипаттары бойынша жалпылап, ерекшелейді, олардың маңызды сапасын (жалпы, жеке, нақты, абстарктілі, салыстырмалы, абсолютті және т.б) көрсетеді;
  
• 
  пікірлер (сөз) – айтылған ой (нақтылайтын, жалпы, нақты, шартты және т.с.с), бұнда оның мазмұны, шындығы немесе қателілігі көрсетіледі;
  
• 
  ойтұжырымдар – екі немесе одан да көп пікірлердің реттілігін қосатын ойлау процессі,нәижесінде жаңа бір пікір;
  
• 
  заңдар – құбылыстар арасындағы маңызды және қажетті қатынастар, олар жалпы байланысқа ие және объективті сипатқа ие.