Bulletin «Филология ғылымдары» сериясы

жүктеу 6,12 Mb.

Pdf просмотр

бет	238/361
Дата	05.11.2022
өлшемі	6,12 Mb.
	#38524

1 ... 234 235 236 237 238 239 240 241 ... 361

file20200121044531 (1)

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Филология ғылымдары» сериясы №4(62) 2017 ж.
213
болатын мәдениеттер, өркениеттер тоғысуы құбылысын аңдатады. Түрік ашықтарының да, қазақ
ақын-жырауларының да шығармашылығы бірнеше өнер тұтастығын жинақтаған сипатымен
ерекшеленеді. Ашықтардың да, ақын-жыраулардың да лирикалық-дидактикалық өлеңдерді
жырлауына сүйемел, демеу ықпалын атқаратын әуездік аспаптар қызметі де айқындалады.
Бүкіл түркі халықтары көркем өнері шығармашылығы дәстүрінің түп негізі Қорқыт Атаның ақын-
жыраулық тұлғасы әуез бен сөз, халыққа ақылшы қайраткерлігі тұтасқан тұрпатымен танылады.
Қорқыт Атаның өзі де ақын-жырау шығармашылығының әуезбен өрілген сипатының халық өмірімен
терең сабақтасқан эстетикалық-гуманистік болмысын атап көрсеткен екен: “Қолына қобыз ұстаған
ұзан елден елге, бектен бекке барады. Кімнің батыр, кімнің бақыл екенін жырау білер. Қобызын
сарнатқан жырауға думан керек”

3, 8

. Бұл ақындық-ашықтық поэзияның эстетикалық және
қоғамдық-әлеуметтік ықпалды болмысын байқатады. Шығармашылық тұлғалардың лирикалық сезім
өрнектері психологиялық толғаныстармен жырлануында олардың әуез аспаптарымен (қобыз, саз,
домбыра, т.б.) сырласа, соларға қарата жырлауы – ішкі жандүниедегі тебіреністерді бейнелеуге
дәнекер қызметін атқарады.
Дертли (шын аты Ибраһим) ашықтың (1772-1845) саз аспабының болмысын сипаттаған “Шекті саз
ғой мұның аты” өлеңінде тылсым сырлы психологиялық күрделі болмысы бар әуез аспабының құдіреті
дәлелденеді. Адамның дүниедегі бүкіл іс-әрекетінің демеушісі, жан жүйелік қолдаушысы сынды
қасиеті бар саз аспабының түркілік әдет-ғұрыптар, наным-сенімдер заңдылығы бойынша қарағаны-
мызда бақсылық өнер арқылы қалыптасқаны мәлім. Түркілік наным-сенімдердің жинақталған тұлғасы
бақсылықтың сөз, әуез киесіізіндегі қасиеттері кейіннен ақындық-ашықтық поэзияға да ауысқан.
Қазақ бақсыларының тарихын зерттеушілердің (П.Рычков, А.И. Левшин, Г.Н. Потанин,
Ш.Уәлиханов, Ә.Диваев, Б.Досымбеков, Ә.Марғұлан, Ә.Қоңыратбаев, Б.Абылқасымов, т.б.)
еңбектерінде осы айрықша қасиет иелерінің түркі халықтарының байырғы наным-сенімдерін бойына
жинақтаған тұлғалар екендігі айтылады. Қазақстан Республикасы тәуелсіздігі жарияланған жаңа
тарих кезеңінде жарық көрген көптеген еңбектерде түркі халықтары бақсылары дәстүрінің көрнекті
тұлғасы Қорқыт Ата екендігі, екі халықтың да ақындық-ашықтық өнер дәстүрінде сөз бен әуез
қосылғандағы дәнекер құрал қобыз даралана бағаланады.
Түркілердің табиғатқа, аспан әлеміне, жұлдыздарға, Күнге, Айға сиынатынын, төрт түлікті,
аңдарды, құстарды, жәндіктерді және т.б. табиғаттағы басқа да нәрселерді тотемдік тұрғыда
қастерлеп, соларға табынуы бақсылардың (шамандардың) өнері арқылы да бейнеленді. Бұл орайда,
ашықтардың-ақындардың әуез аспабына ежелгі бақсылар дәстүрімен айрықша ықыласпен жыр
арнайтыны, оны көлденең бөгде пікірлерден, қырсық, жалақор пиғылдардан қорғай сөйлейтіні –
табиғи заңдылық.
Ашық Дертлидің саз аспабына қарата жырлаған аталған өлең жолдарынан ашықтық өнер иесінің
шығармашылық құралын мүнәжат ортасынан аластағысы келетін біржақты ойлаушылардан қорғау
мұратын ұғамыз. Сөз бен әуез киесін ұстанған шығармашылық өнер дәстүрін қорғаушының
жандүниесінен қайнап шыққан шынайы көңіл ықыласы ақтарылады. Саз аспабының жын-шайтанның
мекені емес, фәнидегі тіршілікті, адамгершілікті уағыздаушы құдіреті дәлелденген:
Telli sazdır bunun adı,
Ne ayet dinler ne kadı.
Bunu çalan anlar kendi,
Şeytan bunun neresinde?
Abdest alsan aldın demez,
Namaz kılsan kıldın demez.
Kadı gibi haram yemez,
Şeytan bunun neresinde?

4,133

.
Шекті саз ғой мұның аты,
Не аят тыңдамас, не биді.
Мұны шерткен түсінер өзі,
Шайтан мұның қай жерінде?
…Дәрет алсаң, алдың демес,
Намаз қылсаң, қылдың демес.

жүктеу 6,12 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:

1 ... 234 235 236 237 238 239 240 241 ... 361