«Бөбек» қоры Адамның үйлесімді дамуы институты

Әдебиет: Қазақ халқының философиялық мұрасы. Қазақ этикасы мен эстетикасы. Т 12. Астана: Аударма, 2005

жүктеу 2,41 Mb.

бет	13/24
Дата	19.11.2018
өлшемі	2,41 Mb.
	#21185

1 ... 9 10 11 12 13 14 15 16 ... 24

Әдебиет: Қазақ халқының философиялық мұрасы. Қазақ этикасы мен эстетикасы. Т 12. Астана: Аударма, 2005

ҚАБЫЛДАУ – а) сезім органдарының рецепторлық сілеміне физикалық тітіркендіргіштердің тікелей әсері кезінде пайда болатын жағдаяттар мен оқиғалардың тұтас бейнесі; ә) заттар мен құбылыстардың мида тұтас бейнелену процесі; б) адам заттардың кеңістіктегі нышандарымен немесе адамдармен қарым–қатынас жағдайға ұшырағанда, олардың сезімдік–көркем бейнесін жасауы және психологиялық танымды қалыптастыруы. Қ. процесі, оның дәлдігі мен үйлестігі адамның ми қызметі мен мамандығына, практикалық іс–әрекет пен ғылыми ізденіске араласуына тікелей қатысты.

Қ–да заттардың түсі, дыбысы, исі, дәмі, түрі және т.б. қасиеттері тұтас күйінде, кейде іріктеле қабылданады. Қ – ми қабығының күрделі анализдік қызметінің нәтижесі, адам миында болатын түйсіну, сезіну процесі. Қ–ң физиологиялық негізінде бірнеше тітіркендіргіштердің жиынтығы мен олардың өзара әрекетінен пайда болған уақытша байланыс жатады. Қ. шындыққа жақындататын сезімдік танымның қажетті сатысы. Көрнекі Қ–у мотивациямен бағытталса, онда ол танымдық ықыластың жоғарғы түрлері – ойлаумен, еспен, зерде–зейінмен азды–көпті байланыста болады, тіпті белгілі бір аффектілік–эмоциялық реңкке бөленеді. Бұл талап орындалмай бұрмаланғанда Қ. иллюзияға, жалғандыққа итермелейді. Сондықтан перцептивті бейнені тексеру мен түзетудің, Қ–ды практикалық қарым–қатынас пен ғылыми–педагогикалық процестерге енгізіп қарастырудың маңызы зор. Ондайда Қ–ң дамыған түрлері мен деңгейлері субъектінің алдына қойған мақсатымен қадағаланады. Сезімталдықтың қарқынды, бағдарлы сипаты Қ–ды перцептивті әрекеттер санатында қарастыруға мүмкіндік ашады. Қ. лездік әсерді енжар көшіру немесе соған көз жұма еліктеу емес, ол танымның заттық негіздегі ширақ, өтімді, шығармашыл арнасы. Қазіргі уақытта Қ. психологияда, физиологияда, кибернетикада, өнерде және басқа да ғылым, дін салаларында зерттеледі. Қ–ң функциясы, құрылымы мен дамуы туралы мәліметтер ақпараттық жүйелерді жасағанда, техникалық эстетикада, көркемдік конструкциялауда, жарнамада, педагогикада, өнерде, спортта және т.б. салаларда қолданылады.

Қ–дың синонимдері – аңғару, ұғу. Қ. функциясы мен құрылымы туралы тұтас көзқарастың қалыптасуына психиканың рефлекторлық теориясы (И. М. Сеченов), перцептивті жүйені субъектінің сипатына жақындату моделі (А.В. Запорожец, А.Н. Леонтьев), Қ өнері (Выготский), перцепция заңдылығы (Н.Н.Ланге) сияқты тұжырымдар шешуші ықпал етті. Қ. образды жетілдіріп, оны ойлану процесіне жақындатады, таным процесін серпілтіп, дұрыс шешім таңдауға мүмкіндікті арттырады. Халқымыздың, мың рет есіткенше, бір рет көргенге не жетсін, деуінің астары осында.
Әдебиет: Ананьев Б.Г. Психология чувственного познания. М.,1960; Хрестоматия по ощущению и восприятию. М., 1975
ҚАБІЛЕТТІЛІК – индивидтің қайсыбір іс–әрекетті орындауға дайындығы; белгілі бір өнімді іс–әрекетті табысты орындаудың алғы шарты болатын тұлғаның индивидуалды–психологиялық ерекшеліктері – білік, тәжірибе, шеберлік, таланттың жарамдығы. Индивидуальды ерекшіліктер жалпы бағыттылығымен, адамның белгілі бір қарекетке бейімділігінің орнықтылығымен, іс–әрекеттегі тапқырлықпен және олардың нәтижелілігімен тығыз байланысты. Қ–ң жалпы және арнайы, айқын және жүйелі түрлері өзара қабаттасып жатады, даму деңгейлері талант, дарын, жарамдылық, тиянақтылық ұғымдарымен байланысты. Оның сапалық сипаттары ептілік, икемділік, шеберлік, тәжірибе сияқты кәсіби дайындыққа тікелей тәуелді, ал құндылығы берілген уақытқа сай белгілі бір әрекетті өнімді жасауға тигізетін индивидтің ықпалымен анықталады. Қ–гі жарамдылық қызметті көтермелей орындайтын әлеуетті және субъективті ұмтылысты жаңғыртады, жітік қасиеттерді қажетті сұраныспен ұштастырады.

Қ. – адамның ақыл–ой өзгешеліктерінің жеке қабілет–қасиеттерін көрсететін әрі кез келген тұлғадан табылатын қасиеттер қосындысы. Сапалы қасиеттердің ойдағыдай дамуы адамда тиісті білім жүйесінің, икемділік пен дағдының болуына байланысты. Қ. еңбек пен кәсіби жұмыс түрлеріне байланысты, мәдениетті игеру деңгейіне орай, тұлғалық мінез–құлыққа сай әрқалай өрбиді, жіктелінеді, бойдағы қасиеттерді іріктейді. Негізінде, Қ–ті адамның ой–ерекшеліктерінің жеке жақтарын көрсететін арнайы, арнаулы қабілет деп және мінез–құлық, көңіл күй оралымдылығы мен бақылағыштық, зеректік пен тапқырлық әрекеттерінен туындайтын жалпы қабілет деп жатады. Арнаулы Қ. іс–әрекеттің жеке жақтарынан көрінетін шығармашылықтан, оның орындалуына мүмкіндік ашатын, жағдай тудыратын іріктеулі қабілеттер жиынтығынан құралады. Бұған жазушы, сазгер, ғалым, әнші–күйші, инженер сияқты маманданған шығармашылық иелерінің өз міндеттеріне беріле де қызыға жұмыс істеуі дәлел.

Адамның Қ. қоғамның дамуына, әлеуметтік–мәдени ортаның үйлестілігіне, жеке жанның ынта–ықыласына байланысты жетіледі. Сондықтан, Қ–ті жеке бастың еңбек процесіндегі, көркем шығармашылықтағы, жұмысты басқарудағы икемділік, іскерлік қасиеті деп жатады. Әрбір жастың сапалық қасиеттері ойын–сауықта, өнер жарысында, оқу жүйесінде тезірек әрі тиянақты қалыптасады. Қ–ке ықпал етуге, яғни тәрбиелеуге болатыны күмәнсіз. Тек бір педагог–психологтар оқу–тәрбие жұмыстарын жеке баланың, оқушының жас ерекшелігін ескере оқытуды ұсынса, енді бір тобы Қ–ті сынып ұжымы мен жеке қарым–қатынас арқылы сабақты беру, жүргізу аясында қалыптастырып жетілдіруді жөн көреді. Ал Ф. Гальтон, Кокс, Дж. Кеттел сынды батыс ойшылдары Қ–ті тұқым қуалаушылық деп қарастырып, ортаның, тәрбиенің өзіндік рөлін жоққа шығарды. Қазақ ағартушылары Өтейбойдақ Тілеуқабылұлы, Абай, Алтынсарин және т.б. Қ–тің тектілікке қатысты екенін қабылдай отырып, тәрбие мен өзіндік тәрбие шараларына үлкен мән берген.

Қ. жалпы және нақты арнайы түрде болады, ол тұлғалық өмірдің жалпы бағытымен, адамның белгілі бір қарекетке бейімділігінің орнықтылығымен тығыз байланысты. Қ–ң даму қарқыны мен деңгейін талант, дарын ұғымдарымен салыстыра отырып анықтаймыз, бағалаймыз. Қ. берілген уақытқа сай белгілі бір әрекетті жасауды мүмкіндік ететін сапалы мінез, табиғи дарындылық, есті ептілік, икемді тәжірибе, талант шеберлігі және т.б.

Психологиялық–педагогикалық тұрғыдан Қ. – а) белгілі бір өнімді іс–әрекетті табысты орындаудың шарты болатын тұлғаның индивидумдық–психологиялық ерекшеліктері; ә) тұлғаның белгілі бір іс–әрекетті табысты орындауына лайықты адамның бейімді қасиеті, іскерлігі және басқада дара–психологиялық ерекшеліктері; б) еңбек процесіндегі адамның жеке бастық икемділігі, іскер қасиеті. Қ.– әрекетке жарамдылық, бірақ Қ–ң индивидтің әрекетті орындауға дайындығы, ал жарамдылық – іс–әрекетті орындайтын әлеуетті немесе қабілетті дамытудың белгілі бір деңгейі екенін ескерелік.

Қ. – адамның ақыл–ойы мен мінез–құлықтарының дара қасиеттерін көрсететін, оның бойынан табылатын тартымды қасиет. Адамда тиісті білім жүйесі, икемділік үлгісі мен үйлесімді дағды болса, онда Қ. ойдағыдай дамиды. Баланың осындай қабілет–қасиеттерін дұрыс байқап, пайымдап, онымен санасып отыру – кез–келген тәрбиешінің, ұстаздың маңызды міндеті. Адам ерекшеліктерінің озат жеке жақтарын көрсететін қасиетті – жалпы қабілет деп аталады. Ақылдың оралымдылығы мен сыншылдығы, адамның зейінділігі мен бақылағыштығы, зеректігі мен тапқыштығы т.б. осы сияқты ақыл–ой әрекетінде көрінетін ерекшеліктер жалпы қабілетке жатады. Ал іс–әрекеттің жеке жақтарынан көрініп, оның нәтижелі орындалуына мүмкіндік беретін қабілетті арнаулы Қ. дейді. Бұған жеке кәсіби мамандардың – суретшінің, актердің, ғалымның, инженердің және т.б. қабілеті жатады. Адамның тұлғалық және кәсіби қабілетінің жетілуі қоғамның дамуына, оның әлеуметтік–мәдени сипатына байланысты. Қ–ті тәрбие жұмысының барысында жетілдіруге болады.

Әдебиет: Теплов Б.М. Проблемы индивидуальных различий. М.,1961

Қоғамдық қатынастар – әлеуметтік топтар, таптар, ұлттар арасында және олардың ішкі экономикалық, саяси, әлеуметтік, мәдени өмірінің барысында қалыптасатын түрлі байланыстар. Жеке адамдар қауымдастықтар мен топтардың мүшесі (өкілі) ретінде Қ.қ–қа араласады. Маркстік ілім Қ.қ–қа деген материалистік түсінікті қалыптастырды. Мұнда: а) материалдық, эконом., өндірістік қатынастарды қоғамның базисі, яғни оның бастапқы, анықтаушы жағы деген ұстаным айқын; ә) қоғамның материалдық сипаты адамдардың еркі мен санасынан емес, оның тек өндіргіш күштерінен анықталады; б) қоғамдағы идеологиялық қатынастар – саяси, құқықтық, адамгершіл және т.б. түсініктер материалдық қатынастар негізінде қалыптасады, соңына адам санасында біртіндеп сарапталды. Қ–ның қондырмасы дегенде: а) қоғам құрамдас бөлшектерінің тұтас жүйесі; ә) Қ. қ–ң нақты жиынтығын талдауға болады деген көзқарастар қалыптасты. Қ.қ–ң әрбір жиынтығында (мысалыға, таптар, ұлттар және халықаралық қатынастар арасында) материалдық және идеологиялық қатынастардың элементтері бір–бірімен тоғысып жатады. Қ.қ. күрделіленген сайын адамдар қызметінің жаңа – басқару, ғылыми, көркемдік, техникалық, спорттық, ағартушылық сияқты арнайы түрлері пайда болады. Қ.қ–ды арнайы әлеуметтік субъектілер – топтар, таптар, ұлттар, олардың өкілдері жүзеге асырады. Қ.қ. индивид пен әлеуметтік топтар өкілдерінің арасындағы, олардың әлеуметтік рөлдерінің түрлі байланыстары. Мысалыға, әлеуметтік бірлестік деңгейінде – топтық, таптық, ұлттық, отбасылық қатынастар, қызметпен шұғылдану деңгейінде – өндірістік, саяси, оқу жүйелік, топтағы адамдар арасында – тұлғааралық қатынастар деп саралаймыз. Қ.қ. әр формацияның жеке меншік негізіне түбегейлі ықпал етпей эволюциялық сипатта өзгеріп жатады. Қ.қ–ң тұрақты, негізгі жақтары өзгергенде, қоғамдық өмірдің ескі, көне салттары әлсірейді, ыдырайды, кейде жаңа Қоғамдық экон. революциялық жолмен өтеді. Қоғамдық дамудың бұл заңдылықтары дұрыс ескерілмегенде әлеуметтік ортадағы қала мен ауыл, ой еңбегі мен дене еңбегінің арасындағы, таптар мен әлеуметтік топтар арасындағы қайшылықтар шиеленіске ұшырайды. Қ. қ. – адамның әлеуметтікке, қоғамдық практикаға ену, ендіру тәсілі. Қазақстанда осы қағидаларға негізделінген саясат, яғни қоғамды басқарудың ғылыми негіздері қалыптасуда.
Қоғамдық пікір – қоғамдағы қауымдастықтың ашық көзқарасы; қауымдастықтың өмір құбылыстарына және әріптестерінің мінез–құлқына қатысты маңызды мәселелерді бағалаудың қалыптасқан түрі; адамның мінез–құлықтары мен іс–әрекеттерін реттеуге бағытталған қауымдасқан сананың ықпалдас әсері. Қ.п.–дің мән–мағынасы ғылымның әр саласында өз деңгейінде әрқалай талдануы ықтимал. Бірақ олардың бәріне ортақ проблемалар мынау: а) Қ.п.–дің субъектісін анықтау және талдау; ә) Қ.п.–дің маңызын ашу немесе жоққа шығару дәрежесі; б) Қ.п. мазмұнын тұжырымдау қажеті. Антикалық дәуірде Протагор Қ.п.–ді көптің үні, пікірі деп пайымдады. Кейінірек оны қалың бұқараның мемлекеттік істі басқаруға қатысу құралы деген ой түйінделді. Саяси билікті күшейтуге ашық жол іздегендер Қ.п.–ді элитаның күш–қуатына балады. 17–18 ғ. батыс ойшылдары Қ.п. биліктік бақылаудан тыс, бірақ саяси шешім қабылдауға ықпал ететін қауымдасқан ой–пікірді білдіруге пайдаланды. Қоғамда саяси–әлеуметтік өзгерістер қарқындаған сайын Қ.п.–дің саяси мағынасы артты. Көпшілік оның субъектісіне айналды. Қазіргі әлеуметтік–философиялық көзқарастар Қ.п.–дің субъектісін бір–бірінен бөле–жара қарай бермейді. Коммуникация теориясы (Луман) бойынша, Қ.п. бәріне ортақ, ашық, жариялы байланысты қамтиды, жеткізеді. Бірақ көзқарасты бәрі бірдей қолдай бермеуі ықтимал. Қ.п. «моральдық–нормалық» бағдар аясында қараушылар (Хабермас), оны «құқықпен», «саясатпен» салыстырды, бұқаралық ақпараттың құралы ретінде қарастырды. Енді бір ойшылдар, Қ.п және күнделікті пікірдің бір–біріне үйлесе бермейтініне назар аударды. Қ.п. ортаны тікелей бақылаудан, қайсы бір әрекетті қалаудан немесе жақтырмаудан қалыптасатынын ескерсек, онда мұндай ахуал көптің көңіл–күйіне міндетті түрде оң немесе теріс ықпал етуге жол ашады. Осыдан Қ.п. туралы құрылымдық–функционалды теория күшіне енді. Бұл теория қайсы бір қауымдастықтың қимыл–әрекетіне немесе адамның бейсаналық ынта–ықыласына негізделеді.

Қ. п. – демократиялық қоғамның басты бір айғағы. Оның дұрыс қалыптасуына қауымдастық арасындағы тиянақты байланыстар, адамдардың өзін–өзі басқаруға және қоғамдық пайдалы жұмыстарға араласуы оң, пайдалы және нәтижелі ықпал етеді. Мұндай түсінік адамның өзіне деген сыни көзарасты саралауды, ал қоғамда – бақылауды реттеуді қажет етеді. Қоғамдағы бұқаралық ақпараттар, саяси плюрализм, азаматтық еркіндік жайлары, білімді тарату тәсілдері мен стереотиптері Қ.п.–дің таралуына әрқалай қосымша әсер етті. Ендігі Қ.п. арқылы адамның өзін–өзі ұстай алатын қабілетін тәрбиелеу және оның интегративті қызметін жоғары қойып талқылаудың, қолданудың ықпалы артуда. Қ.п.–дің өзекті проблемалары мен бағдарлары демократиялық дәстүрдің де, күнделікті айтыс–тартыстың да нысанасына айналуда. Қазақ қашанда ел аузындағы сөзге құлақ түре тыңдап, оған үлкен мән берген, қарсы келе бермеген. Қазақстандағы жаһандану процесіне бейімделу, оны бейімдеу және түрлі модернизациялы процестер Қ. п.–ді жетілдіруге ауқымды ықпал етуде.
Құқық – әлеуметтік–гуманитарлық білім саласында кең таралған, көп мағыналы ұғым. Қ. көпшілікке ортақ еркіндік ережесі мен формасын анықтайтын жағдайлардың жиынтығы. Оның жаратылысы туралы табиғи, тарихи, психол. материалистік теориялары, оны зерттеудің нормативті бағыттары таралған. Ғалымдар Қ.–тың мына негізгі белгілеріне назар аударады: а) Қ. – мемлекет қабылдаған немесе бекіткен адамдар мінез–құлықтарының ережелер жүйесі; ә) Қ.–ты орындау жаппай міндетті сипатта болғандықтан, оны әрдайым орындау және жүзеге асыру үшін мемлекеттік қадағалау, қажет дегенде оның арнайы аппараттарын (полиция, сот, армия және т.б.) іске тарту қалыптасқан дәстүр. Қ. нормалардың жалпыміндеттілігі оның моральдан, салттан, діннен айырмашылығын білдіреді; б) Қ.–тың заңға сүйенетін арнайы ресми формасы және негізгі қағидаяттары бар. Әділеттілік, теңдік, еркіндік, гуманизм, демократиялық және т.б. туралы принциптер мен идеялар Қ–тық жүйені толығымен қамтиды. Қ. нормалары өндірістің жеке саласын, өндірісаралық саласын қамтиды да, елдің экономикасы мен әлеуметтік өмірімен тығыз байланыста болады. Мемлекеттің қоғамдық саяси–экономикалық дамуы Қ–тың мазмұнын анықтайды десек, Қ. қоғамдық жетілудің маңызды реттеушісі де, керісінше, тежегіші де болады деген сөз. Қ–тың маңызды қайнар көзі – Қ–тық рәсім–салттан, мемлекеттік органдардың нормативті–Қ–тық актілерінен, соттық өнеге жағдайлардан құралады. Мемлекеттің құқықтық жүйесі оның құқықтық формаларын реттейді. Қ–тық рәсім–салтқа өмірлік сыннан әрқалай өткен және мемлекет бекіткен мінез–құлық ережесі, нормативті Қ–тық актілерге, құқықтық нормаларға қатысы бар мемлекеттік органдардың арнайы шешімдері жатады. Мемлекеттегі нормативті–құқықтық актілердің жүйесі Конституция негізінде және конститциялық актілерге сәйкестендіре анықталады. Нормативті құқықтық акт – бұл Қ–тық шығармашыл орган қабылдаған ресми жазбаша құжат. Оған Конституция, заңдар, Президенттің бұйрықтары, үкіметтің қаулылары, Министрліктің нормативті актілері, республика шеңберінде күші бар халықаралық келісім құжаттары жатады. Конституцияы орындау – Қ–тық мемлекеттің басты нышаны. Қ–тық мемлекетте атқару билігінің, парламенттің, сот жүйесінің қызметтері Конституция негізінде айқындалады.

Қ. ішкі құрылымы бойынша түрлі саладан, Қ–тық институттардан тұратын күрделі жүйе. Қ–тық сала – қоғамдық қатынастардың жеке түрлерін реттейтін Қ–тық актілердің жиынтығы. Ол нысаны және қоғамдық қатынасты реттейтін тәсілдері бойынша бір–бірінен бөлінеді. Осыдан, әкімшілік, финанстық, азаматтық, табиғи–әлеуеттік, үй–тұрмыстық, азаматтық–процессуальды, қылмыстық, қылмыстық–процессуальды және т.б. Қ–қ деп аталып жатады.
Құндылықтық бағдарлар – индивидтің әлеуметтену және әлеуметтік бейімделу процесі аясында өмірлік тәжірибемен астасып бекітілген тұлғалық құрылымның ішкі элементтері, адамның өмірлік мақсаты үшін маңызды нәрсені маңызды еместен айқындау, алшақтату (шектеу), оларды жүзеге асыруға қолайлы тәсілдерді іріктеу желісі. Қ.б. жақын уақытта немесе болашақта адам тіршілігіне қолайлы, қажетті жағдайларды бағалаудың жоғары деңгейін құрайды. Оған нақты жағдайға сәйкес әрі индивидтің кейінгі өмірін болжауға лайықты жауапты шешімдерді қабылдау маңызды. Қ.б. тұлғаның тұтастығы мен тұрақтылығын қамтамасыз етуге қажет сананың қызметін, іс–әрекеттің ыңғайын анықтайды, оның мотивациялық ұйытқылығы нақты объектіге немесе қызмет пен қатынас түрлеріне жеткізетін мақсатты ұйымдастырады және бақылайды. Қ. б–дың қағидалары қайшылықсыз және тұтас болса, онда ол тұлғаның тұрақты әрі дербес болуына ұйытқы. Онсыз адамның дұрыс баға бере алмауы, дұрыс шешім таба алмауы әбден мүмкін. Қ.б. адамның түрлі мәдени кеңістікте өзін ұстай және көрсете алатын, мәдениеттің түрлі талаптарына бейімдеткізетін мүмкіндігіне назар аудартқызады. Мұндай талаптарды тек адамдардың субъектаралық қатынастары шеңберінде дұрыс ұғынуға болады. Қ.б. ұғымдық және теориялық негіздерін қалаған У. Томас, М. Вебер, Знанецкий ілімдері қазақ жерінде өз өресін табуда. Қазақстандағы ынтымақ пен достықтың нығаюы Қ.б–ды тоғыстыратын Халық Ассамблеясының жемісті жұмыс істеуінде, ұлттық тілдің еркін дамуында, мәдени мұраны бірлесе зерттеп, олардың құндылығын бірдей қабылдауға және пайдалануға қолдау жасайтын салиқалы ұлттық саясаттың жүргізілуінде.
Құт – түркі–қазақ халқының дәстүрлі дүниетанымында береке, байлықтың басы дегенді білдіретін киелі ұғым. Көне түркі заманында Қ. сөзі: 1) жан, өмірлік қуат, рух; 2) бақыт, жақсылық; 3) сәттілік, табыс, сыбаға; 4) ұлылық, дәреже; 5) ақиқатқа жету, нұрлану, шаттықа кенелу деген түрлі мағыналарда қолданылған. Қ. ұғымы, а) өсіп–өну құбылыстары мен заңдарына ұқсас; ә) тылсым рухтарға тәуелді негізде; б) көк Тәңірден келетін сыбаға деген наным–сенім ыңғайында қалыптасқан–ды. Тарихқа көз жүгіртсек, түркілерде Қ–тылық пен құтсыздық ұғымының мән–жайы тұрпайы натурализм деңгейінде, жеке адамның этик. заңдарымен, тіпті елдің әдептілік дәстүрімен ұштастырыла тарқатылады. Қ. мәселесі тағы да адам мен жан–жануарлардың өсіп–өнуі тұрғысынан, байлық–молшылық сипатында сарапталынады. Ислам діні аясында Қ–тың түп–тамыры Алладан келетін киелі нұр, қуат көзі, күллі береке деген түсініктер қалыптасты. Содан Қ. пайғамбардан халифаларға, халифалардан сопы–пірілерге көшеді деген рухани сабақтастық нышаны орнықты, сопылық дүниетаным етек алды. Осылай пайымдаған Ж. Баласағұни Қ. туралы түсінікті иманмен, ақыл–оймен тығыз байланыста ширатты. Халықтық әдет–ғұрыптарда а) Қ–ты үлкеннен бата алу, атақонысын әулиедей көріп қастерлеу адамның басына қонатын «Бақыт Құсы» немесе Қыдыр деген рәсіммен бекіді; ә) отбасының, мал–жанның өсіп–өнуі, абырой–беделдің жоғарылауы басқа қонған Қ–пен байланыстырылды. Содан әулеттің, шаңырақтың берекесін ұстап тұрған қарапайым адамдар (аналар, әйелдер) бүкіл тайпаның, халықтың Қ–на айналған тұлғалар болады деген ырым орнықты. Тіпті ата–бабаларға қонған Қ. оның ұрпақтарына көшетініне, содан аруақты сыйлау, ата–баба өсиетін қатаң ұстану дәстүрі күш алатынына кәміл сенушілік туды. Қ. ұғымына қарама–қарсы түсініктер, ырым–нанымдар – апат, сор, жұт, аштық, жоқшылық, құлдық, қорлық, бейнет жағымды нәрсенің құлдырауын, кері кетуін білдірді. Қ–а деген дәмеден қалың жұрттың басынан бағы тайған кезде, жаңа заманды аңсау сарыны да жан–жақты көрініс тапты, жаманнан жирену, үмітке ұмтылу құлшынысы білінеді.
Қызығушылық – дүниедегі заттар мен құбылыстарды белсенділікпен танып–білуге шоғырланған әрі бағытталған адамның ой–санасы мен ниетінің ерекше көрінісі және қызметі. Қ–тың табиғаты күрделі, көрінісі алуан. Қ. көңіл тартатын нәрсеге құмарта Қ.–пен қараушылық, танымдық қабілетті меңгеруге, жұмысқа деген шығармашылыққа зейін аударушылық. Қ. заттардың тартымдылығынан тікелей туындайды, ал әрекеттің түп нәтижесін көксеушілікте жанама Қ. артады. Қажеттілікті ұққан адамның құндылыққа және тәрбиеге деген Қ–ғы тұрақты, терең, жан–жақты, ал затқа жалаң, жалпы, өтпелі түсінікпен қарағандарда Қ. өте таяз, тар, құбылмалы келеді. Осыдан адамның іс–әрекетіне, көзқарасы мен талғамына, мұрат–мүддесіне байланысты Қ–тары аумалы–төкпелі болады. Бірақ адамның еңбекке, тәлім–тәрбиеге деген Қ–тың басым болуы қажет. Адамның дамуына байланысты Қ. мән–мағынасы жетіледі, бір–бірімен үйлеседі. Адамдық құндылыққа деген Қ.ы. тұрақты қасиетке айналғанда ғана адам өз іс–әрекетінен жақсы нәтиже шығара алады. Осыдан Қ–қа ықпал ету, оны тәрбиелеу қоғамда практикалық маңызы зор мәселе. Іс–әрекеттің шығарм. жағын жетілдіру бүгінгі жастар арасында үлкен Қ. тудыруда. Тәрбиеде, оқу процесіне жаңа, өтімді тәсіл–құралдарды ендірудің маңызы да, нәтижесі де артуда. Адам сапасына деген Қ. алдыңғы шепке шығуда. Қ. өзінің мазмұны мен бағытына қарай: материалдық, қоғамдық, саяси, кәсіптік, танымдық, эстетик. т.б.болып сараланады.
ҚанаҒат — барға риза болу, місе тұту, нысаптан шықпау, нәпсіге ермеуден көрінетін, Қ. – адамның оң моральдық сапасын анықтайтын этикалық категория. Қ. ашкөзділікке жібермейді, біреудің дүние затына сұқтандырмайды, сұғанақтық жасаттырмайды. Қ–шыл кісі – барынша кішіпейіл, қарапайым, иі жұмсақ. Сондықтан да ол көпшіліктің көзіне түсе бермейді. Қ. — қолдағы барына, қол жеткізген табыстарына разы болу, шүкіршілік ету. Әрине, кейбіреулер мұны адамшылыққа жарасатын көркем сипат, өмірде ортаймайтын қазына деп түсіне бермейді. Қаншама мол байлығы болса да, оны Қ. қылмайтындар да кездеседі. Мұндайларды жұрт көзі тоймайтын, Қ–ы жоқ адам дейді. Ондайлар “болған сайын болсам деп, толған сайын толсам деп” ашкөздікке салынып, Алла тағаланың қанағат–нысабын ұмытады, көбіне жалған сөйлеп, екі жүзділікке барады. Пайғамбарымыз: “Монтаны екіжүзділіктің белгісі үшеу дейді. Олар өтірік айту, уәдесінде тұрмау және аманатқа қиянат жасау”. Екіжүзділік — жарамсақ жағымпаздықпен егіз қозыдай. Адам қолындағы барының игілігін көріп, соған шүкіршілік қылса, өмірі де мәндірек, қызығырақ болар еді. Қ–сыз адам ашкөз келеді. Қ–сыздық – тойымсыздық, өзі тойса да, көзі тоймаушылық. Бұл — ерсі қылық, тәрбиесіздік пен мәдениетсіздіктің белгісі.

Қазақ халқы Қ–ты – жоқтықтың, кедейшіліктің белгісі деп есептемеген. Керісінше, ол зерделілік пен сабырлылық, тоқтамдылық пен ұстамдылық мінездің, абзал моральдық қасиеттердің үлгі–өнегесі ретінде танылатын этикалық құндылық деп біледі. Өйткені ол адамшылық жолдан тайдырмайды, аш көзділікке жібермейді, басқаның дүниесіне сұқтанудан арылтады, сұғанақтық жасатпайды, қызғану мінезін тежейді. Қ–шыл адам жұмсақ мінезді, жайлы, кіші пейіл, қарапайым болып, көптің құрметіне бөленеді. Қ. – баршаның бойына жарасатын көркем сипат, ешқашан солдыруға болмайтын рухани күш. Көп адамда кездесетін кесапаттық – Қ–сыздық пен мал және дәулетке масаттану. Осыны өз өмірлік тәжірибесінде көп көрген қазақ халқы: “Малым бар деп мақтанба, боран соқса қайтесің? Басым бар деп ойлама, ажал соқса қайтесің?” деп Қ–тыққа шақырады. Эпикурдың пайымдауынша, адамға рухани Қ–ты әкелетін білім болып табылды. Әл–Фараби: “Қ. – табиғаттың төл перзенті. Тағы да денсаулықты күзетеді” –деп айтады. Р.Хорезми: “Тапшылықта азға Қ. ете білгенің, өзіңе–өзің патша боп, еркін өмір сүргенің” –десе, Парсы ойшылы Қайқаус (Кабус): “Әрдайым өкінішті жағдайға тап болғың келмесе, Қ–ты бол, қанағатқа әдеттенсең, бостандықтағы денең ешкімнің де құлы болмайды. Қайыршы болсаң да, бұзақы болсаң да Қ–ты бол. Демек, тәркі дүние бұзық болса да, қанағатты бол” (Қабуснама) –деп көрсетеді. Әл–Ғазали моральдық көрсеткіштердің бірі – Қ. болатындығын дәлелдейді. Оның пікірінше, Қ. – адамның қолындағы аз нәрсені жеткілікті тұтынуы, қал–жағдайына шағымданбауы. Азға Қ. қылған, аз жеген, аз ішкен, аз ұйықтаған адамның жүрегі жұмсарады, періштелерге ұқсайды. Дүниеде тек зәру қажеттіліктерін ойлап, соны орындауды Қ. тұтқан адамдар түрлі қауіптен, қиындықтардан аман болады дегенді меңзейді.

Қазақ халқының даналық сөздері: “Қ.– қарын тойғызады, Қ–сыз – жалғыз атын сойғызады”, “Қоя жесең, қой қалады, тарта жесең, тай қалады” – деген тұстарды көрсеткен. Абай: “Талап, еңбек, терең ой, Қ., рақым ойлап қой – бес асыл іс білсеңіз. Ақылды адам азғантайды Қ. қылып, бақытты өмір сүреді, ал ақымаққа бәрін берсең де аз” – дейді. Бұл мысалдардан Қ. адами болмысының айналасындағы қорғаныс күші ретінде дәріптеледі. Қ. адам жаратылысына ғана берілетін, жаман әдеттерден сақтаушы имманенті субстанція Батыс философиясында Қ–шылдықты түсінгендер қатарына Диоген, Шопенгауэрді жатқызуға болады. М., Шопенгауэр, “мен философия арқылы үлкен байлық таппадым, тек қажеттіліктерді Қ–тандырудың мүмкіншілігіне ие болдым” – деп Қ. сезіміне бөленген.

Қ.– нысапсыздық, нәпсіқұмарлық, екіжүзділік антиподы ретінде қарастырылады. «Қ. – барға риза болу, місе тұту, нысаптан шықпау, нәпсіге ермеу. Пайғамбарымыз: “монтаны екіжүзділіктің белгісі үшеу дейді. Олар: өтірік айту, уәдесінде тұрмау және аманатқа қиянат жасау”. “Екіжүзділік – жарамсақ жағымпаздықпен егіз қозыдай.. Адам қолындағы барының игілігін көріп, соған шүкіршілік қылса, өмірі де мәндірек, қызығырақ болар еді.

Қ–шылдық түсінігінің түркілік әлемде ерекше орын алғаны белгілі. Айталық, Жүсіп Баласағұн Одғұрмыш бейнесі арқылы бұл ұстанымды өз еңбегінің арқауы етіп алса, Қожа Ахмет Ясауи Қ –ты кісілікке жеткізетін басты жол деп сараптайды. Ақын–жыраулар бұл дәстүрді жалғастыра отырып, Қ. түсінігі мазмұнына хандық дәуірге тән рухани бітімдерді үйлесімді қоса білді. Айталық, Асан қайғы жырларында қанағат кең пейілділікпен, нәпсіні тыйюмен, ақсүйектер мен батырларды ел мүддесінен алшақтамауға шақырумен. Қ. – әдептіліктің басты белгісі және негізі. Ол – адамның сана–сезімі мен іс–әрекетіндегі жақсы әдет, дағды. Қ. – адамның барына, өз еңбегімен қол жеткізген табыстарына разы болу, шүкіршілік ету қабілеті. Қ. – адамзатының ғана болмысына бітетін ішкі интенциялық қуаты, имманенті субстанциясы. Қ–ы әдетке айналдыру – игілікті іс болып табылады және адамның тұлғалық болмысының жетілуін көрсетеді.

жүктеу 2,41 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:

1 ... 9 10 11 12 13 14 15 16 ... 24