Қарастырылатын сұрақтар: геоид, кардиоид, үш ості эллипсоид

Қарастырылатын сұрақтар: геоид, кардиоид, үш ості эллипсоид.

Мақсаты: Жер планетасының негізгі сипаттамаларымен танысу;

Дәріс мазмұны:

2. Жердің формасы мен мөлшері.

3. Күн мен түннің және жыл маусымдарының ауысу және олардың тірі организмдерге әсері.

Әдебиеттер: Шубаев, 40-46; Степановских, Общая экология, 178-182;
1. Жер планетасы Күн жүйесінің құрамына кіретін басқа планеталар қатарында.

Жер – Күн жүйесінің 9 палнетасының бірі болып саналады. Орташа радиусы – 6371 км. Мөлшері бойынша Шолпан планетасына сәйкес келеді. Ал Меркурий, Марс және Плутон планеталарының радиусы шамамен 2 есе аз болса, ал басқа Күн жүйесінің планеталары 3,4... 11 есе артық (кесте 2). Жердің орташа тығыздығы – 5,52 г/см³, Шолпан – 5,0...5,9, Марс – 3,9, Меркурий – 5,4. Қалған планеталардың тығыздығы 4...6 есе кем.

Кестеден тек Жер планетасында ғана адам және тірі организмдер тіршілігіне қажетті бос оттегі бар екенін байқаймыз. Жер планетасында ғана су ерітінді сұйық күйде ғана кездеседі.
2. Жердің формасы мен мөлшері.

Жер-планетасы Күн жүйесінің 3-планетасы. Басқа планеталарға қатарында орналасуына қарай Жердің тығыздығы, ал мөлшеріне қарай массасы байланысты болады.

Біз өмір сүріп отырған Жер планетасы бұдан 4,5-5,0 млрд жыл бұрын Күн айналасындағы кеңістікте мол тараған газ, шаң тозаңдардың өз ара тартылыс күшінің әсерінен пайда болған деген жорамал бар. Газ, тозаңдардың эволюциялық даму процесінде олардың жаңадан пайда бола бастағанда планета центріне қарай тартылуы, яғни гравитациялық жіктелуі Жерді геоид тәріздес түрге келтірген. Жер планетаның радиусы Rэкваторлық – 6378164 м, Rполярлық 6356799 м, Rорташа 6371030 м. Жердің 1 градус меридианы ұзындығы  =1^о111,2*10³ м. Осындай геоидтың көлемі V = 1083*10¹⁸м³ (1,083*10¹² текше км немесе шақырым), ал оның массасы М = 5,976*10²⁴ кг-ға тең (597,4*10²⁵грам). Осындай масса ғана Жер атмосферасын ұстап тұра алады. Гравитациялық күш жоғары болған сайын, атмосфера массасы мен көлемі де жоғары болады.

Жер бетінің ауданы - 510,2*10¹² м² (510,2 млн. шаршы км ), оның ішінде мұхиттар мен теңіздер ауданы – 361,1*10¹² м (362 млн км²), құрлық ауданы – 149,1 (148)*10¹² м² (149,1 млн.км²).

Тығыздық дегеніміз массаның осындай көлемге сәйкес су массасына қатынасы. Жер планетасын құрайтын заттардың орташа тығыздығы  = 5,517 г/см³ немесе граниттен екі есе тығыз, ал оның беткі қабаты, жер қыртысының орташа тығыздығы – 2,65-3,3 г/см куб.

Күннің тартылыс күшінің салдарынан жер оны эллипс тәрізді орбитаның бойымен 29,77*10³ м/с орташа жылдамдықпен айналып отырады. Экватор нүктесінде тәуліктік жылдамдық айналуы - 465 м/с, Жердің бұрыштық айналу жылдамдығы 7,29*10^-5 с^-1. Күн мен Жердің центрінің ара қашықтығы орташа 149,6*10⁹ м, перигелийде (2 қаңтар) - 149,6*10 м, афелийде (4 июль) 149,6*10⁹ м. Жыл ұзақтығы 365 тәулік 5 сағ 48 мин 46 с.

Жер-планетасының серігі – Ай. Ай радиусы 384400 км эллипс орбитамен Жерді айналады. Жердің өз осінен айналу қозғалысына әсер етіп тарту құбылысын туғызады, атмосфера циркуляциясы мен мұхит суының қозғалысына әсер етеді. Ай әсерінен Жер жылдамдығы 1 млрд жылда 6 сағатқа баяулайды.

Жерге төмендегідей қозғалыс түрлері тән: өз осінен айналу, Жер-Ай жүйесі ретінде Күнді айнала қозғалу. Онымен қоса жер планетасы Күн системасымен бірге Галактика центрінен де айналады. Планетамыздың Галактика центрінен айнала мерзімі 220 млн жыл. Жер өз осінен айналады. Жердің тәуліктік айналу ұзақтығы – Т = 1440 мин = 86400 с.

Жердің Күннен қашықтығы негізгі энергетикалық параметр – Жерге келіп түсетін Күн сәулесінің мөлшерін анықтайды. Жерге Күн сәулесінің екі млрд-тан бір бөлігі ғана жетеді. Осы энергия мөлшері Жер бетінде өтетін барлық процесстер мен термодинамикалық жағдайды реттеп отырады.
3. Күн мен түннің және жыл маусымдарының ауысу және олардың тірі организмдерге әсері.

Күн теңелу күндері: Солтүстік және оңтүстік жарты шарда 21 наурыз, 23 қыркүйек. Өсімдік гүлдерінің ашылуы және жабылуы тәрізді биологиялық құбылысқа тәуліктік ритм тән, ал маусымдық ритмге - бекіре тұқымдас балықтардың уылдырық шашу үшін теңізден өзендерге миграциясы, теңіз моллюскаларының раковиналарын ашуы және жабуы, ағаштар мен бұталардың гүлдеуі және жапырағын түсіруі, құстардың жылы жаққа ауысуы тәрізді құбылыстар жатады.

Қысқы күн тоқырау күндерін атаңыз.

Жазғы күн тоқырау күндерін атаңыз.

Күн теңелу күндерін ата.

Жердің центрінде не орналасқан.

Жер бетіндегі ең биік Эверест шыңының биіктігі қанша?

Жерде қыс және жаз маусымының байқалу себебі?
№4 дәріс

Тақырыбы: Жер планетасының химиялық құрамы.