Биология 9-сынып 2

Зат жөне энергия ағыны. В.И.Вернадский биосферадагы тір-шіліктің тұракты дамуы ондағы "тірі заттардың" (организмде жиі кездесетін химия лык элементтер) табиғаттағы үздіксіз айналымының жемісінін нәтижесі екенін айткан болатын. Өйткені биогенді элементтер коршаған табиғи ортага, одан соң тірі организмдер аркылы кайтадан айналымға түсетіні белгілі. Осы­лайша өрбір элемент тірі организмдерді бірнеше рет пайдаланып отырады. Соның нөтижесінде жер бетінде тіршілік үнемі даму барысында жүзеге асып, биогеоценоздағы табиғи айналымды жүзеге асырады. Бірак заттардың табиғи айналымын абсолютті түрғыда деп ойлауға болмайды, Себебі, айналымдагы заттар бір коректік деңгейден екіншісіне өткен кезде әлсін-өлсін зат айналымына түсіп, үздіксіз қайталанып отырады. Соның нөтижесінде жер шарында органикалык заттардың коры (шымтөзек, көмір, мүнай, газ, жанғыіп тактатас) жинақталады. Бұл корлар да өз кезегінде жұмсальш, кайтадан айналымға түсіп, зат айналымьшың үздіксіз (шексіз) процесін жалғастырады.

*Табиғи зат айналымының негізгі көзі фотосинтез процесінен бастау алады. Мысапы, атмосферадағы барлық оттек тірі организмдер арқылы (тыныс алу, т.б.) 2 мың, көмІрқышқыл газы 300, ал су 2 млн жылда бір рет өтіп отыратыны дәлелденген.

Дегенмен елемдегі биологиялық айналым үшін энергия қажет. Оның негізгі көзі — автотрофты (жасыл өсімдіктер) организмдер сіңіретін Күн энергиясы. Күн энергиясы биогеоценозда үнемі әрекет етеді. Күн энергиясының зат айналымынан ерекшелІгі — ол үнемі жұмсалып отырады. Ал зат айналымы тек бір деңгейден екінші деңгейге ауысатыны белгІлі, Мысалы, Күн энергиясының 30%-ы атмосферада сейілсе, 20%-ы атмосфера қабатына сіңіріледі де, ал 50%-ы құрлық және мұхиттар бетіне жылу ретінде сіңіріледі. Тек Күн энергиясының 0,1—0,2%-ы ғана биосфера шегіндегі жасыл өсімдіктер үлесіне тиіп, әлемдік зат айналымын қамтамасыз етеді. Оның жартысы фотосинтез лроцесі кезінде өсімдіктердің тыныс алуына жұмсапып, ал қалған бөлігі қоректік тізбектің айналымына түседі.

Экологиялық сукцессия. Биоценоздагы тәуліктік, маусымдык ауыткулар бірте-бірте бірлестіктерді толык өзгертуі мүмкін. Осылайша биоценоздардың ауысуын экологиялық сукцессия процесі дейді. Өрине сукцессия процесі көптеген факторларға байланысты (климаттың езгеруі, табиғаттағы апаттар, т.б.) үзақ мерзімде немесе кыска уакыт ішінде жүзеге асуы мүмкін. Соның нөтижесінде жер бетіндегі биоценоздар жойылып, орнына жаңалары пайда болады. Онымен бірге фауна мен флора да өзгереді. Мысалға, Қазақстандағы Арал өндрінің биоценоз сапасының өзгеруін айтуға болады. Қазір бүрынғы ылгалды мезобиоценоздардын орнына күрғак сүйгіш

178

өсімдіктерден (ксерофиты) тұратын биоценоздар пайда болды. Ал кейбір теңізге жакын жерлер таза кұмдар мен шөлдерге, такыр жерлерге айналды. Сондьщтан сукцессия процесі белгілі бір шарттарға байланысты болып отырады. Ол зандылықты көрнекті эколог Ю.Одум зерттей келіп, онъщ 4 түрін көрсетті: 1) сукцессия кезінде өсімдіктер мен жануарлардың түрлік күрамы үздіксіз өзгереді; 2) сукцессия барысында органикальщ заттардьщ биомасса-сы ұлғайып отырады; 3) сукцессия кезінде организмдердің алуан түрлілігі көбейе түседі. Оган себел — биоценоздардың жіктеліп, үсактаныл кетуініц нәтижесінде организмдерге қолайлы экологиялык ортаньщ тууы; 4) сукцессия кезінде таза биологиялык өнімділік күрт азая бастайды.

f Қүрлык экожүйесі. Су экожүйесі. Автотрофтар. Гетеротрофтар. Қоректік тізбек. Экожүйедегі энергия. Қоректік денгей. Экологиялык пирамида. Зат жөне энергия ағыны. Экологиялық сукцессия,

9 1 - Қүрлык жөне су экожүйелері қандай құрамбөліктерден түрады? 2. Қорек жөне коректік тізбектер дегеніміз не? 3. Зат жөне энергия агыны-ның тіршіліктегі рөлі кандай? 4. Экологиялық сукцессия күбылысы калай жүреді?

з)с Биоценоз және экожүйе күрылымдарын салыстыра отырып, олардағы зат жөне энергия айналымдарына сипаттама беріңдер. Экологиялык пи-рамиданын 3 типін ажыратып түсіндіріцдер.

4-зертханалық жүмыс

1. Көрнекі күралдар бойынша организмдердің тіршілік орта-сына қарай бейімделуін бақылау.

Сүтқоректілердің суреті: а) орман андары;

ө) ағашка өрмелегіштер;

б) жартылай су жануарлары.

Күстардын суреті: а) бау-бакша кұстары;

ө) батпакты көлдер қүстары; 180

Буынаяқтылардың суреті:

в) дала күстары.

а) су жөндіктері; ө) өрмекшілер;

б) аралар.

Аталған организмдердін суреттері бойынша олардың тіршілік ортасына бейімделу ерекшеліктерін аныктап, дөптерге жазу (морфологиясы, түсі, т.б.).

Жүмыс аякталган соң мынадай кестені толтырыңдар.

2. Күндіз тірпгілік ететін организмдердін бейімделу ерекше-ліктерін бақылау. Орындалуы: Толыракта тірпгілік ететін организмдер:

а) жауьгн күрты; ә) өрмекші;

б) көпаяк. , Белме осімдіктері:

а) алоэ;

ө) бегония;

б) фиалка.

Бүл өсімдіктер мен топырақтағы организмдердің жарыкда калай бейімделетінін бакылап, дәптерлеріне жазыңдар.

181

9-сынып 6 .05. 2008ж

Сабақтың мақсаты: 1.Оқушыларды биосфера құрамен таныстыру.

2. Оқу матералдарын түсіне отырып,ойлау қабілетін дамыту.

3.қоршаған биосфераны қорғауға және еңбекке баулу.

Сабақтың әдісі: көрнекі талдау,сұрақ-жауап.

Сабақтың пән аралық байланысы: география,өсімдіктану.

Сабақтың көрнекілігі: альбом,суреттер.

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Негізгі бөлім

ІІІ. Қорытынды.

Биосфера жер шарынын тіршілігі бар жерлерін қамтиды. Биосфера — атмосфераның төменгі, литосфераньщ жоғары қабатын ж\е гидросфераны түгел дерліктей қамтитын тірі организмдердің тіршілік етуіне қолайлы табиғи орталар.

Судың беткі қабатында ұсақ организмдер калқып жүріп, тіршілік етеді. Оларды планктон дейді. Судың терең тұңғиықтарында еркін жүзіп жүретін балықтар тіршілік етеді. Оларды нектон дейді. Бұл кдбатта, негізінен, акула, кит, дельфин, камбала, скаттар тіршілік етеді. Ал мұхиттардың ең түбінде көбінесе козғалыссыз тіршілік етуге бейімделген су организмдері — бентос орнығады. Олар — кәдімгі теңіз жұлдызы, теңіз орамжапырағы, губкалар, былқылдақ-денелілер, т.б.

Өзен-көл суларында көптеген су өсімдіктері мен балықтар тіршілік етеді. Қазіргі кезде су көздерінің ластануы ондагы тіршішк иелеріне зардабын тигізуде. Өсіресе мұнай өнімдері, радиоактивті калдықтар мен химияльщ заттар суға түсіп, оньщ түракды тіришгік ырғагын бұзып отыр. Мысалы, Каспий, Арал теңіздері мен Ертіс, Іле, Жайық, Шу, Сырдария өзендерінің ластануы — шешімін таппай жатқан өзекті мөселелердің бірі.

Литосфера құрлықтағы тіршілікке ең қолайлы орта болып табылады. Оның түп негізін әр түрлі минералдар, тау жыныстары, шөгінділер, органикалық қалдықтар кұрайды. Топырақ қабатын "тіршілік тірегі" десек те болады. Онда тірі организм-дерге қажетті барлық жағдайлар бар. Топырақ организм үшін қолайлы орта, қореқ кезі, жауларынан корғанатын орын, көбею, таралу аймағы болып табылады. Тіршілік жердің беткі қабатынан бастап 3—10 см терендікте, ал кейбір бактериялар тіптен 1 мың м тереңдікте кездесетіні дәлелденіп отыр.

Биосфераньщ алуан түрлілігіне байланысты ондағы организм-дердід сан алуандығы, саны мен тығыздығы, кеңістікте кездесуі және олардъщ биологиялык өнімділігі де өр түрлі болып келеді. Мысалы, су мен күрлықтағы, тропиктік ормандар мен піөл белдемінщ биологиялык өшмділігі сөйкес келмейді. Сондыктан биосферадағы тірі организмдердің өнімділігі сол жердің биоценоз құрамындағы өсімдіктер мен жануарлардың белгЪгі бір уакьіт пен көлемдегі биомассасымен елшенеді. Күрлықта шел, шөлейтті жерлердщ биологиялық өнімділігі темен, ал ормандардын енімділігі жоғары деп есептеледі. Биологиялык енімділікті есепке алу — шаруашылық салаларын дұрыс үйымдастыру мен азык-түлік мөселесін шешуде үлкен рөл аткарады.

I Биосфера. Атмосфера. Гидросфера. Литосфера. Зат жене энергия айна-лымы. Атмосфера кабаттары. Биологиялык өнімділІк. Планктон. Нектон. Бентос. V

9 1. В.И.Вернадский ғылымға қандай үлес косты? 2. Атмосфера кабатта­ры кандай рол аткарады? 3. Гидросфера туралы не білесіндер? 4. Литосфераның тіршіліктегі рөлі кандай?

э|с 1. Биосфера тіршілік кабатының аткаратыы функциялары туралы айтып беріңдер. 2. Академик В.И.Вернадскийдін ғылымға косқан үлесі туралы реферат жазыңдар.

ІV. Үйге .§50 оқу.

Сабақтың тақырыбы: Биосферадағы зат және энергия айналшымдары

Сабақтың мақсаты: 1.Оқушыларды биосферадағы зат және энергия айналым үрдісімен таныстыру.

2. Оқу матералдарын түсіне отырып,ойлау қабілетін дамыту.

3.қоршаған биосфераны қорғауға және еңбекке баулу.

Сабақтың әдісі: көрнекі талдау,сұрақ-жауап.

Сабақтың пән аралық байланысы: география,өсімдіктану.

Сабақтың көрнекілігі: альбом,суреттер, сызба

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Негізгі бөлім

ІІІ. Қорытынды.