Білім және ғылым министрлігі

1.Станциондық психрометрді орнату ережесі және жұмыс істеу тәртібі.

1.1.Ұзындығы 7-8 см,ені ризарвуардың шеңберінен төрттен бірі ғана асатын таза бәттес шүберекті (суды 15 минутта көтеретін) дайындаңыз.

1.2.Дайын шүберекті дистилленген сумен сулап,термометрден резервуардың нығыздап орнатыңыз.

1.3.Сол күйде резервуардың үстін жіппен нық тартып астын бостау қылып байлаңыз;

1.4.Осылай дайындалған термометрді алып,күрке ішіндегі штативтің жоғары көлденен салмасына тікелен-тік іліп қойыныз (оң жаққа);

1.5.Винт арқылы штативке сым сақинаны бекітіңіз;

1.6.Сақинаға стақанды қондырып,винтті босатып,стақанның жоғары шетін резервардан 2-3 см төмендетіп бекітініз;

1.7.Стақанның айналымы шеңберіне дейңн дистилленген су құйып,бетін қақпағымен жабыңыз;

Өлшеу тәртібі.

А)Жазда

1.8.Бақылау алдында (10-15 минут бұрын) стақанның қақпағын ашып стақанды көтеркіреп,ризарвуарды суға малыңыз;Содан кейін стақанды орнына қайта қойып қақпағын жабыңыз;

Ә)Қыста

1.11.Стақанды сумен бірге күркеден тыс шығарыңыз;

1.12.Бақылау алдында (30 минут бұрын) термометрдің резервуарын стақандағы суға бастырып қойып бәттесті сулаңыз;

1.13.Суланған термометрдің 2-8^оС жеткенде стақанды сумен күркеден тыс алыңыз;

1.14.Тиісті уақыт өткен соң,құрғақ және суланған термометрдің көрсетулерін жазып алыңыз(t,t);

Өлшеу нәтижесін өңдеу;

1.15.Бақылау кезіндегі атмосфераның қысымын белгілеңіз(Р);

1.16.Суланған термометрдің көрсетуі бойынша кестелер арқылы су (мұз)бетіндегі қаныққан будын қысымын табыңыз(Е_с,Е_м)гПа.

1.17.Су буының портциональді қысымын (е)есептеңіз гПа

.е=Е_с-А_1*Р(t-t),немесе

гПа.е=Е_м-А_1*Р(t-t).

Мұнда:А-суланған термометрдің резервароның айналасындағы ауа қозғалысының жылдамдығына байланысты психрометрді коэффициенті(А=0,0008).

1.18.Құрғағ термометрдің көрсетуң бойынша кестелер арқылы су (мұз)бетіндегі қаныққан будың қысымының(Е_с,Е_м)гПа.

1.19.Ауаның салыстырмалы ылғалдылығын (r)есептеніз %;

1.20.Ауа ылғалдылығын жетіспеушілігін (d)шығарыңыз,гПа.

d=E-e

2.Аспирациалдық психрометрі мен жұмыс істеу тәртібі

1.22.Жазда құралды бақылауға 15 минут (қыста-30 мин)бұрын тиісті орынға (бағанға,көлденен тіреу)шығарыңыз;

1.23.Өлшеу жүргізу кезінде 4 минут (қыста-30мин)бұрын резенке түтіктің қыспағын босатып,ішіндегі дистиленген суды шыны пипеткамен сызғышасына дейін көтерініз;

1.24.Пипетканы суланатын термометрді резервуары орналасқан қорғаныш түтікке

3-5 мм-ге еңгізіңіз;

1.25.Пипеткадағы суды резенке түтікшеге түсіріп,қорғаныш түтіктен пипетканы шығарыңыз.

1.26.Асператордың сертпесін шегіне жеткенше кілтпен бұраңыз (қыста өлшеуде 4 мин бұрын тағы бұраңыз;

1.24.Ауаның ылғалдылығының шамаларын есептеңіз (А=0,0007).

3.Гигрометрді жұмысқа дайындау,өлшеу.

1.28.Гигрометрді психрометрлік күрке ішіндегі штативке орнатыңыз(құрғақ,суланған термометрлер аралығына);

1.29.Контргайканы босатып,реттеуші винтті бұрап,стрелканы шкаланың тиісті бөлігіне (стациондық психрометр арқылы табылған)келтіріңіз.

1.30.Реттеуші винтті контргайкамен қайта бекітіңіз;

1.31.Тиісті уақытта күркенің есігін ашып,гигрометрдің шкаласына қарап,стрелканың тұсындағы цифрды байқаңыз(гигрометрдің көрсетуі).

4.Гигрографты орнату тәртібі.

1.32.Гигрографтың аретире арқылы барабаннан стрелканы ажыратып,барабанды білектен шығарыңыз.

1.33.Жаңа лентаны (таспа )алып,асты жағына метеостанцианың атын,құралдың нөмерің,орнату жылын,айын,күнің,сағатын жазыңыз.

1.34.Барабанды лентаны (таспа)орап ұстағышпен бекітіңіз.

1.35.Барабанды (сағатты мсханизмін бұрап)білікке қайта ораңыз;

1.36.Арретирді қайтарып,стрелканың қаламұшын барабанға тіреңіз;

1.37.Барабанды және реттеуші винтті айналдырып,қаламұшты психрометрдің көрсетуі бойынша есептелген ылғалдылыққа қойыңыз;

1.38.Қақпағын жауып гигрографты,БС-1 күркенің ішіндегі жоғарғы сөреге қойыңыз;

Өлшеу ережесі.

1.39.Психрометрді бақылаған кезде,гигрографтын кнопкасын басып лентаға белгі түсіріп орнатыңыз;

1.40.Тиісті уақытында (ертеңіне,аптадан кейін)лентаны ауыстырыңыз;

1.41.График арқылы белгіленген кездердегі ауаның салыстырмалы ылғалдылықтың мөлшерін лентаның асты жағына жағыңыз;

Жауын-шашын деп, атмосферадан жер бетіне қатты (қар) немесе сұйық (жаңбыр) түрінде түсетін суды айтамыз.

Жауған жауын-шашынның мөлшері мм, м/га немесе т/га өлшемдерімен өлшенеді. Сол жауған жауын жер бетінде қанша мм су қалыңдығын құрай алатындығын көрсетеді. Топырақ құрамындағы су мөлшерімен байланыстыру үшін жаңбыр мөлшерін м³/ганемесе т/га өлшемдерімен сипатталғаны дұрыс. Гидрометеорология қызметкерлері жауынды мм өлшемімен өлшеп хабарлайды, ал осы көрсеткішті 10-ға көбейту арқылы м³/га немесе т/га өлшемдеріне айналдырады. Мысалы: 22мм жаңбыр жауды делік, онда 1гектарға 220 м³ немесе 220т су түсті деп білеміз.

Жауын-шашын мөлшерін өлшеу үшін келесі құралдар (аспаптар) қолданылады:

1. 
   Третьяковтың жауын-шашын өлшегіші
   
2. 
   Топырақ бетінде жаңбыр өлшегіш
   
3. 
   Давитай жауын өлшегіш
   
4. 
   Плювиограф.
   

Өлшегіш шелегінің диаметрі 169,5 мм биіктігі-400мм жаңбыр қабылдайтын ауданы 200 см². Жауын- шашынның булануын азайту үшін жазғы уақытта шелекті воронкамен жабады да, жиналған суды стаканға құю үшін саңлау тесік қалдырылады. Шелекте жиналған суды өлшем бірліктері бар стаканға құямыз. Стаканның бір бөлімі=2см^3, бұл өлшем 0,1мм су мөлшеріне тең болады. (17-сурет).

17-сурет. Третьяков жауын-шашын өлшегіші

1-жаңбыр жиналатын шелек; 5-сақина;

2- укосины; 6-желден қорғайтын планка;

3-диафрагма; 7-шынжыр;

4-шынжыр; 8-жаңбыр құятын түтік;

18-сурет. Топырақ бетінде жаңбыр өлшегіш

1-жаңбыр өлшегіш шелек; 2-шелекті орнататын ұя;

3-диафрагма;

4-жаңбыр құятын түтік;

5-сүйеніштер.

Давитай жауын өлшегіші сұйық жауынды өлшеу үшін, әсіресе өсімдіктер арасында қолданылады. Жаңбыр өлшегіш жоғары жағы үлкейтілген өлшемдік бірлігі бар стаканнан тұрады. Бір өлшем, бір мм-ге сәйкес келеді. Булануды кеміту үшін стаканға шыны воронка орнатылады.

Жаңбыр қабылдайтын ауданы 30см2, биіктігі 34см. Жаңбыр өлшегіштің жоғарғы жағын жер бетінен 1,5 м биіктікке орналастырады, ал өсімдік арасындағы жаңбыр мөлшерін өлшеу үшін тікелей жер бетіне орналастырады.(19-сурет).

19-сурет. Давитай жаңбыр өлшегіші.

1-өлшегіш стакан;

2-воронка;

3- жаңбыр қабылдайтын цилиндр.

Плювиограф жаңбыр түрінде түскен жауын-шашынның мөлшерін өлшейтін, жазатын автоматты құрал. Бұл құралмен қандайда бір уақыт аралығындағы жауын-шашынныңмөлшерін оның интенсивтігін және уақыт бойынша бөлінуін өлшеуге болады.

Құрамы: ауданы 500см2 жаңбыр өлшегіш ыдыстан,ауыспалы конус жәнежиналған суды төгетін түтікшеден тұрады. Шелекке толған су воронка арқылы ішінде темірден жасалған қалтқысы (попловка) бар ыдысқа түседі, қалытқыдан шыққан көрсеткіш темір ұшында қаламы бар, қаламды сиямен толтырамыз. Су көтерілген кезде қалам барабанға қисық сызықпен жоғары қарай жазады, суды төккен кезде төмен қарай жазады.

Орналастыру: құралды ашық жерге орнатамы, яғни жаңбыр өлшегіш шелек 2м биіктікте болу керек. Лентаны күндесағат 19,00 ауыстырып тұрамыз, қыс мезгілінде қолданбайды. (20-сурет).

20-сурет. Плювиограф.

1-қабылдағышцилиндр; 6-тіл(стрелка)

2-воронка; 7-түтік;

3-камера(ішінде қалтасы бар); 8-сифон;

4- қалтқы(поплавок); 9- барабан сағатымен;

5-стержень; 10-тексеретін ыдыс.

Жауын-шашынның қарқындылығы (интенсинтивтілігі)дегеніміз- бұл1 минутта түскен, мм-мен алынған судың мөлшері. Мысалы: сағат 15-тен 16 аралығында9мм жаңбыр жауды. Осы жауған жаңбырдың интенсивтігі – і=а/t=9/60=0,15мм/мин.

Жауын-шашынның тиімділігі дегеніміз- бұл топыраққа сіңгенжәне топырақтағы өсімдіктің тамырлы қабатындағы қалған судың мөлшері, мм.

Қар жамылғысына бақылау жүргізу

21-сурет. Қар биіктігін өлшейтін рейкалар.

А) тұрақты,бір жеоге орнатылатын рейка;

Ә) маршруттық рейка.

Қар салмағын өлшеуіш- егістіктегі қар жамылғысының тығыздығын өлшеу үшін қолданылады.

Құрылысы: биіктігі 60 см темірден жасалған цилиндр және таразыдан тұрады. Цилиндрдің ауданы 50см2 , бір жағы ара сияқты, ал екінші жағы қақпақпен жабылады. Цилиндрдің сыртқы жағында сантиметрлік бөлімге бөлінетін өлшемдік бар. Таразы-линейка сияқты бөліктері бар, екі иыққа (бөлікке) бөлінген. Иықтың бір жағына цилиндр лінеді.(22- сурет).

22-сурет.

1-таразының иығы; 7-дужка;

2-жүк; 8-тістес венец;

3- стрелка; 9- жылжымалы сақина;

4- сақина; 10- цилиндр;

5- ілінетін жері; 11- қақпақ;

6-сырға; 12-қалақша.

Өлшеу әдісі- қардың тығыздығын өлшеу үшін цилиндрдің ара сияқты жағын қарға батырамыз, топырақ бетіне жеткеніне көзімізді жеткіземіз. Қардың биіктігін анықтаймыз, содан кейін кішкентай күрекпен цилиндрдің ара сияқты, төменгі жағын жабамыз да цилиндрді кері қарай аударамыз, 50см2 аудандағы қар цилиндр ішінде қалады. Оны өлшейміз. Қардың салмағын анықтау үшін таразының линейкасындағы өлшеу арқылы алынған бөлікті (n) 5-ке көбейтеміз. Қардың тығыздығын (d)-оның салмағын көлеміне бөлу арқылы есептейміз.

D=5n|50h=n\10h

Мұнда: N-таразы линейкасындағы бөлік;

H-қардың биіктігі

50-цилиндрдің ауданы.

Қарқұрамындағы су мөлшерін (мм) мына формуламен анықтаймыз:

A=d*h*10,

Мұнда:

d- қардың тығыздығы, г/см3;

h- қардың қалыңдығы,см.

Осы формуламен анықтау үшін қардың тығыздығының мәнін орныныа келтірейік (n\10h), сонда фһn\10h*10, жүргізілген қысқартулардан соң а=n екені анықталады.

Келтірілген формулаға сүйене отырып, қар құрамындағы су мөлшері қар салмағын өлшеуіш құралмен өлшегенде, оның таразы линейкасындағы көрсеткіші қардағы су мөлшеріне тең екенін анықтаймыз.

Мысалы: таразы линейкасындағы бөлік 20-ны көрсетіп тұр, онда бұл қар құрамында 20мм су бар деген, неесе 200м3/га су топыраққа сіңеді деген тұжырым болады.

Тапсырмалар:

Жауын –шашын мөлшерін өлшеу(мм)

а) Третьяков жаңбыр өлшегішімен;

ә) Давитай жаңбыр өлшегішімен;

2. Плювиограф лентасы арқылы жаңбырдың интенсивтігін (жауу күшін) және жауын мөлшерін анықтау;

Сағат 1305-1340 аралығында 8мм жаңбыр жауды, і=

Сағат 1340-1350аралығында 2мм, і=

Сағат 1350-1400аралығында 10мм, і=

Сағат 1400-1500 аралығында 6мм, і=

Осы уақыттарда жауған жаңбырдың барлық мөлшері ∑=мм және м3 \га өлшемдерімен анықтаңыз.