Береснева л. Н. Кенжегарина а. А

12

«Îòêðûòàÿ øêîëà» ¹ 3 (114), мàðò 2012

ИНКЛЮЗИВНОЕ 

ОБРАЗОВАНИЕ

Инклюзивті білім беру – білімдік 

жүйесін жаңартудың инновациялық 

шешімін табу

БЕРЕСНЕВА Л.Н.

КЕНЖЕГАРИНА А.А., 

Қостанай

педагогикалық 

колледжінің 

оқытушылары

Қазіргі таңда барлық әлемде жеке қажеттілікті түзету – педагогикалық қолдау мен 

бейімдеу баланы емес, балалардың білімдік сұраныстары мен жеке ерекшеліктеріне 

ортаның,  отбасының  белсенді  қатысуымен  білім  беру  үрдісіне  толық  қосуды 

қарастыратын «барлығы үшін бір мектеп» немесе инклюзивті білім беру туралы ай-

туда. (Д.Митчелл – профессор, Жаңа Зеландия, 1997ж.)

Қазіргі уақытта әлемдік қауымдастықта білім беру саясатындағы басымдылық сая-

саты дәл осы инклюзивті білім беру принциптеріне негізделеді. Дегенмен инклюзивті 

білім беруді енгізу бойынша әр елдің қайталанбас ерекшеліктеріне байланысты барлық 

мемлекет үшін қолданылатын нақты әдістемелер мен нұсқаулықтар жоқ, инклюзивті 

үрдістерді дамыту тәжірибесі оның дұрыс бейімделу барысында оларды пайдалану 

үшін маңызды болып табылады.

Тәжірибені  біздің  елімізде  оқыту  2000  жылы  «Мүмкіндігі  шектеулі  балаларға 

базалық білім беруге көмек» Қазақстан Респулбикасының Үкіметі және ЮНЕСКО-мен 

бірігіп САТР Орталығымен Пилотты жобаны жүзеге асыру барысында басталды. Осы 

жобаның арқасында «инклюзивті білім беру» түсінігі орнықты енді.

Қазақстан  Республикасының  қоғамдық-саяси  құрылымының  өзгеруі,  БҰҰ 

дүниежүзілік  құқықтық  құжаттарымен  сәйкес  қоғамды  демократияландыруға 

бағытталған іс-шаралар өткізу мүмкіндігі шектеулі тұлғаларға, соның ішінде балаларға 

білім беруіне мемлекет пен қоғамның қатынасы жаңа ұстанымның қалыптасуына ықпал 

етті. Білім беру саласындағы мемлекет саясаты Қазақстан Республикасының білім 

беру жүйесінің радикалдық өзгеруіне бағытталған. Оның расталуы соңғы жылдары 

еліміздің Үкіметімен мүгедектер мен денсаулығына байланысты мүмкіндігі шектеулі 

тұлғалар үшін білім беруге тең құқылықты кепілдемелікті қарастыратын халықаралық 

нормаларға сай республикамызда білім беру жүйесін реттейтін нормативті-құқықтық 

актілер мен бірқатар заңдардың қабылдануы болып табылады.

Қазақстан Республикасының бірыңғай білім беру кеңістігін құруға көшуі БҰҰ Де-

кларациясында, «Бала құқықтары туралы конвенция», «Білім беру туралы» Қазақстан 

Республикасының Заңы, 2010-2020 жылдардағы Қазақстан Республикасының білім 

беруді дамыту Мемлекеттік бағдарламасында бекітілген тұлғаның құндылықтары 

туралы  адамгершілік  идеяларымен  сәйкес  педагогикалық  білім  беру  мазмұнын 

жаңартуды қажет ететіндігін ескертеді. Әсіресе бұл мектепке дейінгі тәрбиеге қатысты. 

Мектепке дейінгі тәрбие жүйесін модернизациялау барлық балалардың сапалы, мек-

тепке дейінгі білім берумен қамту сұранысын көрсететін, жаңа мектепке дейінгі тәрбие 

және оқыту ҚР МЖБС 1. 001 – 2001, бағдарламаларын енгізумен қарастырылады.

Ұлттық  білім  беру  жүйесін  жүзеге  асыру  кез-келген  мектепке  дейінгі  ұйымда, 

мектепте,  мүгедек-балалар  мен  денсаулығына  байланысты  мүмкіндігі  шектеулі 

балалармен табысты әлеуметтендіру қамтамасыз етіледі деп жорамалдайды. Бүгін 

де білім беру үрдісіне мүмкіндігі шектеулі балаларды түгелдей қосу аталып өтуде, 

сондықтан мектептік және мектепке дейінгі білім беру ұйымдары арнайы педагогтар 

мен біріктіріп оқытатын педагогтардың аса қажет екендігінен қауіптенеді. Ерекше 

назарды тәрбиешілер даярлауға аудару қажет, өйткені ол қалыпты топқа қарағанда 

инклюзивті топта балаларға одан да зор ықпалға иеленеді. 

Заманауи тәрбиешіге инклюзивті топпен тиімді жұмыс істеу үшін қосымша 

құзіреттіліктер қажет: 

 балаға байқау жүргізуді, оның дамуының жеке жоспарын түзете білу;

 балалармен әріптестік дағдыларын меңгеру: ұйымдастыруға көмек көрсете оты-

рып, олардың белсенділігін арттыруға жағдай жасай отырып ойындық өзара әрекетін 

дамытуға белгісіз бола отырып балаларға көмектесу; 

 мүмкіндігі шектеулі балалардың ерекшеліктерін ескере отырып, сонымен қатар балалардың 

бірлескен ойын әрекетіне жағдай жасайтын әртүрлі, «мазмұнды» пәндік орта құра білу; 

Ерекше сұранысты 

қажет ететін балаларға 

білім беру кез-

келген ел үшін негізгі 

міндеттердің бірі болып 

табылады. Бұл – әркім 

өз әрекетінің қажеттігі 

мен қатыстылығын 

сезіне білетін шын 

мәніндегі инклюзивті 

қоғам құруға қажетті 

шарт. Біз әрбір балаға 

оның сұранысы мен 

басқа да жағдайларына 

тәуелсіз, өз әлеуетін 

толық жүзеге асыруға, 

қоғамға пайда әкелуге 

және оның толық 

қанды мүшесі болуға 

мүмкіндік беруге 

міндеттіміз.

 Дэвид Бланкет 

Инфîðмàциîннî-меòîдичесêий жуðнàë

13

 бірлескен әрекеттің түрлерін ұйымдастыру арқылы 

топтық ортақтық құру;

 ата-аналармен қызметтестікті құру.

Сондықтан кәсіби құзіреттіліктен басқа орта кәсіби 

білім  беру  мекемелері  түлектері  тұлғасының  кәсіби 

сапасының дамуына зор мән беру қажет.

Біздің  елімізде  инклюзивті  білім  беруді  түсіну 

және  енгізу  кезеңінде  Қостанай  педагогикалық 

колледжінің «Мектепке дейінгі тәрбие» факультетінің 

бағдарламасына  «Инклюзивті  оқыту.  Толеранттылық 

қасиетін қалыптастыру» тақырыбы бойынша элективті 

курс  енгізілген.  Курстың  мақсаты  –  мектепке  дейінгі 

мекемелерде  балаларды  инклюзивті  оқытуды  жүзеге 

асыру мен ұйымдастыруда студенттер бойында кәсіби 

құзіреттілік қалыптастыру.

Курс студенттерге білім берудегі сапалы өзгертулердің 

үрдістері  мен  қорытындылары  туралы  білім  береді, 

білім  берудегі  инклюзия  үрдісінің  тиімділігі  туралы 

жалпы түсінігіне ықпал етеді, болашақ педагогтардың 

толерантты қарым-қатынасын орнатуды және білім беру 

мекемелерінде толерантты орта құрудың қажеттілігін 

және қоршаған ортағның дамуын сақтау, баланың тиімді 

бейімделуін жүзеге асыруды, оның құрдастарымен, ере-

сектермен  қарым-қатынасына  дайындалуы,  әлеуметті 

бірдей тәртіп ынтасын қалыптастырады. 

Курстың  бағдарламалық  мазмұны  денсаулығына 

байланысты мүмкіндігі шектеулі балалармен инклюзивті 

білім  берудің  теориялық  негіздерін  қарастыруды,  со-

нымен  қатар  инклюзивті  білім  берудің  мазмұны  мен 

ұйымдастыруды негізге алатын теориялық аспектілерін, 

білім  саясатының  философиясын,  білім  беру  үрдісіне 

арнайы қажеттіліктер, шетел және отандық тәжірибені 

оқытуды,  практикалық  сабақтарды  (талқылаудың 

ұжымдық  формасы  түрінде,  дөңгелек  үстелдер,  іскер 

ойындар,  мәселелік  ситуацияларды  шешуге  –  микро-

топ  бойынша  жұмыстар,  модельдеу,  жобалардың 

тұсаукесері, білім берудің инклюзивті ұйымдарына бару, 

студенттердің әртүрлі формадағы өзіндік жұмыстары, 

кеңес берулер) қарастырады. 

Болашақ  т әрбиеші лерді ң  теори я л ы қ  және 

практикалық дайындығының бірлігін қамтамасыз ету 

үшін  арнайы  (түзету)  мектепке  дейінгі  ұйымдармен, 

білім беру ұйымдарымен(арнайы және орнын толтыру 

түріндегі), инклюзивті білім беру бағдарламасын жүзеге 

асыратын білім беру ұйымдарымен байланыста болудың 

маңызы зор. Осыған байланысты республикамызда үздік 

жалпы білім беру, кәсіптік, мектепке дейінгі білім беру 

ұйымдарында  практик  студенттердің  жүйесін  қамту 

мен бірлескен оқытуды жүзеге асыру үшін педагогтарды 

даярлаудың вариативті жүйесі белсенді әзірленуде.

Қостанай қ. тірек-қозғалыс аппаратының бұзылуымен 

балаларға арналған №69 бала бақшасы назарға лайықты. 

Осындай  балалардың  негізгі  контингент  категориясы 

балалар церебралды сал ауруына шалдыққандар, олар 

өздерінің  жағдайларымен  мүсіркеушілікті  ғана  емес, 

сонымен  қатар  тығырық  сезімді,  барлық  әрекеттің 

түкке  тұрғысыздығын  тудырады.  Денсаулығына  бай-

ланысты мүмкіндігі шектеулі балалардың барлық осы 

ерекшеліктері бірлескен оқу мен тәрбиелеу төңірегінде 

шиеленіседі  және  педагогтың  ерекше  назары  мен 

жағдайын талап етеді. Сондықтан да студенттерді да-

ярлау барысында инклюзивті білім берудің әлеуметтік-

психологиялық аспектісіне ерекше назар аударылады, 

себебі  әдеттегі  емес  баланың  білім  беру  интеграци-

ясы  әлеуметтік  ретінде  де,  топтың  психологиялық 

портреті  ретінде  де  өзгертеді.  Бұл  оқыту  барысында 

әртүрлі  даулы,  есенкіреген-тәуекелді,  психологиялық 

зақымданған  жағдайларды  туғызуға  ықпал  етуі 

мүмкін, мұндай жағдайларда студент алдын ала білуі 

және дұрыс шешім жасай білуі керек. Сонымен қатар 

олардың әрқайсысы әдеттегі емес балаға қатысты өзін 

анықтау мәселесін шеше білуі, оның жеке күшіне қалай 

сенуге  болатындығына  көмектесу,  ішкі  потенциалын 

жұмылдыру немесе сендіру, әр баланың өз дамуында 

«шарықтау  шегі»  болатындығын  және  одан  жоғары 

секіруге тырысудың керегі жоқтығын түсіну маңызды. 

Бұ л  ба лабақ ша  біздің  Респ убл и кам ызд ы ң 

тәуелсіздігінің 10 жылдығына арналған «2001 жылдың – 

үздік балабақшасы» атты республикалық сайыста 1-орын-

ды жеңіп алды. Ол Қазақстандағы ең бірінші инклюзивті 

білім берудің принциптерін енгізді – мүмкіндігі шектеулі 

балалар тобына ерекше қажеттіліксіз балаларды тарту 

кезінде – реверсивті үрдіс жолына тұрды. Бұл құбылысты 

ЮНЕСКО-ның  эксперті  Дэвид  Митчелл  «реверсивті 

интеграция»(біріктіретін) деп атады.

Мұндай интеграциялаудың басты мақсаты «иемде-

ну  құрылымы»  ретінде  баланың  тұлғасы  деңгейінде 

қарастырылады.

Жап-жақсы дамып келе жатқан баламен тең құқылы 

болуы. 

Өзінің ынтасын сезіне білу, тұлға ретінде өзін бағалау 

және қабылдау.

Қарапайым  өмірде  ерсектермен  қызметтестікке, 

балалармен  ойында  және  басқа  да  бірлескен  әрекетте 

қабілеттілік тәжірибесі болуы.

Бір-бірімен қарым-қатынас жасай білу және табысқа жету.

Көмекке келе білу дайындығы болу.

Басқа адамдарды көре білу, олармен қызметтесу; басқа 

адамның қайғысына ортақтаса білу.

Дамыған  әлеуметтік  дағдысы  мен  әлеуметтік 

құзіреттілік сезімі болуы.

Меңгерген дағдыны бір жағдайдан келесі жағдайға 

ауыстыра білуі.

Жұмыстың  мақсаты:  әлеуметтік-бейімделу 

субъектісі  тірек-аппараты  бұзылуымен  және  ілеспелі 

мәселелерімен балаларды қалыптастыру және дамыту.

Міндеті:  әлеуметтік  бейімделу,  тәрбиелік  оқыту, 

түзету  және  балаларға  медико-педагогикалық  көмек 

көрсету үшін жағдай жасау.

Ұстанымы:  әрбір  бала  –  жан-жақты  дамуға  және 

бейімделуге,  табысты  білім  алуға  және  белсенді 

қызметке ынталы қайталанбас жеке тұлға.

Философиясы:  әр  бала  ересектер  тарапынан  оған 

деген  назар  мен  қамқорлыққа,  махаббатқа,  бақытты 

болуға құқысы бар. 

Принциптері:  адамгершілік,  табиғи  қабілеттілік, 

бейімділік, толеранттылық.

Балабақшада оқыту мен интеграциялаудың тиімділігі 

14

«Îòêðûòàÿ øêîëà» ¹ 3 (114), мàðò 2012

өзара  түсіністікке,  өзара  көмекке  негізделген  дені  сау 

балалармен  тең  сындарлы  іс  әрекеттің  барлық  түріне 

қатыса алатын, инклюзивті мекеме үшін бейімделген, 

жұмыс әдістерінің есебімен білімділік түзету-дамытушы 

ортаның көмегімен қол жеткізеді. 

О р тан ы  дам ы т у  ұ й ы м дары н да  бі лі м  бе ру 

бағдарламасының  "Step  by  step»  технологиясы  пайда-

ланылады.  Орта  бағдарламамен  сәйкес  ерекше  түрде 

ұйымдастырылған.  Барлық  жабдықтаулар  мен  ма-

териалдар  «Белсенділіктің  орталығы»  деп  аталатын 

орталықта орналасқан(өнер, ғылым мен табиғат, құм мен 

су, әдебиеттер мен тіл дамыту, сюжетті-рөлдік ойындар, 

қозғалыс, құрылыс, аспаздық, математика және үстел 

үсті  ойындарының  орталықтары).  Осы  орталықтарда 

бала  қызметтің  әртүрлі  деңгейдегі  түрімен  айналыса 

алады.  Қай  орталықта,  нақты  немен  айналысқысы 

келетіндігі өте маңызды, бұл – баланың жеке өз таңдауы. 

Орталықтағы тапсырмалар баланың қызығушылығына 

сай жинақталған және бала дамуының әртүрлі деңгейін 

есепке алады. Белсенділік орталықтары және шағын топ 

құрамындағы жұмыс табиғи қарым-қатынас үшін жағдай 

жасады, оның барысында балалар туындаған мәселелерді 

шешеді, шешім қабылдайды, өзін көрсетуге тырысады, 

тәуелсіз тұлға қалыптаса бастайды және алған білімдері 

жеке пікірлерімен бөліседі. Балалардың белсенділіктерін 

ұйымдастыру үшін Орталықтарды пайдалану білім беру 

үрдісіне  барлық  балаларды  қосуға  мүмкіндік  береді, 

осылай, инклюзивті білім берудің негізгі принциптерін 

жүзеге асыра отырып – барлық балалар үшін тең білім 

алу мүмкіндігіне ие болады.

Мұндай  ортада  басқару,  психологиялық  қолайлы, 

сенімді,  ізгілікті  қатынасы  шамаланған,  Мен  –  адам, 

қандай  болса,  солай  қабылданатын  сезімін  білдіреді! 

Мүгедек балалар бойында өзінің дені сау құрдастарымен 

әлеуметтік қарым-қатынасқа түсу үшін осы жасқа тән 

әлеуметтік және коммуникативтік құзіреттілік моделін 

таратушы  ретінде  өзін  көрсете  алуға  көп  мүмкіндік 

туындайды. Еліктеу арқылы проблемалары бар балалар 

даму барысында өз мүмкіндіктерінің шекарасын түсінеді. 

Еліктеуден басқа, даму барысында ауытқулары бар ба-

лаларды оқыту мен тәрбиелеуде шиеленісті мәселелерді 

талқылау және оларды шешу ережелері, біріккен өмір 

ережелерін өңдеу әдістері пайдаланылады (мысалы, «про-

цедурада достар бірге болуы мүмкін»). Осы ережелерді 

орындау  өмір  қауіпсіздігін  қамтиды,  балалардың 

белгілі бір жағдайға, балабақша режиміне, арықарайғы – 

социумға бейімделуіне көмектеседі. Дені сау балалардың 

шешім қоюы дамуында кемістігі бар балаларды түзету 

мен  оңалтудағы  құзіретті  табыстың  шешімі  болып 

табылады.  Мүмкіндігі  шектеулі  балаларды,  өзімен 

бірдей ретінде, тек қамқорлықты емес, ал көмекті қажет 

ететін,  өзімен  бірдей  серіктестікті  қабылдау  өзіне  де-

ген сенімділігін, қорғалған, қайырымдылық, сүйеніш 

сезімдерін дамытуға себеп болады.

Мүгедек балалардың өмірінде кездесетін қиыншылықты 

түсіну, дамуында кемістігі бар балаларды өз ортасына 

қабылдау  және  көмек  көрсетуге  тілек  білдіру  ерекше 

мәселелері жоқ балалардың бойында пайда болды. Олар 

қайырымдылық пен толер-анттылық сабақтарын алады.

Осындай  жағдай  жасаудың  нәтижесінде  балалар 

арасындағы қарым-қатынас жақсарады, бала тұлғасын 

түзету,  оның  тәртіптік  және  эмоциялық-еріктік  өрісі 

жүзеге асады. 

Осы н да й  шеш і м н і ң  нә т и же сі н де  ба ла лар 

арасындағы қарым-қатынас жақсарады, бала тұлғасын 

түзету, оның тәлімділік, эмоционалды-еріктік ортасы 

жүзеге асады.

Біріккен  қарым-қатынас  ортасы  тәрбиешінің  де 

қызметіне әсер етеді. Оның әр балаға деген көзқарасы 

өзгереді. Енді ол басқарушы емес, баланың көмекшісі, 

оның серіктесі және кеңесшісі. Тәрбиеші тәлім форма-

ларын  іске  асырады,  ол  немқұрайлы  адамдарға  деген 

шыдамдылықты  өңдейді,  адами  қарым-қатынастың 

құндылықтарын  жария  етеді  және  егер  адамдар  бір-

бірін  қолдаса,  туындаған  мәселелерді  қалай  шешуге 

болатындығын өз әрекетері үлгісінде көрсетеді. 

 

Инклюзивті орта ата-аналарға не береді?

«Ниеттестер»  командасының  бір  бөлігі  бола  оты-

рып, олар қажетті қолдау алады және жалғыз еместігін 

біледі. Бұл оларға күнделікті балаларды бағып-қағуда 

қамқорлықты жеңуге көмектеседі. Ата-аналар басқа ата-

аналар арасынан өзіне дос табады және олардың қолдау 

ортасы пайда болады. 

Арнайы қажеттілікті керек етпейтін балалардың от-

басында да маңызды жаңа қарым-қатынасты дамытуға 

мүмкіндік алады. Олар жеке айырмашылықтар туралы 

және бір-біріне қалай көмек көрсетуге болатындығын 

біледі.  Қайырымдылық,  қолдау,  көмек  көрсету, 

серіктестік,  қамқорлық  сұрапылы  пайда  болады.  От-

басы баланы түзету мен дамыту үшін қолайлы жағдай 

жасайтын оңалту құрылымы ретінде қарала бастады.

Инклюзив  жолына  түсуші,  мектепке  дейінгі 

ұйымдарда білім беру үрдісінің барлық қатысушыларын 

– ата-аналарды, балаларды, жаңа жағдайға педагогтарды 

бейімдеу қамтылған. Бұл ситуацияда инклюзивті практи-

када бөліп-алып қарауға болмайтын қасиеті болып табы-

латын, балаға және басқа балаға бағытталған педагогтар 

мен басқа да мамандардың «күшін» бөлудің белгілі бір 

балансы  ерекше  сақталған.  Педагогикалық  ұжымда 

білім  беруді  дамытудың  жемісті  жолын  бірлесе  іздеу 

ұйымдастырылады, өзара әрекеттесу моделі құрылады. 

Осындай  тығыз  әрекеттесу,  «команданың»  келісілген 

жұмысына  проблемалық  жағын  ғана  анықтауға 

мүмкіндік беріп қана қойған жоқ сонымен қатар барлық 

балалармен бірге жұмыс жүргізу барысында сүйенуге 

болатын мықты жақтарын – баланың резервті тұстарын 

анықтауға мүмкіндік берді.

Бала бақша – арнайы жабдықтары, әдістемесі, кад-

рлары шоғырланған, бірлескен қызметті ұйымдастыру 

қабілеті  және  тұлғааралық  қарым-қатынас  білімділік 

орта субъектісінің дамыған ресурсты орталығы болып 

табылады.  Дәл  осы  жерде  баспа  материалдарында 

көрініс табатын ерекше білімділік құндылықтарымен, 

балаларды оқыту мен тәрбиелеудің табысты тәжірибесі 

жинақталған.  Ол  басқа  білім  беру  мекемелерінің 

қызметі  практикасына  инклюзивті  шешім  табуды 

ұйымдастырушылық-әдістемелік  сүйемелдеуді 

Инфîðмàциîннî-меòîдичесêий жуðнàë

15

өзгерту  мен  енгізуді  жүзеге  асыра  отырып,  жалпы 

мектепке дейінгі ұйымдарға әдістемелік және кеңестік 

қолдау  көрсету  үшін  болашақта  база  болуы  мүмкін. 

Инклюзивті білім беру идеялары жақын мамандардың 

инклюзивті  топтарда  болу  мүмкіндіктері,  олардың 

жұмысын  бақылау,  жылдар  бойы  жинақталған 

әдістемені терең меңгеріп және түсініп алу, инклюзивті 

білім беруге жан-тәнімен берілу үшін мұндай ортаның 

болашақ мамандарға маңызы зор. Бұл ең оңтайлы вари-

ант – шынайы серіктестерді тарту және оларды үйрету. 

Осындай  мекемелердің  базасында  денсаулығына 

байланысты  м ү мкіндігі  шектеулі  ба ла лармен 

жұмысқа  болашақ  тәрбиешілерді  даярлау  мәселесін 

шешу  елімізде  инклюзивті  оқытуды  интенсивті 

енгізуге  мүмкіндік  береді;  түлектердің  кәсіби 

құзіреттілік деңгейін жоғарлату, демек барлық білім 

беру  тұтынушыларының  –  тұлға,  қоғам,  мемлекет 

сұранысын қанағаттандыру.

ИНКЛЮЗИВНОЕ 

ОБРАЗОВАНИЕ

Из опыта создания инклюзивных классов: 

проблемы, перспективы 

Б.К. СМАТАЕВА,

директор 

школы-гимназии №65,

 г. Астана 

Инклюзивное образование – это политика государства, направленная на 

 устранение барьеров, которые разъединяют детей; 

 на полное включение всех детей в общеобразовательный процесс; 

 их социальную адаптацию, несмотря на возраст, пол, этническую и 

религиозную принадлежность, отставание в развитии или экономический 

статус, путем активного участия семьи, коррекционно-педагогической и 

социальной адресной поддержки персональных нужд ребенка и адаптации 

не ребенка, а среды к индивидуальным особенностям и образовательным 

потребностям детей, то есть путем создания адекватных образователь-

ных условий. 

И только при таком подходе к образованию детей-инвалидов делается 

акцент на адаптацию /приспособление/ образовательной среды к ребенку, 

а не наоборот. 

Школа-гимназия 

№65 имеет статус ин-

клюзивной школы. В настоящее время в ней 

функционируют одиннадцать инклюзивных 

классов, в которых обучаются 15 учащихся 

с нарушениями слуха, 1 учащийся с нару-

шением зрения и 5 учащихся с нарушением 

опорно-двигательного аппарата, в том числе 

4 – с ДЦП.

Какие проблемы встали перед коллек-

тивом школы для организации успешного 

обучения особых детей? 

1. Изменение Типового Устава школы. 

2. Создание соответствующей материаль-

но-технической базы.

3. Решение вопроса подвоза детей.

4.  Решение  вопросов  кадрового  обеспе-

чения.

5. Решение финансовых вопросов.

6.  Создание  условий  для  психологиче-

ской поддержки детей, включенных в обще-

образовательный процесс.

Решение  данных  проблем  осуществлялось  совместными  усилиями  Управ-

ления образования, администрации и педагогов школы, родителей учащихся. 

В Уставе школы были четко прописаны вопросы касательно создания условий 

для совместного обучения детей с особыми образовательными потребностями 

и нормально развивающихся детей: учебных планов, наполняемости классов, 

16

«Îòêðûòàÿ øêîëà» ¹ 3 (114), мàðò 2012

введения  дополнительных  штатных  единиц  и  их 

должностных обязанностей и т.д.

Одним из условий успешного обучения и раз-

вития детей с нарушениями опорно-двигательного 

аппарата  является  создание  безбарьерной  обра-

зовательной  среды.  Для  безопасного,  активного 

и  самостоятельного  передвижения  детей  с  дви-

гательными  нарушениями  в  учебных  классах, 

коридорах, в столовой, на лестницах установлены 

поручни, имеется пандус для беспрепятственного 

въезда ребенка на коляске в школу; переоборудо-

ван школьный туалет. Приобретены специальные 

парты, вертикализаторы и стульчики «Жираф» с 

регулируемой спинкой. 

Школьная мебель во всех классах регулируется 

по  высоте;  в  зависимости  от  состояния  двигатель-

ных функций дети сидят за двух- и одноместными 

партами.  За  счет  спонсоров  школой  приобретены 

активные  коляски  для  уроков  физкультуры.  Для 

поддержания  здоровья  приобретено  оборудование 

для массажа, фито- и физиотерапии. 

При  содействии  Управления  занятости  и 

социальных программ г. Астаны и городского 

маслихата  была  решена  проблема  социаль-

ного  такси  –  микроавтобуса,  оснащенного 

специальным подъемником для инвалидных 

колясок, что позволяет включать в учебный 

процесс детей, которые не могут самостоятель-

но передвигаться.

Немаловажную роль в организации инклю-

зивного  образования  играет  подготовка  и  под-

бор кадров. В инклюзивные классы подобраны 

учителя  высшей  и  первой  категории.  При  от-

боре педагогов школы, которым было доверено 

заниматься  с  детьми  с  ограниченными  воз-

можностями,  учитывались  коммуникативные 

навыки,  стрессоустойчивость,  обучаемость  и 

другие  личностные  характеристики  педагога, 

необходимые  для  подобной  работы,  проведена 

индивидуальная  работа  по  вопросам  психо-

логических  особенностей  и  потребностей  этих 

детей. В штатное расписание школы были вве-

дены  3  ставки  воспитателя-тьютора,  2  ставки 

дефектолога-сурдопедагога и 1 ставка логопеда. 

А также Управлением занятости и социальных 

программ были направлены по молодежной про-

грамме 2 единицы социальных работников для 

сопровождения детей с диагнозом ДЦП. В связи 

с  введением  дополнительных  штатных  единиц 

Управлением образования было выделено допол-

нительное финансирование.

Первые результаты совместного обучения до-

статочно  обнадеживающие.  Все  дети,  включен-

ные  в  общеобразовательный  процесс,  успешно 

осваивают  программу  общеобразовательной 

школы,  полностью  адаптированы  в  учениче-

ском коллективе, имеют друзей, одноклассники 

оказывают  им  посильную  помощь  в  учебной 

и  внеклассной  деятельности.  Мы  видим,  что 

существенных  трудностей  по  вхождению  детей  с 

ограниченными возможностями в школьную среду 

не возникает. Эти дети воспринимают себя равными 

по отношению к другим ученикам, соответственно 

и обратное отношение к ним тоже как к равным. В 

целом ученики общеобразовательной школы адекват-

но воспринимают своих сверстников с проблемами 

здоровья, включают их в свои ученические коллек-

тивы, оказывают им необходимую помощь на уроках 

и во внеурочное время. Однако главные участники 

проекта  инклюзивного  обучения  –  дети  –  как  ни 

странно,  практически  не  заметили  того,  что  в  их 

классах появились новые ученики, отличающиеся от 

них как по внешнему виду, так и по поведению. За 

все время учебы не было отмечено ни одного сколь-

ко-нибудь существенного конфликта между детьми. 

Видимо, чем раньше происходит включение детей с 

ограниченными возможностями в общую группу, тем 

успешнее нам удается изменять привычный стерео-

тип о неполноценности инвалидов в нашем обществе. 

Были проведены мероприятия по воспитанию у 

Инфîðмàциîннî-меòîдичесêий жуðнàë

17

ОБРАЗОВАНИЕ 

В СНГ

О роли социально-педагогического 

сопровождения детей раннего возраста 

с ограниченными возможностями развития

Л.К. ГАВРИЛЕНКО, 

главный специалист 

отдела по защите прав 

детей департамента по 

защите прав детей 

Карагандинской области

Вероятно, человечество победит раньше или позже и слепоту, 

и глухоту, и слабоумие. Но гораздо раньше оно победит их в социальном 

и педагогическом плане, чем в плане медицинском и биологическом.

Л. Выготский

31  января  2012  года  состоялось  расширенная  коллегия  Министерства 

образования и науки Республики Казахстан. На одной из секций Коллегии 

рассматривался  вопрос  о  состоянии  инклюзивного  образования  детей  с 

ограниченными возможностями в развитии. Честно говоря, проблемы этих 

детей, проблемы их семей чаще всего известны тем, кто в этой области ра-

ботает. Среди многочисленных проблем, с которыми сталкиваются родители 

ребенка с ограниченными возможностями, на первый план выступают две 

наиболее значимые. Первая и основная – отношение окружающих. Вторая 

– получение доступного образования.

Закон РК «О социальной медико-педагогической коррекционной поддерж-

ке детей с ОВ» определил «создание на основе учреждений детского здра-

воохранения и психолого-медико-педагогических комиссий (консультаций) 

единой государственной системы раннего выявления отклонений в развитии, 

раннего вмешательства и консультирования семей, воспитывающих детей 

обучающихся школы толерантного поведения, в чис-

ле которых неделя толерантности. На педагогических 

советах  постоянно  рассматриваются  вопросы  уста-

новления правильных взаимоотношений учителей с 

детьми с ограниченными возможностями и их семья-

ми. Для родителей был организован общешкольный 

лекторий, целью которого является формирование 

установок, определяющих специфику отношений в 

коллективе  в  условиях  интегрированного  (инклю-

зивного) образования. Управлением образования был 

проведен семинар по теме инклюзивного обучения с 

заместителями  директоров,  дефектологами,  психо-

логами общеобразовательных школ. 

Таким образом, в школе создаются условия для 

психологической поддержки и адаптации учащихся 

инклюзивных классов.

Вместе  с  тем  существуют  проблемы,  которые 

нельзя не затронуть.

1. Недостаточно разработана нормативно-правовая 

база, регламентирующая инклюзивное образование.

2. Необходима подготовка и переподготовка учи-

телей массовой школы к условиям работы в инклю-

зивных классах.

3.  Дефицит  и  трудность  привлечения  специ-

алистов медицинского профиля (инструкторы ЛФК, 

медицинские сестры по массажу, физиотерапевты и 

т.д.) в организации образования.

4. Недостаточное финансирование в соответствии 

со статусом школы.

5.  Не  разработана  оценка  качества  знания  уча-

щихся  с  ограниченными  возможностями,  обучаю-

щихся в инклюзивных классах.

6. Отсутствие доплат педагогам, работающим в 

инклюзивных классах, за особые условия труда.

Но проблема создания единого образовательного 

пространства  для  детей  с  ограниченными  возмож-

ностями в школе не является до конца решенной. 

В  перспективе  необходимо  решить  следующие 

задачи:

- создание полноценного лечебно-оздоровительного 

блока;

- повышение квалификации педагогов;

- совершенствование методического и материально-

технического оснащения кабинетов, классов.

Политика государства в области образования тре-

бует активного развития инклюзивных форм и тех-

нологий обучения. В перспективе в связи с созданием 

в городе сети инклюзивных школ встанет вопрос о 

создании ресурсного центра. Именно на него должна 

быть возложена работа по координации деятельности 

инклюзивных учреждений разных уровней: диагно-

стика, методическая работа, информационно-анали-

тическая и практическая работа. Необходим обмен 

опытом  и  знакомство  с  мировым  опытом  работы 

инклюзивных образовательных учреждений. 

Немаловажную роль играет связь с медицински-

ми учреждениями, а также создание психологиче-

ской комфортной среды для обучения.

18

«Îòêðûòàÿ øêîëà» ¹ 3 (114), мàðò 2012

с  отклонениями  в  развитии;  развитие  системы 

коррекционно-педагогической  работы  с  детьми 

раннего возраста в дошкольных образовательных 

учреждениях». 

Сегодня  в  Карагандинской  области  имеются 

«Реабилитационный центр для детей с органиче-

ским поражением центральной нервной системы и 

нарушением психики для совместного пребывания 

матери и ребенка «Умит» на 150 коек; «Областное 

детское  психоневрологическое  объединение»  на 

125  коек,  на  60  посещений  дневной  стационар; 

«Городской  психоневрологический  диспансер» 

(г. Сатпаев) на 25 детских психиатрических коек. 

В  области  функционируют  47  кабинетов  здо-

рового  ребенка.  Все  эти  кабинеты  обеспечены 

диагностическими  комплектами.  В  2011  году 

скрининговому  обследованию  подлежали  64725 

детей,  за  10  месяцев  2011  года  было  осмотрено 

53937 (83,3% детей до 3-х лет), в 2010 году подле-

жало осмотру 60168 детей, за тот же период было 

осмотрено 45126 (75%). 

Как  отмечает  ряд  исследователей,  эффектив-

ность  коррекционного  воздействия  в  детском 

возрасте тем выше, чем раньше его начать. Мак-

симальная  эффективность  наиболее  раннего 

коррекционного  обучения  обусловлена  анатомо-

физиологическими особенностями детей раннего 

возраста.  Если  определенные  интеллектуальные 

и  эмоциональные  качества  не  получают  по  тем 

или  иным  причинам  должного  развития  в  ран-

нем возрасте, то впоследствии коррекция такого 

рода  недостатков  оказывается  трудной  и  подчас 

невозможной.

Поэтому социальная и медико-педагогическая 

поддержка  детей  с  ОВР  начинается  с  рождения 

ребенка.

«После  трех  уже  поздно»,  –  так  называется 

книга, написав которую Масару Ибука совершил 

настоящую  революцию  в  области  развития  ма-

леньких детей. Исследования ученых в 80-х годах 

прошлого века установили, что средства, затрачи-

ваемые на развитие детей в первые четыре-пять 

лет их жизни, являются самыми эффективными 

инвестициями,  которые  возвращаются  в  5-крат-

ном размере. Согласно этим исследованиям разви-

тие клеток головного мозга к 3-хлетнему возрасту 

завершается уже на 70-80%. Следовательно, нуж-

но направить усилия на раннее развитие детского 

мозга. Исследования физиологии мозга, с одной 

стороны, и детской психологии – с другой, пока-

зали, что ключ к развитию естественных способ-

ностей ребенка – это его личный опыт познания 

в первые три года жизни. 

Современные методы диагностики позволяют 

выявить  большинство  отклонений  в  развитии 

ребенка (хотя бы на уровне группы риска) уже в 

возрасте до трех лет. Применяемые во всем мире 

программы коррекционно-педагогической помощи 

детям  раннего  возраста  позволяют  существенно 

улучшить  развитие  ребенка  и  тем  самым  ока-

зать решающее влияние на всю его дальнейшую 

жизнь. Более половины детей, прошедших через 

систему качественной дошкольной коррекционно-

педагогической помощи, могут обучаться в обра-

зовательных учреждениях общего назначения, а 

не в специальных (коррекционных) школах или 

классах,  затраты  на  обучение  в  которых  значи-

тельно выше. 

Решение  проблем  инвалидов  вообще  и  детей 

с  ограниченными  возможностями,  в  частности, 

связано  не  столько  с  ликвидацией  инвалидизи-

рующего дефекта, что, порой, бывает абсолютно 

невозможно, сколько с достижением различными 

педагогическими,  медицинскими,  социальными 

мероприятиями определенной степени социальной 

адаптации. При этом определяющее значение име-

ют,  прежде  всего,  социальная  и  педагогическая 

помощь.  В  настоящее  время  считается,  что  воз-

можности таких детей недооценивались в прошлом 

и на самом деле можно достичь гораздо больших 

успехов в их воспитании и обучении.

Не раз посещая детское психоневрологическое 

медико-социальное учреждение, дома ребенка, я 

наблюдала  за  детьми  с  тяжелыми  патологиями, 

которые  лежали  или  стояли  в  кроватях  либо  в 

манежах и не были способны произнести ни слова. 

Эти дети нуждались не только в физическом уходе, 

но и в человеческом внимании, в ласке, причем 

нуждались, можно сказать, физически. Они радо-

вались, тянули свои ручонки, когда мы подходили 

к  ним.  И  буквально  бились  головой  о  кроватку 

в  отчаянии,  когда  один  из  нас,  проявивший  к 

ним  внимание,  должен  был  от  них  отойти.  Без 

человеческого  участия  такие  дети  не  развивают-

ся. Под влиянием ухода, человеческого общения 

они развиваются физически и психически. У них 

появляются эмоции. Они меняются в лице, появ-

ляется осмысленный взгляд, уходит тревожность, 

дети на глазах «расцветают», потому что они хоть 

кому-то нужны… 

Успех лечения и обучения ребенка с серьезными 

и тяжелыми ограничениями здоровья зависит от 

того, как оно будет организовано. Важно постро-

ить работу так, чтобы преодолеть одиночество и 

подавленность  ребенка.  Это  является  одним  из 

приоритетов  работы  специальных  педагогов-де-

фектологов  кабинета  психолого-педагогической 

коррекции г. Караганды, реабилитационного цен-

тра «Умит» для детей с проблемами в развитии, 

других коррекционных организаций образования. 

В нашей области имеется разветвленная систе-

ма коррекционных школ-интернатов, 4 областных 

детских сада, специальные группы в массовых дет-

ских садах, специальные коррекционные классы 

в общеобразовательных школах (интегрированное 

обучение).

Однажды  в  кабинет  коррекции  г.  Караганды 

на  консультацию  пришла  мама  и  привела  с  со-

Инфîðмàциîннî-меòîдичесêий жуðнàë

19

бой сына. Плача, она просила о помощи. 3 года, 

а  ребенок  не  говорит,  не  играет,  не  проявляет 

никаких  эмоций.  Мальчик  хаотично  двигался, 

стереотипно  перебирал  пальчиками,  то  и  дело 

подбегая к окну. Врачи ставили ему выраженную 

задержку  психического  развития  (а  в  России  – 

аутистический синдром). С трудом ребенка взяли 

в садик. Не раз пугали отчислением, потому что 

он нередко был неуправляем. Действительно, его 

трудно было организовать, чем-то заинтересовать, 

он  практически  не  контактировал.  Педагоги  со-

ветовали  его  постоянно  лечить.  Лечащие  врачи 

говорили,  что  его  современное  состояние  –  это 

его  потолок.  Впереди  ничего  хорошего.  Но  про-

шло  немного  времени,  и  благодаря  совместным 

усилиям педагогов кабинета коррекции, садика и 

родителей мальчика, он приобрел опыт общения. 

Сегодня  ему  7  лет,  он  учится  в  коррекционной 

школе.  Он  чисто  говорит,  любит  петь,  слушать, 

когда ему читают полюбившиеся сказки, истории 

о происхождении Земли. 

Практика  показывает,  что  сложная  проблема 

обучения  детей-инвалидов,  особенно  с  тяжелыми 

интеллектуальными  нарушениями,  решаема.  От 

помещения их в адекватную среду развития, среду 

обучения  может  кардинально  зависеть  их  интел-

лектуальный уровень. Особенно это касается детей 

с умеренной умственной отсталостью, аутизмом, с 

Даун-синдромом и других. Они могут учиться, но по 

специальным индивидуальным программам и соспе-

циально подготовленными педагогами-дефектолога-

ми, знающими, как надо с такими детьми работать. 

Однако у нас в стране нет развитой системы обучения 

детей со сложной патологией. Закон теоретически 

гарантирует их право на учебу, но реализовать его, 

порой, бывает очень трудно или невозможно. 

Более 10 лет в г. Караганде работает известный 

всей области ОО «Центр помощи детям и инвали-

дам  «Лучик  надежды».  Огромную  работу  прово-

дят  здесь  педагоги-энтузиасты  по  реабилитации 

и социализации детей-инвалидов, убеждая детей 

с ограниченными возможностями и их родителей 

поверить в выздоровление, стараясь уважением и 

доверием к ребенку помочь ему научиться стать 

человеком  и  жить  среди  людей.  Опыт  работы 

этой  общественной  организации  показал,  что 

дети-инвалиды  способны  заниматься  в  драмати-

ческих  и  танцевальных  кружках  и  спортивных 

секциях, участвовать в конкурсах и олимпиадах, 

реализовывать  себя  в  живописи  и  музыке.  При 

этом  дети,  имеющие  возможности  развития  за 

пределами семьи и образовательных учреждений, 

испытывают  меньшее  чувство  неполноценности, 

психологического  дискомфорта,  впоследствии 

легче интегрируются в общество. Сегодня почин 

«Лучика  надежды»  поддержали  в  гг.  Балхаш, 

Сатпаев,  Жезказган,  Темиртау.  Уместно  вспом-

нить  Л.С.  Выготского,  который  рассматривал 

культурное  развитие,  как  способ  компенсации 

неустранимого  препятствия  в  естественном  био-

логическом  развитии:  «…Культурное  развитие 

есть  главная  сфера,  где  возможна  компенсация 

недостаточности.  Где  невозможно  дальнейшее 

органическое развитие, там безгранично открыт 

путь культурному развитию».

В реабилитации нуждаются и члены семьи, в 

которой  находится  ребенок  с  умственными  или 

физическими  недостатками,  так  как  им  нужно, 

во-первых,  помочь  выйти  из  состояния  хрониче-

ского психологического стресса, во-вторых, помочь 

приобрести  знания  по  развитию,  воспитанию  и 

обучению своих детей. В настоящее время издает-

ся достаточно литературы для родителей, однако 

было бы неверно полагать, что, прочитав эту лите-

ратуру, родители смогут самостоятельно овладеть 

всеми необходимыми приемами и навыками без 

помощи и поддержки специалистов. 

Поэтому семья, в которой есть дети-инвалиды, 

– особый объект внимания и для департамента по 

защите прав детей. С первых дней существования 

для  Департамента  вопрос  защиты  прав  детей  с 

особыми  потребностями  и  детей-инвалидов  стал 

актуальным.  В  сотрудничестве  с  неправитель-

ственными организациями мы в системе проводим 

семинары  и  круглые  столы,  участники  которых 

–  педагоги  специальных  школ,  представители 

систем образования, здравоохранения и социаль-

ной  защиты,  родители  детей  с  ограниченными 

возможностями,  СМИ.  Мы  неоднократно  подни-

мали  проблемы  оказания  ранней  комплексной 

медико-психолого-педагогической  поддержки  и 

инклюзивного образования. Анализ обращений в 

Детскую  общественную  приемную  при  Департа-

менте показал, что часть родителей нуждается в 

предоставлении информации  о  законодательных 

актах, защищающих права ребенка и его семьи, 

о  социальных  гарантиях,  об  общественных  и 

государственных  организациях,  оказывающих 

необходимую помощь и услуги.

Сегодня наша страна внедряет много позитив-

ных практик, способствующих наилучшей социа-

лизации и интеграции детей с ограниченными воз-

можностями в общество. Поэтому особый акцент 

на Коллегии министерства образования и науки 

был сделан на вопросы качественного улучшения 

единой государственной системы раннего выявле-

ния отклонений в развитии и раннего вмешатель-

ства, развитие системы социально-педагогической 

работы  с  детьми  раннего  возраста,  как  один  из 

важных  шагов  в  реализации  Государственной 

программы  развития  образования  Республики 

Казахстан на 2011-2020 годы. 

 

«Возможно, что не далеко то время, когда 

педагогика будет стыдиться самого понятия 

«дефективный ребенок» как указания на какой-то 

неустранимый недостаток его природы». 

Л.С. Выготский