Индустриялық дамудың жаһандық трендтері

1.3 Индустриялық дамыту саласында әлді және әлсіз жақтарды, мүмкіндіктер мен қауіп-қатерлерді талдау

Халықаралық сауда және шетел инвестицияларының жаһандық ағындарын талдау трансшекаралық сауда мен инвестициялардың басым рөлін көрсетеді.

Талдау нәтижесінде өңдеу өнеркәсібінің әлеуетті экспорты үшін сауда нырығы сапасы ретінде артықшылық деңгейі бойынша елдің 3 санаты анықталды. Аса басымдықты елдер Қытай және Ресей болды. Басымдылық бойынша келесілер Өзбекстан және Иран болды. Басымдылық бойынша үшіншісі қашықтағы Жапония, Оңтүстік Корея, Үндістан, Пәкістан, Түркия, Сауд Арабиясы және Біріккен Араб Әмірлігі болды.

Қытай және Ресей нарығында өңделген өнімдердің экспортына қойылған тосқауылдарды алу отандық компаниялардың масштабтың қажетті тиімділігіне қол жеткізу және көліктік шығындардың жағымсыз әсерін төмендету үшін айқындамасын маңызды түрде жақсартуы мүмкін.

Қазақстан ЕЭК елдерімен бірлесіп ЕЭК мен Қытай арасындағы Сауда-экономикалық ынтымақтастық туралы келісім шеңберінде өзара сауданы жақсарту үшін шарттар жасау мақсатында мүмкіндіктерді белсенді пайдаланатын болады, атап айтқанда сауда процедураларын жеңілдетуге және бірлескен инвестициялық жобаларды іске асыруға назар аударады.

Қазақстан Қытай және Ресей компаниялары үшін бір бірінің нарығына дендеп ену мақсатында өндірістерді құру үшін әлеуетті тартымды инвестициялық алаң болып қала береді. Сонымен қатар, Ресей және батыс елдерінің арасындағы «ықпалшара күресі» олардың нарығына қызмет көрсету үшін еуропалық комапнияларды тартуға шарт жасауы мүмкін.

Қазақстан Республикасы «дүниежүзілік орталық»¹² елдеріне шалғай орналасқандықтан инновациялардың диффузия процесі өте баяу. Бірақ, Қытайда жаңа технологиялық орталықтың қалыптасуы технология трансферті, технологиялық инновациялардың ену және сіңіру процесін едәуір жылдамдатуы мүмкін.

2) Азияның дамушы елдерінде кедейшілікті қысқарту және орташа класстың өсуі күнделікті қолданатын арзан, салыстырмалы күрделі емес және соңғы тұтыну тауарларына сұранысты құрайды.

Қытайдың өскелең орташа класы мен Орталық және Оңтүстік Азияның дамушы елдеріне Қазақстанның жақын болуы бәсеке елдерге қарағанда жоғары сапаны қамтамасыз ету шартында өндіріс және түпкілікті тұтынудың күнделікті тауарларының экспортын кеңейтуге мүмкіндік береді.

Адамдарды елдік бәсекенің көрінісін ауыстыратын кенттелген аймақтарғы көшіру жаһандық тренді Қазақстанда да өз көрінісін тапты. Қазақстан Республикасы аумағында екінші және үшінші миллиондық-қалалардың пайда болуы түпкілікті тұтыну тауарларын өндіру, жаңа инновациялық жүйелердің дамуы мен қалыптасуы, өндірістің мамандандырылған факторлары, орта және жоғарғы технологиялық секторларда инвестицияларды тарту үшін қажетті тартымды жергілікті кеңістікті «ауырлық орталықтарын» құра бастады.

Ірі қалалық алгомерациялардың дамуы тамақ өнеркәсібінің жергілікті кластерлерінің өнімдеріне, киім-кешек және аяқ киім өндірісі, үй тауарларының өндірісі, құрылыс материалдары, металлдан жасалған бұйымдар мен химиялық өнімдерге тұрақты сұранысты түрлендіреді.

4) Экономиканың өсуіне және ірі инфрақұрылымдық жобалардың іске асырылуына қарай сатып алуларды реттейтін нарық өндіріске арналған тауарларға тұрақты және шоғырландырылған сұранысты түрлендіреді.

Бұрынғысынша, Қазақстанда тауарларды өнідурі мен қызметтерді жергіліктендіру үшін сатып алуларды реттейтін маңызды әлеует бар.

4.0 Индустриясы дамушы елдерде жоғары технологиялық салаларды қалыптастыру үшін мүмкіндіктерді аша отырып, өндірістік және бизнес-үлгілерді ауыстырады. 4.0 Индустриясының негізгі технологияларының салыстырмалы қолжетімділігі дамыған елдерден технологиялық артта қалуды қысқартуға мүмкіндік береді.

Индустриялық-инновациялық даму үшін негізгі қауіп-қатерлер мен тәуекелдер мүмкіндіктердің кері жағы болып табылады және өңдеу өнеркәсібіне тән проблемалармен толықтырылады. Келесі қауіп-қатерлер мен тәуекелдер ең көп ықпал ететін болады.

1) Өңдеу өнеркәсібінің жеткіліксіз инвестициялық тартымдылығы «ерте индустриясыздандыруға» қауіп-қатер тудырады.

Металлургия және мұнай өңдеудің дәстүрлі секторларында көп бөлігін инвестициялар құрайды, сол уақытта өңдеу өнеркәсібінің басқа салаларындағы инвестициялар жеткілікті тұрақты және жылдам өсуге үдерісті көрсетпейді. Негізгі сектороларды ескермегенде көрсеткіш қарапайым өндіріске жақын.

Нәтижесінде, Қазақстан өңдеу өнеркәсібінде зәру жиындарды қалыптастырған жоқ. Өңдеу өнеркәсәбінің көптеген салаларында жоғарғы экономикалық шоғырландыру байқалады. Өңдеу өнеркәсібінде келтірілген кәсіпорындардың саны Ресей мен Беларусиядан қарағанда төмен. Кәсіпорындардың географиялық шоғырлану процесі бастапқы кезеңде тұр.

Негізгі капиталға ерте кезеңде инвестициялардың жетіспеушлігі индустриялық дамудың барлық көрсеткіштерін қауіп-қатерге қояды. Кәсіпорындардың зәру жиындары мен географиялық шоғырлануының болмауы нағыз салалардың қалыптасу проблемаларына, қосылған құнның тізбегін құру, әлсіз салааралық байланысқа, алгомерациялық тиімділіктердің және оларға ілесетін сыртқы оң нәтижелердің болмауына, технологиялық жаңарудың әлсіз уәждемесіне, өнім сапаларының жақсаруына, бәсекенің жеткілікті болмауынан оның технологиялық күрделілігіне әкелуі мүмкін.

Тарихи тұрғыда қазақстандық нарықтың сиымдылығы өңдеу өнеркәсібі номенклатурасының маңызды бөлігінің өндірісіне қажетті масштаб тиімділігіне қол жеткізу үшін жеткілісіз. Ағымдағы өндірістік үлгілерді масштаб тиімділігіне қол жеткізу сыртқы нарықтың қолжетімділігі қолайсыз.

Екі ірі көршінің сыртқы нарықтары Қазақстан Республикасымен салыстырғанда өте дамыған және өндірістік жүйелері күрделі. Сонымен қатар, аталған елдер импорттың дендеп енуіне тарифсіз тосқаулдарды құрады. Ресеймен бірыңғай экономикалық кеңесте болуына қарамастан, отандық өндірушілер бұрынғыдай әкімшілік және тарифсіз тосқауылдарға негізделген жосықсыз бәсекенің шарттарына тап болады. Қытай нарығында тарихи ішкі нарыққа кіргізудің арнайы шараларымен байланысқан жоғарғы ену тосқауылдары бар.

Өңдеу өнеркәсібі өніміне сұраныстың өсуі негізінен импорт есебінен қанағаттандырылады және отандық кәсіпорындар Ресей және Қытай тарапынан күшті бәсекемен кездеседі.

Қазақстан Республикасы экспорты салыстырмалы басымдылықпен тауарлардың шектелген номенклатурасымен сипатталады. Экспорттың көп бөлігі металлургия және мұнай өнімдеріне келеді, олар төмен және орташа технологиялар секторына жатады. Қазақстанның технологиялық күрделілік деңгейі Қытай, Ресей және Беларусияға қарағанда едәуір төмен.

«Цифрлық жүйе дәуірі» технологиясының барлық артықшылықтарын пайдалану үшін цифрлық инфрақұрылым дамуының жоғарғы деңгейі талап етіледі. Қазіргі уақытта Қазақстан осы аспектіде дамудың орташа деңгейі бар елдер тобына жатады.

Кәсіпорындар ағымдағы ақпараттық-коммуникациялық технологияларды пайдаланудың төмен деңгейімен сипатталады, әлсіз ақпараттандырылған және цифрлық технологиялық шешімдерді енгізу үшін кадрлық әлеуеті жоқ. Қажеттілік түсінігі және кадрлардың жоқтығы кәсіпорындардың цифрлық жүйедегі инвестицияларына ынталандырмасын төмендетеді.

Мүмкіндіктерді іске асыру және қауіп-қатерлерді төмендету үшін әлді жақтардың қатары бар.

Үкімет 2003 жылдан бастап 2010 жылға белсендірумен индустриялық саясатты біртіндеп жүзеге асырады, сонымен қатар индустриялық саясатты қолдауға қаржылық ресурстарды бөледі.

Индустриялық саясатты реттеудің барлық аспектілерін қамтуға мүмкіндік беретін индустриялық-инновациялық қызметті қолдау субьектілерінің жүйесі құрылды және жұмыс істейді.

Қазақстанның негізгі минералды ресурстармен қамтамасыз етілу деңгейі өте жоғары. Мемлекеттің тікелей немесе «Самұрық-Қазына» ҰАҚ АҚ арқылы компаниялардың бірінші шектегі өндіру және шығару өнімдерінде қатысу үлесі бар. Бұл өңдеу өнеркәсіптерінің жаңа жобаларын шикізат және негізгі жартылай өніммен артықшылықты қамтамасыз ету мүмкіндігін құрады.

Басқа жағынан қарағанда, мемлекеттің ресурстарды пайдалану тиімділігін арттырудың маңызды қорлары және назар мен қосымша ресурстардың шоғырлануын талап ететін индустриялық-инновациялық саясатты жүргізуде әлсіз жақтары бар.

1) Ресурстарды тиімді пайдалану мәселелері.

Өңдеу өнеркәсібін дамыту үшін ресурстарды пайдалануға байланысты проблемалар бар. Бөлінген қаржы ресурстары кәсіпорындардың шектелген санында жоғары шоғырланумен сипатталады. Сонымен қатар, өңдеу өнеркәсібін қаржыландырудың едәуір бөлігі мәлімделген басымдылықтар мен индустрияландыру өлшемшарттарымен тыс бөлінеді.

Өңдеу өнеркәсібін жеткіліксіз қаржыландыру маңызды проблема болып қала береді. 2017 жылы мемлекеттік бюджеттің шығындарында тау-кен қазу өнеркәсібі 1,1%, ауыл шаруашылығы 3,8%, ал өнер және демалыс секторы 3,2% құрағанда, өңдеу өнеркәсібіне ЖІӨ-ден небәрі 0,2% ғана бөлінген.

Өңдеу өнеркәсібін қаржыландыру көлемі бюджетке салықтық түсімдердің өсіміне және ЖҚҚ артуына маңызды әсер етеді. Мысалы, өңдеу өнеркәсібін қаржыландыру көлемінің артуы (2015 жылы 62% -ға немесе 600 млрд. теңге) ЖҚҚ деңгейіне (2016-2017 жж. 36% немесе 1,6 трлн. теңгеге өсім) және салықтық түсімдердің көлеміне оң әсерін тигізді (2016-2017 жж. 51% немесе 505 млрд. теңгеге өсім).

Жалпы өңдеу өнеркәсібінде негізгі капиталға инвестициялардың озық өсуі қажеттілігі бар (дамыған елдер деңгейінде). Егер олардың ЖҚҚ-ға үлесін Ресей және ЭЫДҰ елдерімен салыстырса біршама артта қалады. Мысалы, Қазақстанда ЖҚҚ-ға үлесі 16,5% құрайды, ал Ресейде көрсеткіш 20% деңгейде, ЭЫДҰ елдерінде – 26%.

2) Дамыту интутитуттары жүйесінің жеткіліксіз тиімділігі

Индустриялық-инновациялық қызмет саласында дамыту институттарының қызметі жартылай қайталанады және әлсіз үйлеседі. Индустриялық-инновациялық қызметтің міндеттерін орталықсыздандыру дамыту институттарының әлсіз келісілген стратегияларын іске асыруға әкелді, бұл мүмкінді тиімділікті маңызды түрде төмендетті.

Индустриялық-инновациялық дамыту саясатын іске асыруды жан-жақты бағалаумен байланысты маңызды қиындықтар бар, соның ішінде қолдау құралдарының қол жеткізген тура және түпкілікті нәтижелері мен тиімділігі. Индустриялық-инновациялық саясаттың тиімділігін арттырудың негізгі механизмдерінің бірі сапалы мониторингті қамтамасыз ету және оның негізінде пайдаланатын қолдау құралдарының тиімділігіне, соның ішінде цифрлық және сапалық бағалау арқылы талдау болып табылады.

Факторлардың мүмкінді құрамдастырымдарын қарау негізінде индустриялық-инновациялық саясатты жалғастыру үшін келесі негізгі бағыттарды бөліп көрсетуге болады.

1) Проактивті сауда саясатын жүргізу.

Ресурстар мен күш-жігер екі вектор бойынша бағытталу керек. Біріншісі - ЕЭК шеңберінде сыртқы сауда тосқауылдарын және Қытай нарығына қолжетімділікті алу, Орталық және Оңтүстік Азия нарығында жылжыту үшін шешімдер мен келісімдерді табу. Өңдеу өнеркәсіптерінің бар экспорттаушыларымен олардың нақты қажеттіліктері мен сыртқы саудадағы тосқауылдарын түсіну үшін тұрақты диалогты реттеу.

Екіншісі – реттелетін сатып алулар мүмкіндігін, офсеттік саясатты және тарифсіз қорғанысты пайдалана отырып, ішкі нарықты ұтымды қорғау.

2) Кеңістікті «өсім нүктелерінде» өндірістің мамандандырылған факторларын озық құру.

Өңдеу өнеркәсібінің тартымдылығын арттыру шығындарды төмендету және инвестицияланған ресурстардан қайтарымдарды арттыру талап етіледі. Бұған өндірістің мамандандырылған факторларын құру, кеңейту және ұсыну үшін индустриялық және кеңістікті дамытуды түйіндестіруге негізгі фокуспен тек қана жүйелік жұмыс арқылы қол жеткізуге. Күш-жігер сапалы өнеркәсіпті және цифрлық инфрақұрылымды, адами капиталды, құзіреттілік орталықтарын,сынау және сертификатталған инфрақұрылымды дамытуға бағытталатын болады.

Мемлекеттің шикізат ресурстарын бөлу және оның дайындығын ерекше шарттарға ұсыну бойынша мүмкіндіктерін пайдалана отырып, жеке инвесторларға капитал және ғылымды қажет ететін жеке ірі жаңа жобаларды іске асыруды қамтамасыз ету.

Өңдеу өнеркәсібіндегі тиімді өндірушілер үшін қолдау құралдарына артықшылық мүмкіндікті реттеу қажет. Тиімділік сыртқы нарықтарда тұрақты бәсекеге қабілеттілікпен өлшенетін болады.

Проактивті сауда саясаты және өндірістің мамандандырылған факторларын құру қажетті, бірақ кәсіпорынның сыни массасын ұлғайту үшін жеткіліксіз шарт. Ішкі нарыққа бағдарланған және бизнес-қауымдастықпен тығыз ынтымақтастықта анықталған, тиімді экспорттаушы бола алатын табысты кәсіпорындарды тікелей қолдау қажет етіледі.

5) Индустриялық-инновациялық қызметті қолдау жүйесінің тиімділігін арттыру.

Тиімділікті арттыруға индустриялық-инновациялық қызметті реттеу және қолдаудың бар жүйесі негізінде үйлестіру процесстерін нақты баптау, қаржыландыру және индустрияландыру саясатын бақылау арқылы қол жеткізіледі.