276
Байалыш – какое-то растение (перевод Ч.Валиханова).
Байыб – испорченное персидское слово – «брод».
Байыбына бар-
мады – он не пошел по его броду» значенит «он не согласился с его
доводами, словами».
Бұғжын. По переводу С.Валиханова «полынь». Нам это слово не-
известно.
Бұрұлчыдан – от
бұрұлшы «любящий завораживать с норовом.
Бөктерлей. По объянению С. «спеша». Ч.Валиханов перевел всю
фразу «я возврашаюсь в мои родные горы».
Бұлқыған. Ч.Валиханов понимал это слово как «блестящий».
С. предложил «гибкий», может быть сродни приводимому в словорях
«былқымсақ, кокетливый».
Буыршын. По контексту скорее всего «верблюдица». В джага-
тайском есть слово буырчин, означающее самку разных животных и
птиц. С. – «молодой верблюд – самец»
Бейдамақ – персидс. не имеющий претензии на что, свободный,
беззаботный от чего.
Төс аршынды. Төс арсынды. Ч.Валиханов переводит «полногру-
дая», буквально «с аршинною грудью». С. говорит, что слышал это
выражение в применении к замужной женшине в полном расцвете.
В одной ногайской поговорке о дочери богача говорится «төс арсын-
ды».
Түгей. Ч.Валиханов переводит «заводная (лошадь) в смысле за-
пасная, служащая на подставу, на стр. 257 примеч. 4 он передает то
же выражение через «парный» ср. алтайское слово төөй, той, «рав-
ный, одинаковый, чет, парный».
Жапырала, судя по контексту значит «озеро», может быть вместо
конечного -ла лучшие читать -лар (примета множеств. числа).... ве-
роятно испорчен.
Жақталы. По переводу Ч.Валиханова «с вышивкой» или «выши-
тые», слово жақта «вышивка» нам вообще неизвестно.
Чарп – в сочетании
чарп келмес вероятно значит «не погнется».
См. Словарь Л.Будагова.
Чаулық – по контексту как кажется какой-то ударный инструмент,
которым подают сигнал.
Шорама – прислужник, дружинник.
Шүйгін – свежевыросший (о траве). Может быть в связи с глаго-
лом шүймек «метать, спускать (сокола)». Ч.Валиханов едва ли пра-
вильно перевел түйгін шөп через «пахотные нивы».
Саһар. Эпитет верблюда мерина, значение неясно. С. предложил
читать сап-сары «желтый».
277
Сырыппай – эпитет кулана. По начертанию близко к персидскому
шерпай «с ногами как у льва». В.А.Жуковский предложил нам читать
сымабтай «с ногами как ртуть».
Сыңқылдасыб. Несомненно от корня
сың, «стук, звук, визг +
суфф. -ылда взаимн. залога». Мы переводим по контексту «хохоча
друг с другом».
Сұб – высокий, длинный, тонкий.
Сыпырасын. По толкованию с «чисто выметающий» во значении
«говорящий всю подноготную, говорящий все начисто».
Сылықты. С. сообщил нам, что есть глагол
сылықмақ «соеди-
ниться, совокупиться».
Қапийа (
қапия). По всей вероятности искаженное арабское
хафйе
в смысле чего-то непонятного, темного, скрытого.
Қыдырауда, ниже
қыдырада. По переводу Ч.Валиханова «шутя
часто». С. перевел нам «не особенно напрягаясь», вероятно в связи с
глаголом қыдырмақ.
Қызылғақ – выбоина, место разбитое дождем.
Қосалұқтаб – Ставя парами? От незначегося в словарях глагола
қосалұқтамақ.
Қушық – узкий (о заде лошади, о груде человека).
Қуыртыб – С. переводит «стемясь», хотя нам это представляется
несколько сомнительным. См. арбаң.
Профессор П.М.Мелиоранский қазақ тілінде түсініксіз деп тапқан
сөздерге берген түсіндірмесін біз жырдың 1905 жылғы араб жазуы-
мен шыққан басылымының өзінен алып, «Глоссарий» деген бөлігін
көшіріп беріп отырмыз (Записки Императорского Русского Геогра-
фического общества по отделению этнографии. Приложение к тому
XXIX. Сказание об Едигее и Тохтамыше. Киргизский текст по рукопи-
си, принадлежащей Ч.Ч.Валиханову. Издал проф. П.М.Мелиоранский.
Санкт-Петербург. Типолитография И.Боранганского К°, 1905. -
С.19-23). Глоссарийді еш өзгертпей, сол қалпында (орыс тіліндегі
түсіндірмелерді) түгел беріп отырған себебіміз – біріншіден, жыр
мәтінін жариялауда ғалымның қазақ тілін зерттеп танудағы еңбегін,
ғылыми ізденістерін көрсету болса, екіншіден, біз сөз етіп отырған
1905 жылғы басылым бұл күнде кітапханалардың кейбірінің ғана
сирек кітаптар қорында кездесетіндіктен, екінің бірі керек сәтте
«Едіге» жырының қазақ тілінде тұңғыш жарияланып отырған Шоқан
нұсқасын тауып оқи алулары қиынға соғатынын ескердік.
Шоқан қолжазбасын («Едіге» жырын) жарыққа шығарған атақты
түркітанушы, үлкен ғалым проф. И.М.Мелиоранскийдің жоғарыдағы
30 шақты сөзді теріп алып түсініктеме берудегі мақсаты – жыр
278
тіліндегі ескіліктерді зерттеу (таныту, түсіндіру) емес, қазақ тіліне
жат (түсініксіз) деген бірліктерді ғана айқындау болғаны белгілі.
Ал түсініксіз сөздердің ішінде мағынасы ұмыт болған көнелері де
(ескіліктері де), бөгде тілдік сөздер болуы да, тіпті қате жазылып,
қате оқылып, қате түсініліп (не түсіндіріліп) жүргендер де болула-
ры мүмкін. Бұлардың бірқатары XX ғасырдың басындағы қазақ
оқырмандары үшін де, қазіргі қазақ жұртшылығы үшін де әбден
түсінікті, қазақ тілінде бұрыннан бар сөздер екенін айтуға болады.
Мысалы, әлпештеу, арбаң-арбаң жүгіру, баттауық, баялыш, тау-
ды бөктерлеп жүру, буыршын, шүйгін, сыңқылдау, қушық сөздері –
күні бүгінге дейін қолданыстағы бірліктер. Олардың кейбіреулерінің
XX ғасырдың басына дейінгі қазақ-орыс, орыс-қазақ сөздіктерінде
не Л.Будагов, В.В.Радлов сияқты ғалымдардың қазақ лексикологи-
ясына қатысты жарыққа шыққан еңбектерінде кездеспеген болуы
мүмкін. Ал Ж.Сейдалин берген түсініктердің барлығын дәл дұрыс
деуге де болмайды, өйткені ол филолог не жазушы емес, әрине, ана
тілінде ауызданған, балалық шағы мен оқуға (Петербургке) келген-
ге дейінгі жастық шағын қазақ ортасында, өз жұртында өткізген жас
жігіттің қазақ тілін жақсы білгенімен, көмектесуге деген ықыласы
зор болғанымен, ескі жырдағы көптеген сөздің, әсіресе күнделікті
сөйлеу тілінде көп айтыла бермейтіндерінің мән-мағынасын тап ба-
сып айтып беру – оған оңай шаруа болмағаны анық.
Әрине, қазақ тілін арнайы зерттеп, оған қатысты ғылыми-танымдық
еңбектер жазып жүрген орыс ғалымы П.М.Мелиоранскийдің
«Едіге» жырындағы сөздердің қайсысы XX ғасырдың басында қазақ
қауымында қолданыстағы бірліктер екенін, қайсысының түсініксіз
екенін мүлтіксіз білуі мүмкін емес еді, бірақ соның өзінде де ескі
сөздердің едәуір тобын дұрыс тауып, түсіндірмелерін бергеніне және
оғам көмектескен қазақ оқыған азаматы – төре Сейдалиндер ұрпағы
Жиһанша Сейдалинге бүгінгі біздер мейлінше разымыз.
Ал біз болсақ, «Едіге» жырының әуелі Шоқан нұсқасындағы ең
алғашқы басылымының мәтінінде кездесетін лексикалық ескіліктер
– жеке сөздер мен тұрақты сөз тіркестерін және қазақ тіліне тән
емес фонетикалық-морфологиялық өзгешеліктерді теріп, олардың
мағынасын, «сүйегін» (генезисін), жырда орын алу себептерін тал-
даймыз, айқындаймыз, түсіндіреміз.
Ең алдымен, ескі (көне және ескірген) жеке сөздерді көрсетсек,
олар (әліпби тәртібімен): айлану, алдырту, алғаштан, ал иіндік/
ал ендік, арасат оты, аршынды/ арсынды, аршындану, асу жер,
байдалы ту, бартал тарту, божыған, бұғай/боғай ұғыл, Еділ мен
Жайық, ел-күн, желге бұлғану, жолалап кету, жұрт сұрау, кедей(ім),
