Ббк 3. (5 Қаз) с 94 Қазақстан Республикасы

234

Бірқатар сөздердің ескіруіне олардың мағынасын білдіретін өзге 

бір сөздердің жиі (актив) қолданысы да себепкер болады. Мысалы, 

парсының кедей, байғұс сөздерінің соңғы дәуірлерде жиі қолданысқа 

түсуі көне түркілік шығай деген сөзді ығыстырып, «ескіліктер отря-

дына» қосып жіберген. Сол сияқты күні кешеге дейін, тіпті бүгінгі 

ауызекі сөйлеу тілінде жиі қолданып келген қатын сөзіне қарағанда 

бүгінде  әйел  сөзі  әлдеқайда  активтеніп,  қатын  вариантын  мүлдем 

ығыстырып,  ескілік  статусына  жеткізбегенмен,  тұрпайы  неме-

се  қарапайым  элементке  апарып  отыр.  Демек,  сөздерді  ескіртетін 

фактордың  тағы  біреуі  қолданыс  жиілігінің  біртіндеп  әлсіреу 

құбылысы деуге болады.

Фонетикалық түзілісі жағынан бірнеше вариантты болып келетін 

кейбір  сөздердің,  әсіресе  бөгде  тілдік  элементтердің  кейбірінің 

қолданыстан ығысып, ескіре түсулеріне жазба тілдің ықпалы күшті 

болады.  Мысалы,  XX  ғасырдың  30-40-жылдарына  дейін  даража, 

хүкімет,  жана,  мағана,  уағда,сүгірет  сияқты  сөздердің  ығысып, 

орнын  дәреже,  үкімет,  өкімет,  және,  мағына,  уәде,  сурет  деген 

тұлғаларда  тұрақтануына  бірден-бір  себепкер  лексикалық  және 

орфографиялық  нормалардың  (ережелердің)  нәтижесі  болғандығы 

белгілі.

Лексикалық бірліктердің ескіру уәждерін сөз еткенде, әңгіменің 

бір ұшы ескірген сөздер (историзм) дегендерге келіп тіреледі. Ескірген 

сөздердің  пайда  болу  уәждерінің  бастысы  –  қоғам  дамуының  бір 

кезеңдеріндегі әр алуан құбылыс, зат атауларының сол реалийлерінің 

(заттардың, ұғымдардың) өздерінің қоғам өмірінен, халық танымы-

нан ығысқандықтан, оларды атайтын сөздердің қолданыстан шығып 

қалуы.  Бұлар  қазіргі  әр  алуан  әдебиетте,  әсіресе  өткен  кезеңдерге 

қатысты  тақырыптарға  жазылған  кітаптарда,  журналдарда,  тіпті 

білім-ғылымға  қатысты  әдебиеттерде  кездесіп  отырады.  Олар  да 

көнерген  сөздер  сияқты  тілдік  қордан  мүлде  ығыспайды.  Мысалы, 

күні кешеге дейінгі қазақ қоғамында әлеуметтік-саяси, тіпті мәдени-

рухани  өмірінде  жиі  қолданылғап  сөздер  көбінесе  терминдер  бо-

лып  қолданылған  аупартком,  бесжылдық,  стахоновшы  сияқты 

сөздер,  сондай-ақ  ХІХ-XX  ғасырлардың  алғашқы  жартысында  жиі 

қолданылған  болыс,  аға  сұлтан,  ояз,  кіреші,  қалашы,  ақшомшы, 

мәліш сауда, мұнанай, қағаздату, шар салу сияқты сөздер, тіпті біздің 

заманымыздағы бұдан 20-30 жыл бұрынғы еңбек озаты,социалистік 

жарыс, басып озу, мыңшылар, үгітшілер сияқты сөздер, 1985 жылы 

жаңа  қолданыстар  деп  тіркелген  ақылшы-ұстаз,  аралатпа  сауда, 

әскери  желік,  дүниеқоңыздық,  жалаугер  (флагман),  қызыл  ізші,  оң 

дамыту (позитивное развитие), сенім ахуалы (атмостфера доверия), 

235

төбетоп (верхушка власти), тыңгер, тыңгерші деген сөздердің көбі 

бұл күнде қолданыстан ығысып, ескіре бастаған бірліктерге айналып 

барады. Бұлардың ескіру мезгілі соңғы 25-30 жыл деуге болады.

Ал  уақыт  өткен  сайын  сөздердің  қолданыстан  шығып  қалуы, 

бірте-бірте  ескірген  сөзге  айналуы  –  жүріп  жатқан  құбылыс.  Тіпті 

ертеректегі (XX ғасырдың алғашқы жартысындағы) ғана емес, соңғы 

10-15 жылда ескіріп үлгерген лексикалық бірліктер де табылады. Мы-

салы, 1990 жылдардан бастап актив қолданысқа түскен аспансерік, 

вкладшы, жалаугер (флагман), жаңашыл (рационализатор, новатор), 

қайта құру (перестройка) деген тұлғалар – XX ғасырдың соңғы 15-20 

жылында жаңалықтар болып тіркелген сөздер. Олар бұл күнде тарих 

куәгерлері – историзмдерге айналып барады. Әрине, бұларды әлі таза 

историзмдер  деуге  де  болмас,  бірақ  қолданыста  көп  кездеспейтін, 

нақты  мән-мағыналарын  бүгінгі  адамдар,  әсіресе  жастар  біле 

бермейтін сөздер, өйткені бұлар атайтын реалийлер – тарих сахнасы-

нан түсіп кеткендер.

Осы  сияқты  ескірген  сөздердің  қолданыстан  ығысқан  тұстарын 

шамалауға  болады.  Бұған  әрбір  10-15  жылда  «жаңалықтар»  деп 

тіркелген  материалдар  көп  көмектеседі.  Сондай-ақ  «ығысқан» 

сөздердің дәл бүгінгі (соңғы 4-5 жылдағы) баспасөз беттері мен әр 

алуан  әдебиетте  жиі  (актив)  қолданылатын-қолданылмайтынын 

іздеп, теріп алу қажет.

Тілдегі жаңалықтардың қай күні, қай жылы, қай жерде (газетте, 

журналда, басылымдарда) бірінші рет көрінгенін айту қандай қиын 

іс  болса,  қолданыстағы  ескі-жаңа  бірліктердің  қай  жылы,  қай  күні 

«жоғала  бастағанын»  анықтау  да  –  қиямет-қайым  іс.  Бірақ  жалпы 

топшылауға әбден болады.

Лексикалық ескіліктердің түсініктілік дәрежесі

Бұл тақырыпты байыптағанда, ескіліктердің:

1) бүгінгі оқырманға жеке алғандағы мағынасы мүлде түсініксіз 

сөздер;

2) мәнмәтін (контекст) арқылы мағынасын топшылауға болатын 

ескіліктер;

3)  мағынасы  біршама  түсінікті,  бірақ  өте  сирек  қолданылатын 

сөздер  деп  ажыратып  талдауға  болады.  Мысалы,  «ит  мініп,  ирек 

қамшылап» деген фразеолагизмдегі ирек сөзі мүлде түсініксіз. Сол 

сияқты Қазтуған жыраудың (XV ғ.) бір толғауындағы «Қара ұнымы 

сұлтандайын жүрісті» деген жолдарындағы қара ұнымы деген неме-

не?

236

Ал  XVI  ғасыр  жырауы  Доспамбеттің  «сақетер  тиді  саныма, 

сақсырым толды қаныма» деген өлең жолдарында екі бейтаныс сөз 

бар, бірақ екеуінің мағынасын мәнмәтінге қарап топшылауға болады: 

сақ етіп адамның денесіне тиетініне қарап, сақ етердің қару екенін 

шамалауға болады, ал қанға толтыратын сақсыр ол киім болса керек 

деп ойлаймыз, бірақ бірден дөп басып, сақетер – мынадай қарудың 

аты, сақсыр – мынадай киімнің аты деп бірден айта алмаймыз, өйткені 

екеуі де – көне не ескірген сөз.

Үшінші  топқа  –  мағынасын  түбір  тұлғасына  қарай  түсінуге 

әбден болатын, яғни сөз түсінікті, бірақ бұл күнде қолданылмайтын 

бірліктер  жатады.  Мысалы,  «Қозы  Көрпеш-Баян  сұлу»  жырында, 

«Тазша тұрып, армаған кетті дейді» деген өлең жолы бар, мұндағы 

армаған  –  ары  қарай  дегеннің  ескі  варианты.  Қазақ  ауыз  әдебиеті 

жырлары мен ақын-жырауларда нешік сөзі жиі кездеседі: «Амалым 

нешік Құдайға?» (Шортанбай, XIX ғ.), «Кетпей де нешік етермін?» 

(Махамбет XIX ғ.), бұл сөз – қалай, қайтіп дегеннің көне варианты. 

Мұның мағынасы түбіріндегі не есімдігі арқылы түсінікті болып тұр.

Ер өзінден соңыратын,

Тек бір жардан құлаттың, –

(Шалгез,  XVI  ғ.)  дегендегі  соңыратын  сөзі  де  –  осындай:  соң 

түбіріне қарап соңында дегеннің ескі варианты екенін танимыз. Ба-

тырлар жырлары мен XV-XVII ғасыр жырауларында, әсіресе ноғайлы 

циклінде  келгендерінде  жазы  сөзі  жиі  кездеседі.  Йазы  көне  түркі 

тілдерінде, ертеректегі ноғай тілінде «дала», «жазық жер» деген сөз 

екенін де түбірі (йазы/жазы) әйгілеп тұр.

XV-XVI  ғасырлардағы  ноғайлы-қазақ  жыраулары  Шалкиіз,  До-

спамбет,  Қазтуғандарда  сақсыр,  ала  балта,  сақыну,  күспен,  асмар 

ету, шал («ақ» мағынасында), соңыратын, ұғыл, тебір, ауыр, ноғай 

жұрт,  аға  («басшы»  мағынасында),  жазы  («дала»  мағынасында), 

көксу (көтеріліп ұшу), домбай, қызары (қызыл мата), ең («жүз», «бет» 

мағынасында), қом су (толқынды су-өзен), атайы т.б. сияқты сөздер 

–  ноғай  тілінен  және  XV-XVI  ғасырлардағы,  сірә,  қазақтардың  да 

тілінен  келген  элементтер.  Ал  «Едіге»,  «Ер  Тарғын»,  «Ер  Сайын», 

«Қарасай-Қази»  сияқты  жырларда  түптөркіні  ноғай  тіліне  баратын 

сөздер  баршылық.  Демек,  ескіліктердің  орын  алу  себептерінің  бірі 

–эпостық жырларды тудырушылар мен жеке жыраулардың өзге түркі 

тілдеріне қатысы, туыстығы, жақындығы болса керек.

«Ноғайлы дәуірі – қазақ эпосында ең көп тараған, халық санасы-

нан берік орын алған айрықша бір заман», – деп жазады зерттеуші 

Шәкір Ыбыраев. Бұл дәуір – эпикалық жырлар заманы болды. Бұл 

құбылыстың бір ерекшелігі – эпостар мен әр алуан өлең-жырлардың