Барлығы – 58 сағат

4. ПӘННІҢ ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК ҚАМТЫЛУ КАРТАСЫ

5. ПӘН БОЙЫНША ДӘРІСТЕРДІҢ КОНСПЕКТІСІ

Тақырып 1. Статистика пәні, даму процестері және оның зерттеу әдістері.

1.1. Статистика пәні, оның әдістері

1.2.Статистиканың ғылым ретіндегі негізгі категориялары
Қазіргі кезде «статистика» термині төмендегідей мағынада қолданылып жүр:

- статистика – қоғамдық ғылымның бір саласы және оның өзіне тән жеке пәні мен зерттеу әдістері бар ғылым;

- статистика – қандай да бір құбылыстар туралы деректерді жинақтау, өңдеу және талдаумен айналысатын адамдардың қызмет ету формаларының бірі;

- статистика – мемлекет өмірінің сан алуан жақтарын сипаттайтын статистикалық жинақтарда, анықтамаларда, мерзімді баспасөздерде жарияланатын сандық мәліметтер.

Статистика ғылымы өз бастауын ХVІІ ғ. аяқ кезінде Англияда қалыптастырды. Оның негізінің қалануына көптеген ғалымдар өз еңбектерімен атсалысты. Атап айтқанда, Г. Ахенваль(1719-1772), А.Кетле(1796-1874), К.Пирсон(1857-1936),П.Чебышев(1821-1894), А.Чупров(1842-1919) және т.б.

Статистика пәні- қоғамдық құбылыстардың сандық жағын сапалық тұрғыда біртұтас байланыстыра отырып және нақты уақыты мен орнын зерттейтін қоғамдық ғылым.

Статистиканың зерттеу зерзаты болып статистикалық жиынтық табылады. Статистикалық жиынтық дегеніміз – біртектес, белгілі бір тұтастығы және өзара байланысы бар , сондай-ақ өзгермелілігі бар жекелеген элементтердің кәптігі. Мыс., статистикалық жиынтық ретінде: ауыл шаруашылығы кәсіпорындары, жанұялар, некелер, студенттер, бір елдің азаматтары т.б. айтуға болады. Мұндай көптіктің әрбір жекелеген элементі статистикалық жиынтық бірлігі деп аталады. Статистикалық жиынтық бірліктерінің ортақ қасиеттері статистика тілінде белгі деп аталады.Белгілер сандық және сапалық болып бөлінеді. Сандық белгілердің жеке мәндері сан мөлшерінде беріледі. Мыс., жалақы, жұмысшылардың саны, елдегі мұнай өндіру көлемі т.т. Ал сапалық белгілердің немесе атрибутивті белгілердің жеке мәндері сипаттау немесе ұғым түрінде беріледі. Мыс., мамандық, өнім түрлері,сорттары т.т.

Жиынтықтың бір бірлігінен екіншісіне өткен кезде белгі мәнінің сандық өзгерістері өзгермелілік деп аталады, яғни белгілер жиынтықтың әр бөліктерінде әр түрлі мәнге ие болады. Мыс., әр жұмысшының алатын жалақысы әртүрлі немесе әр жұмысшының еңбек өнімділігі деңгейі оның жасымен, квалификациясымен т.б. анықталады.

Сандық анықталу-статистиканы пән ретінде танып –білудің обьективті қасиеті. Сандық сипатталу жиынтықтың барлық бірліктеріне бірдей және тұрақты өзгермейтіндей болмайды. Қоғамдық өмірдің әр мезетінде құбылыстың белгілі бір деңгейлері болады. Кеңістік пен уақыт мерзімінде құбылыстар жиынтықтың бір бірлігінен екіншісіне ауысып отырады, яғни құбылыстардың өзгермелілігінен статистиканың қажеттілігі туындайды.

Статистика сандық сипаттамаларды статистикалық көрсеткіштер деп аталатын белгілі бір сандар арқылы көрсетеді. Статистикалық көрсеткіш жалпы жиынтықтың және жиынтық бірлігінің өлшем нәтижесін бейнелейді.

Статистиканың пән ретіндегі міндеттері:

- әлеуметтік-экономикалық құбылыстардың деңгейі мен құрылымын зерттеу;

- әлеуметтік-экономикалық құбылыстар мен процестердің өзара байланысын зерттеу;

- әлеуметтік-экономикалық құбылыстардың өсіңкілігін зерттеу;

Статистикалық зерттеу мақсаты - құбылыстар мен процестердің, оларға тән заңдылықтардың мән-мағынасын ашу. Статистикалық заңдылықтарды зерттеу негізінде үлкен сандар заңы (закон больших чисел) жатады. Заңдылық деп құбылыстардағы қайталанушылық, бір ізділік және өзгеру ретін айтамыз.

Басқа ғылымдар сияқты, статистиканың да өз пәнінің ерекшеліктеріне байланысты арнайы зерттеу әдістері бар. Бұл әдіс-тәсілдердің жиынтығы статистикалық әдістемені құрайды. Статистикалық әдістеме дегеніміз әлеуметтік-экономикалық құбылыстардың құрылымында, динамикасында және өзара байланысында көрінетін сандық және сапалық заңдылықтарды зерттеуге бағытталған әдіс-тәсілдер жүйесі.

Статистикалық зерттеу негізгі үш сатыдан тұрады:

- статистикалық бақылау;

- бақылау нәтижелерін бастапқы өңдеу, жинақтау және топтау;

- жинақталған, өңделген мәліметтерге талдау және қорытынды жасау.

Бұл сатылардың барлығы бір-бірімен байланысты, олардың біреуінің жетіспеушілігі статистикалық зерттеу тұтастығының бұзылуына әкеп соғады.

Қоғам өз дамуы барысында статистика алдына көптеген жаңадан міндеттер қоюда, яғни біртұтас статистикалық ғылымның жекелеген салалары бөлініп шығуда.Статистика үш деңгейден тұрады. Бірінші деңгей – статистиканың жалпы теориясы. Статистиканың жалпы теориясы әлеуметтік-экономикалық құбылыстардың сандық сипатталуының неғұрлым жалпы қағидалары, ережелері мен заңдары туралы ғылым. Статистикалық топтау, орташалар,индекстер т.б. теориялар статистикасының жалпы теориясында жасалынып, ал салалық статистикалар бұл әдістерді өз саласында көрсеткіштер жүйесін зерттеу және оларды нақты есептеу үшін қолданады.

Екінші деңгейде екі үлкен жалпылама салалар тұрады: экономикалық және әлеуметтік-демографиялық статистикалар. Экономикалық статистика экономикадағы құбылыстар мен процестерді зерттейді, яғни қоғамдық ұдайы өндірістің салалары мен элементтерінің құрылымын, пропорциясын, өзара байланысын зерттейді. Әлеуметтік-демографиялық статистика халықты, сонымен қатар адамдардың өмір сүру жағдайын, олардың еңбек және өндірістен тыс қызмет процесіндегі өзара қарым-қатынастарын сипаттайтын әлеуметтік құбылыстар мен процестерді зерттейді.

Үшінші деңгейде экономикалық және әлеуметтік-демографиялық статистиканың салалары тұрады. Экономикалық статистиканың құрылымында макроэкономикалық статистика бар, ол елдің экономикасын,сала аралық байланыс және т.б. кешенді зерттеу әдістерін жасайды. Сондай-ақ экономикалық статистиканың : өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы, сауда статистикасы және т.б. өндірістік сфераның басқа салаларының статистикасы бөлімдері бар. Әлеуметтік-демографиялық статистиканың құрамына халық статистикасы, өмір сүру деңгейі, мәдениет, қоғамдық пікір, саяси,моральдық және т.б. салалық статистикалар кіреді.

2.1.Бақылауды ұйымдастырудың негізгі жолдары. Статистикалық бақылаудың түрлері мен тәсілдері.

2.2.Ішінара бақылау әдісі туралы түсінік және оның теориялық негіздері.

Статистикалық бақылау- қоғамдық өмірдің көптеген құбылыстары мен процестері туралы бастапқы мәліметтерді алдын-ала жасалынған бағдарлама бойынша ғылыми ұйымдастырылған жүйеде тіркеу,жинау тәсілі.

Статистикалық бақылау жүргізу процесі келесі сатылардан тұрады:

-бақылауды жүргізуге дайындық жұмыстарын жасау;

-мәліметтерді жинауды жүргізу;

-деректерді автоматтандырылған өңдеуге дайындау;

-статистикалық бақылауды жетілдіру бойынша ұсыныстар жасау;

Статистикалық бақылау зерзаты дегеніміз зерттелініп отырған әлеуметтік-экономикалық құбылыстар мен процестердің жиынтығы. Статистикалық бақылау зерзатын анықтау үшін зерттелінетін жиынтықтың шектерін белгілеп алу қажет. Статистикалық бақылау зерзаты жекелеген бөлек элементтерден, яғни бақылау бірліктерінен тұрады. Статистикада бақылау бірлігі деп, зерзаттың тіркеуге жататын белгілері бар құрамдас элементін айтады.

Бақылау бірлігін есепті бірліктен айыра білу қажет. Есепті бірлік деп, бақылау бірлігі туралы мәліметтерді беретін субъектіні айтады.

Бақылау бағдарламасы – бақылау процесінде тіркеуге жататын белгілердің немесе сұрақтардың тізімі.

Статистикалық формуляр дегеніміз бақылау кезінде берілген сұраққа жауап жазуға және керекті мәліметтерді жинауға арналған бірдей үлгідегі құжат.

Статистикалық бақылау зерттелініп отырған зерзаттың жиынтық бірліктерінің толық қамтылуына қарай жаппай және жартылай бақылау болып екіге бөлінеді.

Жаппай бақылау кезінде зерттелуге жататын жиынтық бірліктері толығымен түгел тіркеуге алынады.

Жартылай бақылау кезінде зерттелінетін жиынтық бірліктерінің белгілі бөліктері ғана қамтылады.Жартылай бақылау арқылы жиналған мәліметтер жаппай бақылау мәліметтерімен салыстырғанда көлемі жағынан аз болады, бірақ бұл әдіспен бақылауға аз шығын жұмсалады және жинау,тексеру уақыты да тез .

Статистикалық тәжірибеде жартылай бақылау зерттеу тәсілдеріне қарай ішінара, жеке ауқымды(монографиялық) және жиынтықтың негізгі бөлігі сияқты үш түрге бөлінеді.

Статистикалық бақылауды уақыт мерзіміне қарай тіркеу үзіліссіз(ағымдағы), үзілісті(кезеңдік) және бір жолғы болып бөлінеді.

Статистикалық бақылаудың негізгі формалары – статистикалық есеп беру және арнайы ұйымдастырылған бақылау.

Статистикалық мәліметтерді жинаудың бірнеше жолы бар, олар тікелей қатысу арқылы, құжаттар арқылы және сұрақ-жауап арқылы болып үшке бөлінеді.

Тақырып 3.Статистикалық мәліметтерді жинақтау, топтау және кесте құру.

3.1. Статистикалық мәліметтерді жинақтауды ұйымдастыру және оның тәсілдері.

3.2.Статистикалық мәліметтерді топтау. Статистикалық таратпалы қатарлар.

3.3.Статистикалық кестелер және графикалық әдіс.

Статистикалық мәлеметтерді жинақтау жай жөне күрделі болып екі түрге бөлінеді. Жай жинақтау дегеніміз жинақталған материалдарды топқа бөлмей, қортынды көрсеткіштерін есептеу. Бұл - жиақтаудың ең жеңіл түрі және ол жинақталған мәлеметтердің көрсеткіштерін қосу арқылы есесптеледі. Мысалы, республикамыздағы студентердің жалпы санын анықтау үшін барлық жоғары оқу орындарындағы оқитын студенттердің санын есепке алып, қосамыз .

Күрделі жинақтау деп алдын –ала жасалынған бағдарлама бойынша жиынтық бірліктерін топқа бөлуді және әрбір топ бойынша сол жиынтықтардың жалпы мөлшерін есептеп шығаруды айтамыз. Мысалы, республикамыздағы студентердің жалпы санын мамандықтары бойынша анықтау керек болса, онда әрбір жоғары оқу орындарындағы оқитын студенттерді мамндықтарына қарай қосу арқылы есептейміз және т.с.с.

Статистикалық мәлеметтерді есептеу екі түрлі жолмен ұйымдастырылады. Ұйымдастырудың бірінші жолы- барлық мәлеметтерді бір орталыққа жинап, осында қортынды жасау. Мысалы баланының тууы, адамның өлуі, некелесу және ажырасу туралы есептеулерді алуға болады. Екінші жолы – алғашқы мәліметтер төменгі сатыдағы мекемелерде жинақталып, қортынды мәліметтер жоғорғы сатыдағы мекемелерге тапсырылады. Мысалы, аудандық, қалалық статистика органдары өз аумақтарындағы кәсіпорындар ,ұжымдар, мекемелер, шарауашылықтар және тағы басқа ұйымдар бойынша бастапқы мәліметтерді жинақтайды, ал қортынды көрсеткіштері обылыстық стстистика агенттігіне тапсырылады. Ал обылыстық статистика органдары өздерінің әрбір аудан, қала бойынша жиналған мәліметтердің қортынды көрсеткіштерін Ұлттық статистика агенттігіне тапсырады.

Мәліметтер екі түрлі тәсілмен – қолмен және машинамен жинақталады.

Статистикалық жинақтау деп, бақылау нәтижесінде, жиналған бастапқы мәліметтерді ғылыми жүйеде өңдеуді және жиынтық бірліктерін өздеріне тән белгілері бойынша топқа бөліп, қортынды көрсеткіштерді есептеуді айтады.

Статистикалық бақылаудың нәтижесінде жиналған бастапқы мәліметтерді қортындылаудың негізгі тәсілі топтау әдісі болып табылады.

Статистикалық топтау әдісі деп, қоғамдық құбылыстар мен процестерді өздеріне тән белгілеріне, өзара ұқсастығына немесе аса маңызды өзгешеліктеріне, түрлеріне, үлгілеріне (типтеріне) сәикес бір-бірінен ажыратуға болатын топтар мен ішкі топтарға бөлуді айтады.

Осы әдіс арқылы мына мәселелер шешіледі :

1. 
   жалпы жиынтықты біртектес сапалық бөліктерге, яғни әлеуметтік-экономикалық түрлеріне (типтеріне) қарай бөлу;
   
2. 
   қоғамдық құбылыстар мен процестердің құрамын және оның ішкі құрамдас бөліктерінің өзгеруін зерттеу;
   
3. 
   қоғамдық құбылыстар мен процестер арасындағы өзара байланыс пен қатынасты белгілеріне қарай анықтау.
   

Бір үлгідегі топтау төмендегі тәртіп бойынша жүргізіледі: 1)алдын-ала, пайда болатын типтерді, сыныптарды өздеріне тән сапалық белгілеріне қарай анықтап, белгілеп қою;

2) топтау белгілеріне сай топтарды анықтау; 3)жиналған сандық көрсеткіштерді белгіленген топтарға бөлу.

Бір үлгідегі (типтік) топтау дегеніміз статистикалық бақылау арқылы жиналған әр түрлі бағыттағы жиынтық көрсеткіштерді сапалық жағынанбір жүйеге келтіріп,топтарға бөлуі және оның қортынды көрсеткіштеріне талдау жасауды айтады.

Біртектес, біртипті жиынтық бірліктерінің өзгерісін өздеріне тән белгілеріне қарай бөлуді статистикалық құрылымдық бөлу деп атайды.

Құрылымдылық топтауды жүргізудің тәртібі төмендегідей:

1) топтаудың белгілерін анықтау; 2)топтау белгілеріне сай деңгей аралықтарын анықтау;

3) жиналған көрсеткіштерді топтарға және оның құрамдас бөліктеріне бөлу.

Бір-біріне әсерін тигізетін талдаулық топтаудың себептік белгілері қоғамдық құбылыстың өзгеретіндігін, ал нәтижелік белгілері сол себептердің тигізген әсерін көрсетеді. Мысалы, жұмысшылардың мамандық дәрежесін жоғарылату себептік белгіге

жататын болса, ал осының салдарынан еңбек өнімділігінің өсуі нәтижелік белгіге жатады.

Талдаулық топтау әдісін жүргізудідің өзіне тән төмендегідей тәртібі бар: 1)себепттік (факторлық) белгі бойынша топтар құрылады; 2) әрбір топтарды сипаттайтын себепттік (факторлық) және нәтижелік белгілердің орташа шамалары есептеледі; 3) себептік (факторлық) және нәтижелік белгілердің арасындағы өзара байланыстың ерекшеліктері анықталады.

Егер жиынтық бірліктері бір ғана белгі бойынша топталған болса, жай топтау деп, ал екі немесе одан да көп белгілеріне қарай топталған, бөлінген болса онда оны күрделі топтау деп атайды. Күрделі топтау кезінде зерттелетін жиынтық бірліктері бір ғана белгіге сай негізгі топқа бөлінеді. Содан соң әрбір топ басқа белгілері бойынша келесі шағын топтарға жіктеледі.

Статистикалық мәліметтерді топқа бөлу кезінде әрбір топқа көптеген сандық бірліктердің енгізілуі керек, және оның мағынасы анық көрсетілуі тиіс. Мұның барлығы топтау көрсеткіштерінің сандық және сапалық белгілеріне қатысты.

Егер топтау негізі сапалық белгілеріне қарай берілген болса, онда топтар саны сол белгілердің санына сәйкес келеді. Мысалы, халықтың жыныстық құрамы екі топқа-еркектер мен әйелдерге бөлінсе, ал ұлттық құрамы – сол жерде қанша ұлт тұратын болса, сонша топқа бөлінеді, т.с.с.

Егер топтау негізінде сандық белгілер алынатын болса, онда топтар саны сол белгілердің мөлшеріне (көлеміне) және олардың өзгермелілігіне байланысты болады.

Жиынтық бірліктерінің санына байланысты алынатын топтар саны (n) американ ғалымы Стерджесстің формуласымен анықталады: n = 1+3,322 ln N

Интервал немесе деңгей аралығы дегеніміз әр топтағы белгінің ең үлкен және ең кіші мәндерінің арасындағы айырмашылық.

Деңгей аралығының тұрақты шамасы өзгерменің өрісін (Х_көп -Х_аз) топтар санына (n) бөлгенге тең болады.

Х_көп; Х_аз--- топтау белгісінің ең үлкен және ең кіші сандық мәндерінің шамасы