Негізгі капиталды сыныптау

Негізгікапиталдың әртүрлілігі өндірісте бірдей рөл атқармайды.Сондықтан негізгі капитал белсенлі және белсенді емес болып бөлінеді.Негізгі капиталдың актив бөлігі еңбек өніміне тікелей әсер ететін негізгі капиталды құрайды:машиналар,жабдықтар,құралдар,т.б.Негізгі капиталдың пассив бөлігіне қалыпты ұйымдастыру және өндіріс процесін қамтамасыз ету шарттары қызметтерін іске асыратын негізгі капитал түрлері жатады:үйлер,ғимараттар.

Негізгі капиталдың статистикалық міндеттері қандай?

1.Ақпаратты жинау және негізгі кпаиталдың көлемін анықтау;

2.Негізгі капиталдың құрылымы мен құрамын зерттеу;

3.Негізгі капиталды бағалау,қайта бағалау;

4.Негізгі капиталды пайдалануының және қозғалысының,күйінің,бар болуының статистикалық талдауы.

Статистикада негізгі капиталды мына белгілер бойынша топтастырады:

а)кәсіпорындардың меншігінің формасы;

ә)экономика саласы;

б)аймақ.

Негізгі капитал туралы статистикалық ақпараттың алғашқы көзі-баланс.Негізгі капитал баланысының мазмұны неде?

Негізгі капиталдың статистикалық баланстары микроденгейдегі,макродеңгейдегі,толық бастапқы және қалдықтық құнынан құралады.Макростатистикалық баланстың схемасы 2-кестеде көрсетілген.
2-кесте

Негізгі капиталдың қалдықтық (баланстық) құны бойынша балансы

Толық күн бойынша негізгі капитал балансының осындай схемасы бар, бірақ құрамына мынадай көрсеткіштер кірмейді:

а)есептелген амортизация сомалары;себебі, ол бастапқы құнын азайтады;

ә)күрделі жөндеуге кеткен шығындар; себебі, жыл аяғында негізгі капиталдың қалдықтық құнын көтеру үшін жасалады.

Күрделі жөндеу көрсеткіштері мынаны сипаттайды:

1)негізгі капитал құнының артуы(қалдық кұн балансы бойынша);

2)күрделі жөндеуге жұмсалған ақшаларды игеру.

Баланстың мәліметтері боынша жыл басы мен жыл аяғына арналған негізгі капиталдың қатысуы арасындағы тәуелділік келесідей:

НКж.а.=НКж.б +Т-Ш .

мұндағы: НКж.а.-жыл аяғындағы негізгі капиталдың толық құны;

НКж.б. – жыл басындағы негізгі капиталдың толық құны;

Т- барлық бап бойынша жыл бойындағы негізгі капиталдың келіп түскен құны;

Ш-барлық себептер бойынша жыл бойындағы негізгі капиталдың істен шыққан және тозған құны.
Негізгі капиталды бағалау әдістері қандай?

1.Бастапқы (алғашқы) Құн (БҚ)-бұл негізгі құрал-жабдықтарды құру немесе сатып алу үшін нақты жұмсалған шығындар құны, оған төленген орны толмайтын салықтар мен алымдар қосылады, сондай-ақ жеткізуге,құрастыруға,орнатуға,іске косуға жіберілген шығындар және өз міндетіне сай пайдалану үшін негізгі құрал-жабдықтарды жұмыс жағдайына келтіруге тікелей байланысты кез келген басқа шығындар.

2.Ағымдағы құн (АҚ)- бұл негізгі қаражаттардың қолданыстағы нарықтық бағасы бойынша құны.

3.Баланстық құн (немесе қалдық құн,(ҚҚ))-ол негізгі қаражаттардың жинақталған тозу сомасын шегергендегі бастапқы құн.Амортизация (А) “amortizatio” деген латын сөзінен аударғанда, өтеу дегенді білдіреді,онда ҚҚ=БҚ-А

Негізгі капиталдың тозу түрлері қандай?

Тозудың екі түрі :

1.Физикалық –негізгі капиталдың материалдық тозуы,табиғи өзіндік белгінің біртіндеп жоғалуы және құн нәтижесінің қолданылунсыз және қозғалыссыз табиғи күштің ықпалы немесе берекесіздік ықпалы.Физикалық тозудың түрлері бар:

а)белгілі пеиодта(мерзімде) есептелген

ә)негізгі капиталдың басында істелген жұмыстың тозу жиынтығы.

2.Моральдық-негізгі капитал құнының төмендеу нәтижесінде, негізгі капиталдың қайта өндірісінің арзандатылуы нәтижесінде оның жаңа,кемелденген түрін шығару.Моральдық тозудың келесі түрлері бар:

а)негізгі капиталдың құнсыздануы, себебі ұқсас жабдықтар аз шығынмен өндіріледі және арзан болады;

ә) ғылыми-техникалық прогрестің нәтижесінде қазіргі деңгейге сай өндіруші жабдықтар шығару.Жабдықтардың моральдық тозуы күрделі қаржы жұмсалымының үлесін көбейтудің әсер етуі есебінен жаңартылып тұруы керек.

4.Қалпына келтіру құны (ҚКҚ)-ол ғылыми-техникалық прогресс пен бағалардың жаңа шартының есептері бойынша негізгі капиталды қайта бағалау негізінде анықталады.Бағаның өзгеру тәуелдігіне байланысты қалпына келтіру құны бастапқы құннан үлкен немесе кіші болуы мүмкін, демек: ҚКҚ=БҚ х I р

мұнда, I p-негізгі кпитал элементтерінің баға индексі.

Негізгі капитал күйінің көрсеткіштіріне жататындар:тозудың жарамды коэффициенттері.Олар жыл басы мен жыл аяғына моменттік көрсеткіштер сияқты есептеледі.

.=

.=

Мұндағы: К moз.ж.б., К moз.ж.а.-сйкесінше жыл басы мен жыл фяғындағы тозудың коэффициенттері;

Тоз ж.б., Тоз ж.а.-жыл басы мен жыл аяғындағы тозудың сомалары.

Негізгі капиталды жарамды коэффициенттері: