І БӚЛІМ
БАЛАЛЫҚ ШАҚТАҒЫ МҤШЕЛЕР МЕН ЖҤЙЕЛЕРДІҢ
АНАТОМИЯЛЫҚ-ФИЗИОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ.
1.1. БАЛАЛ АРД ЫҢ ДЕНЕСІНІҢ ДАМУЫ
Адамдардың
денесінің
ҿсуі
дегеніміз
морфологиялық
жҽне
ҽрекеттік
(функциональдық) белгілердің ҿзара тығыз байланыстылығы жҽне олардың қоршаған
ортамен ҿзара тҽуелділігі.
Дененің ҿсуі тҧқым қуатын факторлар мен қоршаған ортаның жағдайларының
ықпалымен қамтамасыз етіледі.
Соңғы жарты ғасыр ішінде бҥкіл дҥние жҥзінде адамзаттың дамуы мен ҿсуінде
ҿзгерістер байқалатындығы туралы мҽліметтер бар. Ол ҿзгерістер негізінде тиісті
биологиялық даму мен ҿсудің қажетті сатыға ерте (жылдам) жетуі жатады. Бҧл процессті
1935 жылы неміс ғалымы Е. Кох акселерация (латынның ассеlегасіо – жылдамдату деген
сҿзінен алынған) деп атады. Ҽрбір он жыл сайын ересек адамның бойы 1 см ҿсіп отырады.
Акселерация процесі бҥкіл дҥние жҥзін қамтиды.
Даму мен ҿсу акселерациясы бір жасқа дейінгі
балаларда бойының жоғарғы
кҿрсеткіштерімен, еңбегінің ерте бітуімен, сҥттік тістерінің ерте шығуымен болжалынады.
Бҧрын салмағы 5–6 айда екі есе артатын болса, қазір бҧл процесс 4–4,5 айда болатын болып
отыр. Ал, ҥш есе артуы 11–12 айдың орнына 10–11 айда болатын болды.
3-тен 7 жасқа дейінгі балаларда ҿсу жҽне даму акселерациясын тҧлғасының ҿсуінен,
сҥт тістерінің ерте ауысуынан кҿруге болады. Мектеп жасындағы балаларда, тҧлғаларының
мҿлшерімен қатар акселерация қаңқаның сҥйектенуінің, жыныстық жҽне эмоциялық
жетілудің жылдамдауынан, санасының жҽне ҽлеуметтік сезімінің ерте жетілуінен кҿруге
болады.
Акселерация қҧбылысы ішкі жҽне сыртқы кҥрделі факторларға байланысты. Оның
себебі Е. Кох (1953) рахит ауруларының алдын алу ҥшін
берілетін Д-витаминінде деп
есептеді. Сонымен қатар, урбанизациялық процессіңде акселерация ҥшін маңызы зор
болып есептелінеді; кҿшедегі жҥріс жылдамдығы: қаланың шуы, киноның, театрдың,
теледидардың жҽне басқа ақпараттық мҽліметтер ҽсері; дене тҽрбиесі, спорт, медициналық
кҿмек, ҽлеуметтік жағдайлар ҽсері. Қазіргі кездегі қоршаған ортаның сҽулелік
(радиациялық) жағдайының ҽсерін де естен шығаруға болмайды.
Дегенмен, қазіргі балалар бҧрынғы қҧрдастарынан ақылды деп айтуға болмайды. Тек
қана
басылымдарға, радио, теледидарға жҽне басқа ақпараттық мҽліметтерге байланысты
білімдері артық деп айтуға болады.
Антропометриялық кҿрсеткіштер қарым қатынасына жҽне биологиялық жетілу
деңгейіне байланысты акселерацияны
гармониялық
жҽне
дисгармониялық
етіп, екі тҥрге
бҿледі. Гармониялық акселерацияға антропометриялық кҿрсеткіштер
мен биологиялық
жетілуі бҧл жыныстық-жастық топ ҥшін орташа кҿрсеткіштерден артық балалар жатады.
Дисгармониялық тҥріне, қҧрдастарына қарағанда, бойының ҧзындығы артық, ал жыныстық
дамуының белгілерінің жетілуі қалыпты немесе тҿмен балалар жатады. Сонымен қатар,
керісінше, жыныстық жетілуі жасынан артық, ал дене дамуының қарқынды (жылдам)
дамуы байқалмайтын балалар жатады.
Соңғы кездегі мҽліметтер бойынша тҿлқҧжаттық жас организмнің немесе жекелеген
мҥшелердің жетілуінің толық кҿрсеткіші бола алмайды. Осыған орай, жеке мҥшелер мен
жҥйелердің жетілу кҿрсеткіштерінің нҽтижесіне байланысты, биологиялық жасын анықтау
қажет (М. Я. Студеникин, 1982).
Биологиялық жас деп жеке индивидуумның морфологиялық қҧрылымының жҽне
оларға байланысты осы хроникалық жастың барлық популяциясының
орташа деңгейіне
тҽн, ҿмірлік функциялық ҽрекетінің жеткен ҿсу деңгейін айтамыз (В. Г. Властовский,
1976). Кейбір, ҽсіресе, жиі ауыратын балаларда, биологиялық жҽне хронологиялық жастар
сҽйкес келмеуі мҥмкін. Кҿбіне ҿсуі тежелген (тоқыраған), жыныстық жіктелуі тоқыраған
жҽне бҧзылған балалардың биологиялық жасын анықтау қажет болады.
Бала организмінің даму қарқынында ҿзіне ғана тҽн айырмашылықтар болатын
болғандықтан, кҥнтізбелік жҽне биологиялық жастардың арасында сҽйкес келмеушілік
болуы мҥмкін.
Биологиялық жас кҿрсеткіш иммунологиялық кҿрсеткіштерге сҽйкес
биохимиялық,
тері морфологиялық, функциялық, иммунологиялық болуы мҥмкін. Олардың диагностика-
лық маңызы жасына сҽйкес ҿзгеріп тҧрады. Морфологиялық кҿрсеткіштерге «қаңқа
жетілуі» («сҥйектік» жас), «тістің» жетілуі (тістердің шығуы жҽне ауысуы), физикалық
даму деңгейі жҽне дене пішінінің жетілуі (пропорция, дене пішіні), бірінші жҽне екінші
жыныс белгілерінің дамуы жатады.
Биологиялық жастың функциялық шектері болып орталық жҽне вегатативті нерв
жҥйесінің тірек-қимыл аппаратының, кардиореспираторлы жҥйенің
жетілу деңгейін
кҿрсететін кҿрсеткіштер есептеледі.
Ең маңыздырақ кҿрсеткіштер болып гормондар жҽне олардың метаболиттерінің
қандағы жҽне зҽрдегі деңгейлері, иммунологиялық кҿрсеткіштер мҿлшері жҽне т.б.
есептеледі.Кейбір балалар ҿз қатарларынан ерте жетіледі (акселераттар), ал кейбіреулері
қалыс қалады (ретарданттар). Яғни, бала кҥнтізбелік жасы бойынша балалық шақтың бір
кезеңінде болса, ал биологиялық жасы басқа кезеңде болуы мҥмкін. Биологиялық жҽне
кҥнтізбелік жастардың сҽйкес келмеуі ҽртҥрлі жағдайдан болуы мҥмкін. Бір балаларда ол
конституциональды, тҧқым қуалау ерекшеліктеріне
байланысты болса, екіншілерінде
патологиялық процесстерге байланысты болуы мҥмкін. Яғни, ҽр жеке жағдайда
биологиялық жастың кҥнтізбелік жасқа сҽйкес келмеуін дҽрігерлер жеке талдауы қажет.
Достарыңызбен бөлісу: 
