Қоректі заттардың цитоплазматикалық мембранасымен сіңірлуі

Белгілі бір учаскеде фосфолипид құрылымында тасымалдаушы белоктар клеткалық мембрананың құрылысын мозайкалық модельмен өрнектегенде әр түрлі учаскелерде он және теріс заряд (катиондар, аниондар) әсерінен адсорбцияланады. Мұндай үлкен молекулалардың бас жағында гидрофильді қалдықтары, ал аяқ жағында ұзыннан ұзак тізбектеліп созылған көмір сутекті қосылыстардың «құйрықтары немесе гидрофобты қалдықтары болады. Фосфолипидтср полярлы еріткіштерде нашар ерісе, полярлы емес ортада мүлде нашар ериді. Бұл ретте моле­кула құрылған қабақты заттардың өткізгіштігін тежейді, олардың қалыңдығы 10-12 милимикрон болады. Липидты мембраналар кейбір бөліктері теріс зарядталған кезде липид пен судың аралығында потенциалдар (өзара күші) айырмашылығын туғызады.

ФосфолІипидтер деп аталатын заттардың молекулаларында екі полюсті топтар мен құрылысы күрделі ұзын тармақты созынды болады. Суға араластырған кезде фосфолипидтер ерітіндінің беткі қабатына шығады, әрі липид өте концентрациялы болған кезде созындылар арасында өзара әрекетке түсіп, соның нәтижесінде су -липид қоспасында тесік пен түтіктер тәрізді құрылымдар пайда болады. Бұл түзілістердің көлемі молекула мөлшерінен әлдеқайда үлкен.

Демек, түзілген үлкен молекулалық масса полюсті топтар жиынтығымен әрекеттесіп, фазаның шегіне жеткенде молекула құрылымын біршама жеңілдетеді. Құрылымсыз тіршіліктің болуы мүмкін емес, сондықтан да үлкен молекулалардың бұл ерекшелігі ерекше маңызды болып табылады. Мембраналар клетка құрылымының негізі болып табылады. Мембраналардың барлығынық біркелкі емес екені, табиғат құрастырған құрылыс материалдары құрамында айырмашылықтарының болатыны, алайда бұл айырмашылықтар негізгі сипатта болмай, жеке болатыны анықталды.

Липидтер мембраналардың маңызды бөлігін құрайды. Олардың бөлшектерінің көмірсутекті созындысы мембрананың ішіне қарай бағыттлған, ал липид қос қабатты болғандықтан, созындылар бір-біріне қарама-қарсы бағытталады. Оның үстіне бұлардың құрамында едәуір ауытқулар болуы мүмкін. Сондықтан табиғатты әр түрлі, әр алуан мембраналарда липид қабаттарының біркелкі емес компоненттері кездеседі.

Көмірсутек созындылары -гидрофобтық топтар мембрананың ішкі жағына жасырынып тұрады. Бұл гидрофобтың қаңқа мембранасына маңызды қасиет береді -ол суда ерімейді. Бірақ беткі қабатында гидрофобтық топтардың болуы мембрананың сулыт ортамен тығыз әрекеттссуіне жағдай тудырып, ортадағы иондарды мембрана арқылы клеткаға, немесе кері бағытқа тасымалдай алатын процестердің өсуіне мүмкіндік береді. Сонымен гидрофобтың және гидрофильдік, яғнн шын мәнінде бір-біріне қарама-қарсы қасиеттер мембрананы табиғаттың бағалы да жан-жақты материалы қатарына жатқызады.

Мемрананың құрылымын зерттеу кезінде липидтердің көршілес молекулалары өзара бір-бірімен Ван-дер-Ваальс -Лондон күші арқылы байланысатыны, ал белокты және липидті молекулалар арасындағы байланыстардың тікелей өзара иондык әрекеттесу есебінен, немесе кальций иондарының жәрдемімен жүзеге асатыны дәлелденді.

Мембраналар заттарының құрамына енетін липидтерде фос­фор болады. Фосфолипидтер молекулаларының құрылымы гетерогенді структура мен мембрана бөлігінің беттерін жасауға арнайы бейімделеді. Фосфолипидтер (кейде басқа липидтер де, мысалы глико немесе сульфолипидтер) барлық мембраналардын, құрамына енеді, құрғақ заттар массасының үштен біріне жуы-ғы фосфолипидтер үлесіне тиеді. Олар мембрана белоктарына гидрофобтық байланыстар арқылы жалғасады. Сондықтан мембраналардың тегіне байланысты фосфолипид негізіпің құрамы да әр түрлі болады.

Диффузия құбылысы суда еріген тұздар, газдардың т. б. Суйық қоршаған ортада қозғалысы клетка мен қоршаған ортадағы иондардың концентрациясының уақытша болса да өзара тепе-теңдігінің сақталуы болып саналады. Тірі организмдер қабырғаларындағы тесіктерде иондардың диффузия арқылы суға өтуін «Доннанов кеңістігі» немесе клеткадағы иондардың реакциясы арқылы топырақпен алмасуын айтады. Та.мырлар жүйесінің клеткасындағы тесіктері кеңістік диаметрі 20 миллимикронға жетеді. Қоршаған ортадағы ерітінділердегі тамыр клеткалары теріс зарядталып өздерінің бойына катиондарды сіңіріп, аниондарды итеріп жібереді. Сонымен бірге белгілі иондарды сіңіруде өзінің талғампаздық қасиеті болады. Ал тамыр жүйелерінің ортасында катиондар концентрациясы қоршаған топырақ ерітінділерінің концентрациясы бірдей болғандықтан су кеңістігі болып табылады.