576
тұрмыстық саладағы құзыреттілік;
мәдени-демалыс саласындағы құзыреттілік (бос уақытты тұлғалық
сұраныстарға жауап
беретін талаптарға сай ұйымдастыра алу)[5].
Білім беру мазмұнында түсініктердің, іс-әрекет тәсілдерінің және жеке позицияның
көрініс табуы тәжірибесінің кіріктірілуі білім алушының өзіндік іс-әрекет тәжірибесін
тәрбиешімен бірлескен шығармашылық іс-әрекетте жүргізіледі. Бұл жерде
құзыреттілік оқыту нәтижесі бола отырып, одан тікелей шықпайды, керісінше,
индивидтің өзіндік дамуының, тұлғалық және іс-әрекеттік тәжірибені қорытудың
салдары болып табылады[6].
Жаңа сапаға қол жеткізу үшін берілетін білімдердің, іскерліктердің, дағдылардың
санын көбейту шарт емес. Бұл жерде тек берілетін білім көлемін ұлғайту арқылы
жоғары сапаға қол жеткізу мүмкін болмайтындығын айта кету керек. Егер біз сапаға сан
арқылы қол жеткізу жолымен жүретін болсақ, онда тиісінше қалыптастырылатын
құзыреттіліктердің саны да шекіз болып шыға келеді. Бұл өз кезегінде оларды шын
мәнінде қалыптастыруды қиындатып, білім беруге құзыреттілік тұрғыдан келудің мәнін
жояды. Сондықтан негізгі немесе басым құзыреттіліктерді іздеу барысында кілттік
(базалық) құзыреттіліктер түсінігі қолданылады.
Kілттік (базалық) құзыреттіліктер дегеніміз – неғұрлым спецификалық құзырлар
қалыптастыруға негіз болатын кең спектрлі әмбебап құзыреттіліктер.
Э.Ф. Зеер кілттік құзыреттіліктердің мынадай ерекшеліктерін бөліп көрсетеді.
олар көпфункционалды (құзыреттіліктерді меңгеру күнделікті, кәсіби және
әлеуметтік
салаларда проблемалық жағдаяттарды шешуге мүмкіндік берген жағдайда олар
кілттік болып табылады).
кілттік құзыреттіліктер пәнді меңгеруден тыс және пәнаралық болып табылады.
кілттік құзыреттіліктерді қалыптастыру интеллектуалды дамудың белгілі бір
деңгейіне
сүйенеді (абстрактілі, сыни ойлау, өзіндік рефлексия және т.б.).
кілттік құзыреттіліктер көпжақты, яғни олар өзінің құрамында түрлі тұлғалық
қасиеттерді,
интеллектуалдық қабілеттерді, коммуникативті іскерліктерді қамтиды.
«Кілттік құзырлар» термині алғаш рет 1992 жылы «Еуропадағы орта білім беру»
деп аталатын Eуропалық Кеңестің жобасында қолданылды, бұл дүниежүзілік білім беру
процесінің нәтижелік компонентін жаңа жағдайда, басқа тұрғыда қарастыруға
мүмкіндік берді. Кейінірек, 1996 жылы «Еуропа үшін кілттік құзыреттіліктер» деген
атпен Еуропа Кеңесі өткізген симпозиумде төмендегідей бес кілттік құзырлары бөліп
көрсетілді:
саяси және әлеуметтік құзырлар (өзіне жауапкершілік алу, бірігіп шешім
қабылдауға
қатысу, қақтығыстарды бейбіт жолмен шешу қабілеттері);
көп мәдениетті қоғамда өмір сүруге байланысты құзырлар (толеранттылық–
айырмашылықтарды қабылдай алу, басқаларды құрметтеу, басқа мәдениет, тіл,
діндер өкілдерімен өзара қатынас жасай алу қабілеттері);
577
басқа тілде жазбаша және ауызша қарым-қатынас жасай алуға байланысты
құзырлар;
ақпараттық қоғамның пайда болуына байланысты құзырлар (жаңа
технологияларды
меңгеру, оларды пайдалану мүмкіндіктерін түсіну, бұқаралық ақпарат құралдары
және жарнама тарататын ақпаратқа сын тұрғысынан қатынас);
кәсіби даярлық контексінде өмір бойы білім алуға қабілеттілік, білім алудың
үздіксіздігін
түсіну.
Мұғалімнің кәсіби құзыреттілігін қалыптастыруда педагогикалық практика
үлкен рөл атқарады. Педагогикалық практиканы өту кезінде студенттің педагогикалық
іскерлігі мен дағдылары жылдам қалыптасады. Оның шығармашылық және
педагогикалық құбылыстарды зерттеуге деген қабілеті дамиды, педагогикалық
шеберліктің негіздері қаланады.
Кәсіби құзыреттілікті қалыптастыру жеке шығармашылық қабілетті дамытуды,
педагогикалық инновацияларды дұрыс қабылдауы, күнделікті өзгеріп жататын
педагогикалық ортаға тез бейімделуді қажет етеді.
Ғалымдар оқу орнын бітірушілердің құзыреттіліктерінің құрылысын жалпы
кәсіби құзыреттілік, арнайы кәсіби құзыреттілік деп бөліп саралайды Жалпы кәсіби
құзыреттілік студенттің жалпы кәсіптік білімі, дағдысы, қабілеті мен мамандығының
дайындығы арқылы анықталады. Сонымен бірге құзыреттіліктің бұл түріне студенттің
ғылыми-зерттеушілік, басқарушы-ұйымдастырушылық қабілеттері мен кәсіби және
педагогикалық қызметі жатады.
Арнайы кәсіби құзыреттілік бітірушінің белгілі бір мамандық бойынша кәсіби
қызметті атқарудағы дайындығы мен оған ұмтылуы арқылы айқындалады. Олардың
мазмұны мемлекеттік классификациялармен анықталады.Е.А.Климов мамандық
бойынша байланысты былайша жіктейді: адам – адам; адам – белгілер жүйесі; адам –
көркем бейне; адам – техника; адам – табиғат.
Ал кәсіби құзыреттілікті коммуникативтік, ақпараттық, регулятивтік және
интеллектуалды-педагогикалық құзыреттілік ретінде қарастырады.
Педагогтың коммуникативтік құзыреттілігі – кәсіби интегративтік қасиет,
оның негізгі бөліктеріне эмоционалдық тұрақтылық (икемділікпен байланысты);
экстраверсия (тағайындалған деңгейі мен эффективті жетекшілікті көрсетеді); тікелей
және қайтарымды байланысты ұштастыру мүмкіншілігі; тілдік білімі; тыңдай білу
қабілеті; марапаттай білуі; сыпайылылық; жалпы қабілеті жатады.
Коммуникативтік құзыреттілік – біріншіден, жеке тұлғаның дамуы мен өзіндік
дамуы процесіндегі мұғалімнің жеке тұлғалық қасиеті; екіншіден, ұстаздың
педагогикалық қарым-қатынастық мақсаты, түйіні, құрылымы, құралы, ерекшелігі
туралы хабардарлығының көрсеткіші; қажетті технологиялық деңгейін меңгеруі;
маманның жеке психологиялық сапасы; коммуникативтік іс-әрекетін әрдайым
жетілдіріп тұруға тырысуы; негізгі құндылық ретінде жеке адамның тұлғасына
бейімделе білу, “бағдар ету”, сонымен қатар педагогикалық қарым-қатынас кезінде
туындайтын міндеттерге шығармашылық, қапысыз шешім таба білу қабілеті.
