| 2 - сурет
Жер бетінің әрбір нүктесінде магниттік бұрылудың шамасы әр түрлі және 500 жылға жуық кезең ішінде магнит тілі өзінің орнынан шамамен 22,5°-қа екі жаққа ауытқиды. Демек, сызықты магниттік меридиан бойынша бағдарлау тек қана жер бетінің шағын учаскелерінің пландарын жасаған кезде ғана қолданылады.
Карталар мен пландарды координаталардың зоналық жүйесінде жасаумен байланысты, геодезияда дирекциондык бұрыш жиі қолданылады. Егер М2 нүктесінде (3-сурет) сызықтың бағыты А2 азимутымен емес α горизонталь бұрышымен анықталса және ол азимут сияқты сағат тілінің бағыты бойымен, бірақ нақты бір М2 нүкте меридианынан емес, дұрысында меридианға параллель бағыттан кез келген нүктеде, мәселен М1 нүктесінде есептелсе, онда мұндай бұрыш дирекциондық бұрыш деп аталады.
3 - сурет
Осыдан келіп, дирекциондық бұрыш (α) дегеніміз осьтік меридианның солтүстік бағытынан немесе абсцисса осінің оң бағытынан сағат тілінің бағыты бойымен осы бағытқа дейін есептелетін горизонталь бұрыш екендігі шығады. Егер М1 нүктесіндегі С101 сызығын тең бұрышты көлденең цилиндрлі проекциясында осьтік меридиан десек, ал С202 сызығын М2 нүктесіндегі шын меридиан, Ох сызығын километрлік тордың вертикаль сызығының бірі деп қабылдасқ, онда А2 шын азимутты, ал α дегеніміз М1М2 сызығының М2 нүктесіндегі дирекциондық бұрышты көрсетеді, оның үстіне
А2 - α = γ,
яғни нақты бір нүктедегі кез келген сызықтың шын азимуты мен дирекциондық бұрышының арасындағы айырмашылық осы нүктедегі шын меридианның зонаның осьтік меридианымен жақындасуына тең.
Мына формуладан шын азимут А2-ні табамыз:
А2= α + γ.
Осьтік меридианнан батысқа қарай орналасқан нүктелер үшін меридиан-дардың жақындасуы теріс санмен көрсетіледі.
Әрбір сызықтың түрлі нүктелеріндегі дирекциондық бұрыш А азимутпен салыстырғанда тұрақты болып қалады. АВ бағытының α дирекциондық бұрышы тура, ал ВА бағытының дирекциондық бұрышы кері бұрыш деп аталады
(4-суреттен).
α1 = α +180°
яғни кері дирекциондық бұрыш тура дирекциондық бұрыш пен 180° - тың қосындысына тең дирекциондық бұрышты мына анықтаған қолайлы
α1 = α - 180°
Мысалы, а =310°40/ болса, онда α1 = 310о40/+180о=490°40/, немесе α1 = 490°40' -360°=130°40/, себебі дирекциондық бұрыштың 360°-қа өзгеруі сызықтың бағытын өзгертпейді. Ал (12) формуланы пайдаланатын болсақ, онда да α1 = 310°40/—180°= = 130°40' тең болатынын көреміз.
4 - сурет
Геодезиялық өлшеулерді өңдеу кезінде сызықтардың бағытын сүйір бұрыш арқылы анықтауға тура келеді. Бұл жағдайда румбалар қолданылады. Осьтік меридианның жақын бағытынан екі жаққа қарай бір нақты сызыққа дейін есептелетін сүйір бұрыш румба деп аталады.
Румбалар 0°-тан 90°-қа дейін өзгереді және әрбір ширектегі шамасы бірдей болуы мүмкін. Бағытты бір мәнде анықтау үшін румбаның сандық мәнінің алдында ширектің аты көрсетіледі. Мысалы: СШ (солтүстік-шығыс), ОШ (оңтүстік-шығыс), ОБ (оңтүстік-батыс), СБ (солтүстік-батыс).
5-суреттен әрбір ширекте румбалар мен дирекциондық бұрыштар арасында мынадай байланыс болатынын көреміз:
I ширек (СШ) г= α1;
II ширек (ОШ) г2=180°- α2;
III ширек (ОБ) r3= α3 - 180°;
IV ширек (СБ) r4=360°— α4.
5 - сурет
Мысалы, дирекциондық бұрыш α =230°10' делік. Алдымен осы бағыттың қай ширекте жатқанын анықтаймыз, яғни III ширек (ОБ). Содан кейін румбаны табамыз: г =230°10/ - 180° = 50°10/.
Егер 1—2 сызықтың дирекциондық бұрышы (α1-2) белгілі және жүрістің сол жағында жатқан горизонталь бұрышы βс өлшенген болса, онда теодолит жүрісінің келесі 2—3 қабырғасының α2-3 дирекциондық бұрышы былай анықталады (6-суреттен). .
α2-3 = α1-2 + φ
мұндағы φ = βс - 180°. Ендеше
α2-3 = α1-2 - 180°+ βс
6 – сурет
Егер полигондағы жүрістің оң жағындағы жатқан горизонталь бұрыш (βо) белгілі болса, онда α2-3 дирекциондық бұрышы былай табылады:
α2-3 = α1-2 + φ
мұндағы φ =180°- βо. Енді φ мәнін тендікке қойып, мынаны табамыз:
α2-3 = α1-2 +180°- βо
Полигонның кез келген келесі қабырғасының дирекциондық бұрышын анықтау үшін табылған және формулаларын пайдаланып, былай жазуға болады:
αп-1 = αп +180°- βо,
α п-1 = αп - 180°+ βс.
Берілген сызықтың дирекциондық бұрышын (а) өлшеу үшін оның бастапқы нүктесі арқылы абсцисса осіне параллель түзу жүргізіледі. 0°-тан 180°-қа дейінгі дирекциондық бұрышты өлшегенде транспортирдің нөлдік градусы километрлік тордың солтүстік вертикаль бағытымен сәйкестендіріледі (7-сурет). Ал 180°-тан артық болса, онда оңтүстік бағытпен сәйкестендіріледі де, бұл кезде алынған санға 180°-ты қосады.
7 - сурет
Картада өлшенген дирекциондық бұрыштың мәнін біле отырып шын азимутты (А) есептеп шығару үшін мына формула пайдаланылады:
А ш = α + γ,
мұндағы α — бағыттың дирекциондық бұрышының табылған мәні, градус;
γ — берілген карта бетіне меридиандар жақындасуының орташа мәні, ол картаның оңтүстік рамкасының астында схема түрінде берірген, градус.
Сызықтың магниттік азимутын анықтау үшін магниттік бұрылу шамасын, яғни шын меридиан мен магниттік меридиан арасындағы бұрышты білу қажет.
Магнит тілінің бұрылуы шығыстық және батыстық болуы мүмкін. Магниттік азимут Ам = АШ - δш немесе Ам=Аш+δ6 , .мұндағы δ — магнит тілінің бұрылуы, оның мәні картаның оңтүстік рамкасының астындағы схемада көрсетілген.
Топографиялык карталар мен пландар жоспарлармен, барлау және құрылыс жұмыстарымен байланысты бірсыпыра есептерді шешуге мүмкіндік береді. Оларға мына есептер жатады: 1) нүктелердің биіктігін анықтау; 2) беткейдің құлама тіктігін анықтау және сызықтың көлбеулігін анықтау; 3) карта бойынша жердің профилін жасау; 4) трассаны берілген еңістікпен жобалау; 5) су жиналу ауданының шегін анықтау; 6) су жайылу шегін анықтау; 7) нүктелер арасындағы көріну мүмкіндігін анықтау; 8) шартты белгілерді оқып-білу т. с. с.
Достарыңызбен бөлісу: | 
