Бағдарламасы Халықаралық дербес құқығы Заңтану мамандығына 050301 Семей 2012ж Мазмұны

Интеллектуалдық меншік деген не, деген сұраққа жауапты біз халықаралық-құқықтық және ұлттық заңнама сияқты қайнар көздерден таба аламыз.

Интеллектуалдық меншіктің Дүниежүзілік ұйымының аталған конвенциясының 2-бабының мағынасынан «интеллектуалдық меншік» құрамына келесі объектілерге қатысты құқықтар жатады: әдеби, шығармашылық және ғылыми туындыларға; артисттердің орындаушылық қызметіне, дыбыс жазбаға, радио, теле бағдарламаларға; адам қызметтің барлық саласындағы өнертабыстарға; ғылыми жаңалықтарға; өнеркәсіптік үлгілерге; тауарлық белгілерге қатысты құқықтар және сонымен қатар, өндірістік, ғылыми, әдеби және шығармашылық саласындағы интеллектуалдық қызметке қатысты өзге де құқықтар жатады.

Қазақстандық ұлттық заңнамада да аталған объектілердің мағынасын ашатын нормалар бар. Бұл біріншіден, Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі, Авторлық құқық және сабақтас құқықтар туралы Қазақстан Республикасының Заңы 1996 жылғы 10 маусымында қабылданған.

Интеллектуалдық меншіктің түсінігіне қалай да болса, анықтама беретін нормалар ҚР АК-нің 14, 59, 115, 119, 125, 126, 961-970 – баптарында көзделген.

ҚР АК-нің 961-бабына сәйкес интеллектуалдық меншiк құқығының объектiлерiне:

1) интеллектуалдық шығармашылық қызметтiң нәтижелерi;
2) азаматтық айналымға қатысушыларды, тауарларды, жұмыстарды немесе қызмет көрсетулердi дараландыру құралдары жатады.

Интеллектуалдық шығармашылық қызметтiң нәтижелерiне: 

1) ғылым, әдебиет және өнер туындылары;

2) эфирлiк және кәбiлдiк хабар тарату ұйымдарының орындаушылығы, қойылымдары, фонограммалары мен хабарлары;

3) өнертабыс, пайдалы үлгiлер, өндiрiстiк үлгiлер;

4) селекциялық жетiстiктер;

5) интегралдық микросызба топологиялары;

6) ашылмаған ақпарат, оның iшiнде өндiрiс құпиялары (ноу-хау);

7) осы Кодексте немесе өзге де заң актiлерiнде көзделген реттерде интеллектуалдық шығармашылық қызметтiң басқа да нәтижелерi жатады.

ҚР АК-нің 961-бабы мен Интеллектуалдық меншіктің Дүниежүзілік ұйымы конвенциясының мәтінін салыстарғанда көптеген объектілер ұқсас болып келеді.

Аталған жоғарыда қайнар көздер интеллектуалдық меншік объектілерінің нормативтік анықтамасын толығымен бермейді, ол үлкен кең көлемді сипаттамаларды ғана белгілейді.

Аталған объектілердің авторлық түсінігін бергенге дейін, олардың заңды және өзге де түсінігін анықтаған жөн.

Азаматтық заңнаманы талдағаннан кейін, біздің пікірімізше, интеллектуалдық меншіктің, интеллектуалдық меншік құқығының объектілерін сипаттайтын 4 негізгі құрылымды анықтауға болады.

Аталған құқықтық феномендер келесідей түсіндіріледі:

- мүлік түрі, меншік құқығының объектісі;

- шығармашылық нәтижесі және дараландыру құралы;

- азаматтық құқық қабілеттіліктің элементі;

- азаматқа немесе ұйымға тиесілі айрықша құқық.

Интеллектуалдық меншікке қатысты заң шығарушының жалпы пікірін екі ойға байланысты келесі тұрғыларға бөлуге болады: интеллектуалдық меншік объектілеріне жататын объектілер шегі және белгілі объектіге қатысты азаматтық құқықтар түрі ретінде интеллектуалдық меншікке құқықтың өзі.

Қаралып отырған объектілер шегінен қарағанда оны мүлік түрі ретінде анықтайтын тұрғы бар.

Ол ҚР АК-нің 115-бабына сәйкес анықталады, бұл бап бойынша азаматтық құқық объектілері келесі түрлерге бөлінеді: мүліктік құқықтар мен игіліктер және мүліктік емес құқықтар мен игіліктер.

Мүлiктiк игiлiктер мен құқықтарға (мүлiкке): заттар, ақша, соның iшiнде шетел валютасы, құнды қағаздар, жұмыс, қызмет, шығармашылық-интеллектуалдық қызметтiң объектiге айналған нәтижелерi, фирмалық атаулар, тауарлық белгiлер және бұйымды дараландырудың өзге де құралдары мүлiктiк құқықтар мен басқа да мүлiк жатады. Осы аталған объектілер қатарында заң шығармашылық-интеллектуалдық қызметтiң объектiге айналған нәтижелерiн, фирмалық атауларын, тауарлық белгiлер мен бұйымды дараландырудың өзге де құралдарын жатқызады.

ҚР АК-нің 117-бабына сәйкес қозғалмайтын заттарға жатпайтын мүлiк, оның iшiнде ақша мен бағалы қағаздар және интеллектуалдық меншік объектілері қозғалатын мүлiк деп танылады.

Осындай аспектінің тағы бір дәлелі ретінде Авторлық құқық және сабақтас құқықтар туралы заңының 2-бабы мен ҚР АК-нің 125-бабында көзделген «Интеллектуалдық меншік» деп анықталған тараудың болуы табылады.

Осындай баптардың екі аталған нормативтік актіде бірдей көзделуі оның түсінушілік мағынасында күдік тудырмайды. Мәселен, Авторлық құқық және сабақтас құқықтар туралы заңының 2-бабында тікелей «интеллектуалдық меншік дегеніміз шығармашылық-интеллектуалдық қызметтiң объектiге айналған нәтижелерiне меншік» көрсетілген.

ҚР АК-нің 125-бабы өз атауында бұл объектілерді меншік деп атайды және ол ҚР АК-нің меншік құқығы туралы жалпы ережелер параграфында көзделген.

Интеллектуалдық меншік объектілерінің азаматтық құқық объектілері сияқты азаматтық айналысқа түсетіндігін дәлелдейтін ҚР АК-нің 59-бабы бар: «ақша, бағалы қағаздар, заттар, мүлiктiк құқық, санаткерлiк қызмет нәтижесi құқығын қоса алғанда және өзге де мүлiк шаруашылық серiктестiктiң жарғылық капиталына салынатын салым бола алады». 

Интеллектуалдық меншік объектілерінің заңды түсінігі шығармашылық нәтижесі ретінде ҚР АК-нің 125-бабында және нақты ҚР АК-нің 961-бабында көзделген. Осы баптарды талдай келе, азамат пен заңды тұлғаның айрықша құқығы азаматтық құқықтың кез келген объектісіне таралады деген қорытындыға келуге болады.

Қазақстан Республикасының азаматтық заңнамасы интеллектуалдық меншік құқығын азаматтық құқық қабілеттіктің элементі ретінде түсінеді.

Нақты осындай мағына ҚР АК-нің 14-бабында көзделген. Онда азаматтың құқық қабілеттігінің бөлігі ретінде өнертабысқа, ғылым, әдебиет және өнер туындыларына және өзге де интеллектуалдық меншік нәтижелеріне интеллектуалдық меншік құқығы табылады.

Азаматтың интеллектуалдық меншік құқығын субъективтік мағынадағы интеллектуалдық меншік құқығы деп тануға болады, екінші жағынан ол объективтік мағынада нормалар жиынтығы ретінде қаралып заңнаманың тәуелді саласы ретінде қаралады.

Интеллектуалдық меншіктің айрықша құқық ретіндегі түсінігі ҚР АК-нің 125-бабында көзделген. ҚР АК-де және өзге де заң актiлерiнде белгiленген реттер мен тәртiп бойынша азаматтың немесе заңды тұлғаның шығармашылық интеллектуалдық қызметтiң нәтижелерiне және оларға теңестiрiлген заңды тұлғаны дараландыру құралдарына, жеке немесе заңды тұлғаның өзi орындайтын жұмысының немесе қызметiнiң өнiмдерiне (фирмалық атау, тауар белгiсi, қызмет көрсету белгiсi және т.б.) ерекше құқығы танылады.

Осы баптың екінші тармағында интеллектуалдық меншіктің заң шығарушымен маңызын түсіндірудің ережесі белгіленген. Шығармашылық интеллектуалдық қызметтiң нәтижелерi мен ерекше құқықтардың (интеллектуалдық меншiктiң) объектiсi болуы мүмкiн даралану құралдарын пайдалануды үшiншi жақтар құқық иеленушiнiң келiсiмiмен ғана жүзеге асырылады. Бұл жерде, интеллектуалдық меншік объектілері мен айрықша құқық объектілерінің сәйкестігі айқын көрінеді.

ҚР АК-ның Ерекше бөлімі қабылданғанға дейін, бұл норма интеллектуалдық меншіктің заңды анықтамасы болған.

Бұл объектілерді айрықша құқық объектілері ретінде танудың түсінігі интеллектуалдық меншіктің субъективтік азаматтық құқықтар жүйесіндегі орнын анықтайды. Бұл біздің пікірімізше, зерттелген объектілердің динамикалық сипаттамасы.

Біз интеллектуалдық меншіктің заңды анықтамасын қарастырдық, енді біздің пікірімізше бұл құқықтық құбылыстарды динамика мен статикада қарастырған дұрыс. Біз Р.О. Халфинаның пікірін ұстанамыз: «бар құқық қатынастар жүйесі тұрақты қозғалыста болады және қоғам дамуының динамикасын анықтайды, ал құқық қатынастар динамикасы модель мен нақты іс-әрекеттің (тәртіптің) динамикасын айқындайды».

Интеллектуалдық меншік объектілеріне қатысты азаматтық құқық қатынастар жүйесінің даму динамикасын есепке алсақ, онда әртүрлі анықтамалар пайда болады.

Біздің пікірімізше, нақты құқықтық құрылыс азаматтық құқықтық қатынастардың дамуында, белгілі жағдайларда әртүрлі функциялар атқарады. Мысалы, жарияланған құқық әлеуетті сипатта және құқық нормасының құрылысында болады; осы құқық реттеушілік құқық қатынастарда болса, онда ол субъективтік құқық болады (белгілі объектіге меншік құқығы); субъктивтік құқық қорғаушылық қатынастарда болса, онда ол қорғалатын сипатқа ие болады. Құқықтық норма санкциясы өзінің жазалау әлеуетті қабілеттігі мен превентивтік шарасынан жауапкершілік шарасына айналады.

Р.О. Халфина өзінің пікірін дұрыс айтқан: «құқық нормасы азаматтық құқық қатынастардың пайда болуына, өзгеруіне және тоқтатылуына заңды негіз болады..., ол келесі шарттардың, мән-жайлардың болуында құқықтық байланысты қозғалысқа келтіреді». Осыған сәйкес интеллектуалдық меншік құқығының нормативтік түсінігін бағалауды азаматтық құқық қабілеттілік элементі ретінде құқықтың түсінігінен бастаған жөн.

ҚР АК-нің 14-бабындағы норманы: «азаматтың Қазақстан Республикасы шегiнде де, одан тыс жерлерде де мүлiктi, соның iшiнде шетел валютасын меншiктенуге; мүлiктi мұраға алып, мұраға қалдыруға; республика аумағында еркiн жүрiп-тұруға және тұрғылықты жер таңдауға; республикадан тыс жерлерге еркiн шығып кетуге және оның аумағына қайтып оралуға; заң құжаттарында тыйым салынбаған кез келген қызметпен айналысуға; дербес өзi немесе басқа азаматтармен және заңды тұлғалармен бiрiгiп заңды тұлғалар құру; заң құжаттарында тыйым салынбаған кез келген мәмiле жасасып, мiндеттемелерге қатысу; өнертабыстарға, ғылым, әдебиет және өнер шығармаларына, интеллектуалдық қызметтiң өзге де туындыларына интеллектуалдық меншiк құқығы болуға; материалдық және моральдық зиянның орнын толтыруды талап етуге құқығы болады; басқа да мүлiктiк және жеке құқықтары болады», - біз дұрыс және қайталанбас деп бағалаймыз.

Салыстырмалы түрде РФ АК-нің 18-бабында құқық қабілеттіліктің мазмұнына азаматтың құқығы көрсетілген: «ғылым, әдебиет және өнер туындыларына, өнертабысқа және өзге де заңмен қорғалатын интеллектуалдық қызмет нәтижелеріне автордың құқығына ие болу» жатады.

Өзбекістан АК-нің 18-бабында осыған ұқсас норма белгіленген: азаматтар ««ғылым, әдебиет және өнер туындыларына, өнертабысқа және өзге де заңмен қорғалатын интеллектуалдық қызмет нәтижелеріне автордың құқығына ие бола алады».

Бұл мемлекеттердің азаматтық кодекстеріндегі интеллектуалдық меншікті азамат құқық қабілеттігінің көлеміне енгізуде қауіптілік тудырады. Заңдарда тек қана автордың құқығы ғана белгіленген, ал интеллектуалдық меншіктің объектілеріне автордың ие болу құқықтары мен барлық мүліктік емес игіліктері тыс қалып қойған.

Біздің пікірімізше, ҚР АК интеллектуалдық меншік құқығын азамат құқық қабілеттігінің элементіне енгізуі, мемлекетіміздің оған конституциялық мағынада көңіл бөлгенін көрсетеді. Осындай енгізу ары қарай азаматтық құқық объектілерінің жүйесіндегі аталған объектілердің рөліне әсер етеді.

Осындай енгізу, 1995 жылдың 30 тамызында қабылданған ҚР Конституциясының, интеллектуалдық меншік туралы ешқандай норманы бекітпеген, жеткізіліксіздіктің орнын толтырды. Салыстырмалы түрде РФ Конституциясының 44-бабында интеллектуалдық меншік заңмен қорғалады деген норма бар.

Интеллектуалдық меншік құқығы азаматтық құқық қабілеттіліктің элементі ретінде объектілерді өздері тудыратын нақты құқық қатынастарда жүзеге асады. Азаматтық құқық объектілерінің жүйесінде оның орны туралы сұрақ пайда болады.

Әртүрлі мемлекеттерде ол әр қалай шешіледі. ҚР АК-нің 115, 117, 125-баптарындағы ұсыныстар интеллектуалдық меншікті мүлік қатарына жатқызып, мәселені шешудің жолы тиімді ме?

Біздің пікірімше, мұндай енгізу қазақстандық азаматтық құқықтағы мүліктің оқшаулығымен, жаңалығымен түсіндіріледі. Бұл нақты түрде ҚР АК-нің 115-бабынан көрінеді. Оның мазмұнын талдай келе, М.К. Сулейменов өзінің «Вещные права в Республике Казахстан» атты еңбегінде мүліктің келесі құрылымын бөледі:

- заттар (ақша мен бағалы қағаздарды қоса алғанда);

- жұмыс пен қызметтер;

- интеллектуалдық меншік;

- мүліктік құқықтар (талап ету құқығы);

- міндеттер (қарыздар).

Яғни, интеллектуалдық меншік объектілері «мүлік» деген категориямен қамтылады. Азаматтық құқық объектілерін сыныптаудың негізгі, базалық түрлерінен автор келесін бөледі: 1) заттар (ақша мен бағалы қағаздарды қоса алғанда); 2) жұмыс пен қызметтер; 3) интеллектуалдық меншік; 4) жеке мүліктік емес құқықтар.

Сонымен қатар, автор заттар мен қызметтерді азаматтық құқықтың мүліктік объектілері категориясына, ал шығармашылық қызмет нәтижелері мен жеке мүліктік емес игіліктерді – азаматтық құқықтың мүліктік емес объектілері категориясына жатқызудың тұрғысын ұстанады.

Сонымен, ғылыммен берілген, азаматтық құқық объектілерінің идеалды сыныпталуы мен ҚР АК-нің 115-бабында көзделген заңмен анықталған нақты сыныпталу теңбе-тең келмейді.

М.К. Сулейменовтың пікірінше, «ақырғы сыныпталу Қазақстан Республикасының заңнамасы тұрғысынан дұрыстау емес». Бұл жерде, республика заңнамасы бұл сұрақты идеалды шешпейтін шығар? - деген сұрақ туады.

Енді осыған ұқсас сұрақ басқа мемлекеттердің заңнамасында қалай шешілетіндігін қарастырайық, мәселен, РФ АК-де.

Кодекстің 128-бабында «Азаматтық құқық объектілерінің түрлері» деп аталатын тарауда құрылымды түрде объектілердің төрт тобы бөлінеді: 1) мүлік; 2) әрекеттер; 3) интеллектуалдық (шығармашылық) қызметтің нәтижелері; 4) материалдық емес игіліктер. Бұл жерде, ҚР АК-нің 115-бабында көзделген тұрғыдан басқа тұрғы белгіленген, интеллектуалдық меншік мүлік шегінен тыс алынып тасталған.

РФ АК-не түсініктеме бере отырып, авторлар «мүлік» терминін азаматтық құқықта әртүрлі түсінеді. Заңмен анықталған түсініктің шегі өте кең.

Мәселен, мүлікке әрбір жеке жағдайда: жеке мүліктер немесе олардың жиынтықтары (РФ АК-нің 15-бабының 2-тармағы, 46-бабының 2-тармағы); заттар, ақша, бағалы қағаздар (РФ АК-нің 302-бабының 1-тармағы, 307-бабының 1-тармағы); заттар, ақша, бағалы қағаздар, мүліктік құқықтар (РФ АК-нің 18-бабының 1-тармағы, 56-бабы); барлық мүліктік құқықтар жиынтығына субъектінің міндетін қоса алғанда. Осы нұсқаулықты қолдана отырып, «мүлік» терминінің мағынасын түсінген жөн.

Л.В. Щенникова тар мағынада мүлік деп заттар жиынтығын түсінсе, кең мағынада оған – талап ету құқығы мен қарыздарды, немесе азаматтық-құқықтық міндеттерді түсінетін.Соның пікірінше, «заңды мағынада мүлік деп ақшалай бағаланатын нақты тұлғалар түсетін заңды қатынастар жиынтығы түсіндірілерді». Осы терминнің түсінігіндегі келіспеушіліктің көп болуына байланысты автордың нұсқаулығы бар: «қазіргі заңгердің «мүлік» ұғымының ғылыми теориясы қаруында болу керек».

Қазақстан мен Ресейдің заңнамасында азаматтық құқық объектілерінің құрылымы және «мүлік» терминінің мағынасы әртүрлі түсіндіріледі. ҚР АК-нің 115-бабында мүліктің кең мағынасы белгіленген: заттар, ақша, соның iшiнде шетел валютасы, құнды қағаздар, жұмыс, қызмет және жеке мүліктік емес құқықтарға жататын кез келген құқықтар жатады.

Осыған қатысты, «мүлік» терминін қандай шектерге дейін толтыруға болады және оның құрамына интеллектуалдық меншік құқығы объектілерін енгізуге болады ма? деген сұрақ туады.

Бұл сұрақ, теориялық және практикалық мағынаға ие. Интеллектуалдық меншік объектілерінің азаматтық құқық объектілерінің жүйесіндегі орнын анықтаудан ҚР АК-мен және басқа да заңнамалармен ары қарай реттеуі байланысты болады. Мәселен, осы сұрақты шешуден нақты интеллектуалдық меншік объектісіне нақты субъектінің айрықша құқығының заңды белгіленуі айқындалады, яғни барлық субъективтік құқықтардың сатылары. Өз кезегінде, субъективтік құқықтар сатысында мәселені шешу, интеллектуалдық меншік объектілерінің тез арада азаматтық айналымға енуіне әсер етеді.

М.К. Сулейменовтың пікірінше, «мүлік түсінігімен адамға (азаматқа, заңды тұлғаға, мемлекетке) тиесілі заттар, талап ету құқығы және міндеттер қамтылады». Ол өзінің осындай пікірімен Г.Ф. Шершеневичтің пікірін растайды: «мүлік дегеніміз бағаланатын мүліктік қатынастар». Сонымен қатар, Нидерландының АК-нің 3 кітабының 1-бабында мүлік түсінігі бекітілген: «мүлік – бұл барлық заттар мен мүліктік құқықтар».

Осындай түсінікке сүйене отырып, біздің пікірімізше, ҚР АК 115-бабы қалыптасқан. Осы құрылысқа сәйкес жеке мүліктік емес құқықтар мен игіліктер экономикалық мазмұны жоқ және тұлғадан ажырамас азаматтық құқық объектісінің түрлеріне айналды. Бұлардың қатарына адам өмірі, денсаулығымен қатар, адам есіміне, авторлығына құқығы мен туындының қол сұғылмаушылығы құқықтары енді. Осыдан интеллектуалдық меншік объектілері мүліктік сипатта да, мүліктік емес сипатта да бола алады.

Интеллектуалдық меншік құқығы объектілерінің екінші бөлігі, яғни мүліктік мазмұнға ие бөлігі біздің пікірімізше, мүліктік игіліктер мен құқықтарға азаматтық құқық объектісі ретінде біздің азаматтық заңнамаға енді.

Осы саладағы күдіктің негізгі себебі ретінде интеллектуалдық меншік қызметінің нәтижелеріне құқықтардың күрделі, кешенді, бірқалыпты сипаты толығымен есепке алына ма? – деген сұрақ туады.

Егер мүліктің мазмұнын меншік құқығының объектісі құраса, яғни материалдық объекті, ал интеллектуалдық меншік құқығының негізгі сипаты ретінде олардың материалдық еместігі, идеалды, «ұстауға келмейтін заттар», «ұстауға келмейтін мүлік», ойлау және сезім қызметінің нәтижесі философиялық немесе техникалық міндеттің нақты шешімі болады.

Интеллектуалдық меншік объектілеріне құқықтардың негізгісі ретінде айрықша құқық деп аталатын пайдалануға мүліктік құқық табылады.

«Интеллектуалдық меншік» терминінің жақтаушылары мен қарсыластары бұл өкілеттікті шығармашылық нәтижелеріне құқықтың мазмұнын сипаттайтын негізгі деп есептейді. Зерттелген объектілерге қатысты осы терминді қолданып, «интеллектуалдық меншік» терминінен бас тартуда ұсынылды.

Интеллектуалдық меншік – бұл ғылым, техника, әдебиет, дизайн және тауарлық белгіні қалыптастырудың саласындағы, интеллектуалдық шығармашылық қызметтің нәтижелеріне айрықша құқықты қамтитын, синтетикалық түсінік деген пікір сынсыз нақты барлығымен қабылданып таралған.

Сонымен қатар, тұрақты ресейлік заңнама мен халықаралық шарттармен интеллектуалдық меншік ретінде интеллектуалдық шығармашылық қызмет нәтижелеріне және өзге де халықаралық міндеттемелермен қабылданған заңанамамен белгіленген тізімдер объектісі, жеке және мүліктік сипаттағы айрықша құқықтар жиынтығы түсіндіріледі деген тұжырым нақты болып келеді.

Біз бұл автордың тұжырымын, азаматтық құқықтық қатынастар дамуының динамикасына қатысты алсақ, онда интеллектуалдық меншік айрықша құқықтарға жататындығына әкелетін құқықтық құбылыс деген пікірінің дұрысытығын түсінеміз.

Бұл қорытынды ҚР АК-нің 115-бабында белгіленген интеллектуалдық меншік құқығының объектілерін мүлікке жатқызатын тұжырымды дәлелдейтіндігін көреміз. Біз Шершеневич, М.К. Сулейменов, Л.В. Щенникова сияқты ғалымдардың мүлікке қатысты пікірін қолдаймыз.

«Интеллектуалдық меншік құқығы» терминінің логикалығы мен дұрыстығы сұрақ тудырады.

Ұлттық және халықаралық қайнар көздердің мәтіндерін салыстырсақ, онда ақырғыларында интеллектуалдық меншік ретінде материалдық емес объектілер, яғни осы объектілерге қатысты құқықтар түсіндірілетіндігін көреміз. Мұндай жағдайда, оның субъектілері қатынастарға түсіп құқықтарға қатысты құқыққа ие болады, яғни құқыққа байланысты құқық.

Бұдан келесі қорытындыға келуге болады: «интеллектуалдық меншік құқығы» оның мағынасын ашқанда «құқыққа құқық» деп түсіндіріледі, мұның өзі тавтология. Сондықтан, біздің пікірімізше, ҚР АК-нің осындай терминдер қолданылатын баптарына өзгерістер енгізу керек.

Мәселен, ҚР АК-нің 14-бабында азаматтардың құқық қабілеттілігінің негізгі мазмұнына қатысты, «Азаматтың Қазақстан аумағында... құқықтарға ие» деген сөзбен басталатын бапты келесідей өзгертуді ұсынамыз: «өнертабысқа, ғылым, әдебиет және өнер туындыларына интеллектуалдық меншік және интеллектуалдық қызметтің өзге де нәтижелері» деп «құқықтары бар» дегенді алып тастаймыз.

Осыған сәйкес ҚР АК-нің «Интеллектуалдық меншік құқығы» деп аталатын 5-Бөлімінің атауының дұрыстығы туралы сұрақ туады.

Тавтология болмауы мақсатында бұл бөлімді «Интеллектуалдық меншік» немесе «Айрықша құқық» деп атаған дұрыс. Осы ұсынысты нақты жүзеге асыру үшін бізді АК-тің Жалпы Бөліміндегі «интеллектуалдық меншік құқығы» деген ұғым ұстап тұр.

Сонымен, біздің пікірімізше, интеллектуалдық меншік объектісін азаматтың құқық қабілеттігі мен мүлкіне және азаматтық құқықтың өзге субъектісінің мүлкіне кіретін, интеллектуалдық шығармашылық қызметінің объективтендірілген нәтижелеріне және заңды тұлғаны дараландыру құралдарына теңестірілген, жеке және заңды тұлғаның өнімі, орындалған жұмысы мен қызметіне айрықша құқық ретінде анықтауға болады.
3. Кез келген жүйе сияқты интеллектуалдық меншік жүйесі де оны құрайтын бөліктерден тұрады. Әлемдік жүйенің негізгі бас элементтері ретінде нормативтік және институционалдық бөліктері (бөлімдері) табылады.

Нормативтік бөлігін күшіндегі интеллектуалдық меншік саласындағы конвенциялар мен мемлекеттер арасындағы шарттар құраса, институционалдық бөлігін қатысушы-мемлекеттер, қатысушы-мемлекеттердің одақтары, Интеллектуалдық меншік бойынша Дүниежүзілік ұйым (ВОИС) құрайды.

Интеллектуалдық меншік бойынша конвенциялардың барлығын үш топқа бөлуге болады.

Бірінші топты интеллектуалдық меншік құқықтарын қорғауды қамтамасыз ететін шарттар құрайды. Бұл топтың өзін бірнеше топшықтарға бөлуге болады: авторлық және сабақтас құқықтардың қорғауын қамтамасыз ететін шарттар; өнеркәсіптік меншіктің қорғауын қамтамасыз ететін шарттар.

Екінші топты бірнеше мемлекетте өнеркәсіптік меншіктің қорғауын алуға жеңілдететін шарттар құрайды.

Үшінші топты халықаралық сыныпталуды бекітетін шарттар құрайды.

Аталған топтарға енетін көпжақты конвенцияларға нақты тоқталайық.

Интеллектуалдық меншік бойынша Дүниежүзілік ұйымның авторлық және сабақтас құқықтардың қорғауын қамтамасыз ететін шарттарға жатады: Әдеби және шығармашылық туындыларды қорғау бойынша Берн конвенциясы 1886 ж., Орындаушылардың, фонограмма шығарушылардың және жариялау органдарының мүдделерін қорғау бойынша Рим конвенциясы 1961 ж., Фонограмма шығарушылардың мүдделерін фонограмманы заңсыз жаңғыртудан қорғау бойынша Женева конвенциясы 1971 ж.

Осы топтағы шарттар басқа мемлекеттерде қатысушы-мемлекеттер азаматтарның мүдделерін қамтамасыз ететін, халықаралық-құқықтық материалдық және процессуалдық нормалардан тұрады.

Өнеркәсіптік меншіктің қорғауын қамтамасыз ететін шарттарға келесі халықаралық шарттар жатады: Өнеркәсіптік меншікті қорғау бойынша Париж конвенциясы 1883 ж., Тауардың шығу тегіне қатысты жалған және қателікке әкелетін мәлімдемелерді кесу бойынша Мадрид келісімі 1891 ж., Олимпиядалық символды қорғау бойынша Найроба шарты 1981 ж., Тауарлық белгілер бойынша заңдар туралы Шарт (ТЛТ) 1994 ж.

Бұл конвенциялар нақты көрінетін қорғау функциясын атқарады. Олар мемлекеттермен келісілген заңды қорғаудың қайнар көзі болып табылады.

Бірнеше мемлекетте өнеркәсіптік меншіктің қорғауын алуға жеңілдететін шарттар қорғау объектісіне байланысты бөлінеді.

Патенттер саласында оларға жатады: Патенттік кооперация туралы Шарт (РСТ) 1970 ж., Микроағзаларды патенттік тәртіп мақсаты үшін депондауды халықаралық тану туралы Будапешт шарты 1977 ж.

Тауарлық белгілер саласына, Белгілерді халықаралық тіркеу туралы Мадрид келісімі 1891 ж. және Белгілерді халықаралық тіркеу туралы Мадрид келісіміне Хаттама 1989 ж. жатады.

Тауарлардың шығу тегінің орындарының түр-түріне қатысты, Тауарлардың шығу тегінің орындарының түр-түрін және олардың халықаралық тіркелуі бойынша Лиссабон келісімі 1958 ж. қолданылады.

Өнеркәсіптік үлгілерді халықаралық-құқықтық қорғаудың сұрақтарын Өнеркәсіптік үлгілерді халықаралық депондау туралы Гаага келісімі 1925 жылғы реттейді.

Аталған топтағы конвенциялар ұлттық қорғау құжаттарын бір немесе бірнеше мемлекетте алуын жеңілдетеді. Осы конвенцияларды пайдаланушылар саны жылдан-жылға өсуде, бұл осы саладағы глобализацияның көрінісі.

Үшінші топты халықаралық сыныпталуды және олардың ары қарай жетілдіру тәртібін бекітетін шарттар құрайды. Осы саладағы шарттарға жатады: Халықаралық патенттік сыныпталу туралы Страсбургтік келісім 1971 ж., Белгілерді тіркеу үшін тауарлар мен қызметтердің халықаралық сыныпталуы туралы Ницц келісімі 1957 ж., Белгілердің бейнелеу элементінің халықаралық сыныпталуын құру бойынша Вена келісімі 1973 ж., Өнеркәсіптік үлгілердің Халықаралық сыныпталуын құру бойынша Локарлық келісім 1968 ж.

Осы күшіндегі конвенциялардың ары қарай жетілдірілуі тұрақты жүзеге асуда және ВОИС мүшелерінен белсенділікті талап етеді.

Халықаралық байланыстағы дамудың көрсеткіші ретінде жұмыс топтарымен және сарапшылардың тұрақты комитеттерімен әзірленген конвенция жобалары табылады. Олардың саны өте көп, оның барлығын атамаймыз. Сондықтан, біздің пікірімізше аса өзектілерін қарастырған жөн.

Патенттік қорғауды тез арада алуды және қолданудың тиімділігін көтеру мақсатында, ВОИС-тың патент сарапшыларының Комитетімен Патенттік заңдар туралы шарт (ПЛТ) жобасы әзірленді. ПЛТ жобасы ұлттық және аймақтық заңдар арасындағы түсінбеушілікті реттеуші ретінде де табылады.

2000 жылдың мамыр-маусым айларының арасында Дипломатиялық конференцияда, ПЛТ-ның патенттік құқықтың процессуалдық нормалары бар, бірінші бөлігі бірнеше мемлекеттермен және аймақтық патенттік ұйымдармен қабылданды. Дипломатиялық конференция шарт мәтінімен келіссе де, ПЛТ-ның өзі әлі де жетілдіруді талап етеді. Қазақстан Республикасы ПЛТ-ның мемлекеттің экономикасына пайдасы түсетіндігін ұғынғанда ғана ратификациялайды.

Келесі ВОИС-тың сарапшылары жұмыс жүргізіп жатқан жобаның бірі авторлық саладағы жоба, ол Берн конвенциясына Хаттама.

Осы саладағы практикаға сәйкес ұлттық заңнама мен Берн, Рим конвенцияларының арасында келіспеушіліктер пайда болуда.

Сондықтан, осы жағдайды түсініп сарапшылар комитеті Берн конвенциясына хаттаманы әзірлеуге бастады. Бұл жобаны әзірлегенде, авторлық құқықтың азаматтық құқыққа (рим және континенталдық) және жалпы (ағылшын-саксондық) құқыққа негізделген жүйелерінің арасында байланыс орнатуды мақсат тұтқан.

Өнеркәсіптік үлгілерді халықаралық депондау туралы Гаага келісімін алпыс жыл қолданудың тәжірибесі, оның қатысушыларының аз ынталандыратындығын көрсетті, соның нәтижесінде осы Конвенцияға қатысушы-мемлекеттер саны өте аз.

Сарапшылар комитеті өнеркәсіптік үлгілерді халықаралық депондаудың санын ұлғайта алады және қатысушы-мемлекеттер санын ұлғайта алады, егер үш топ мәселені шешетін болса:

- жүйе пайдаланушыларына және депондау нысанына, депозитормен бажды төлеуге әкелетін және соған қатысты мәселелер;

- ұлттық ведомствоның мәселелеріне қатысты мәселелер;

- өнеркәсіптік үлгілерді қорғаудың аймақтық жүйелерінің болуы арқасында, олар ұлттық жүйелерді ауыстырып Конвенцияға қатысушы-мемлекеттер санын азайтады.

Қазіргі таңда, Гаага одағының қатысушы-мемлекеттер өкілдерінен тұратын сарапшылар Комитеті өз қызметін жалғастыруда. Олар осы аталған үш мәселені шешуді мақсат қойған және соның нәтижесінде жүйеге жеңілдіктер берудің арқасында конвенцияға қатысушы-мемлекеттер санын ұлғайтпақ.

ВОИС-тың сарапшылар комитеті жұмыс істеп жатқан келесі құжат болып Интеллектуалдық меншік саласындағы мемлекеттер арасындағы дауларды реттеу бойынша ВОИС Шартының жобасы табылады.

Осындай келісімді қабыладудың себебі ретінде интеллектуалдық меншік саласындағы мемлекетаралық қатынастарды реттейтін шарттардың түсінігі мен қолдануында туындайтын, даулар табылады. Осы ереженің болмауына байланысты мемлекеттер туындаған дауларды халықаралық принциптерге негізделе отырып шартта тараптар келісілген дауды шешу құралын қолданып келеді.

Осы жобаланып жатқан шарттың мақсаты болып интеллектуалдық меншік саласындағы халықаралық міндеттемелерді орындауды қамтамасыз ету үшін интеллектуалдық меншікті қорғауға көмек табылады (16,625).

Осындай дауларды шешу үшін тиімді тәртіпті белгілеу интеллектуалдық меншікті қорғаудың негізі болады.

Интеллектуалдық меншіктің құқықтық реттелуін қарастыра отырып, оның енді интеллектуалдық меншікті қорғаудың әлемдік жүесінің институционалдық бөлігін қарастырған жөн.

Қазіргі таңдағы интеллектуалдық меншік саласындағы тұрғылар мен тәртіптердің ұқсастығына байланысты, халықаралық стандарттау және өзара құқықтар мен міндеттерді тану арқылы практикалық тәртіпті жеңілдетуге көшу керек. Осы тұжырым мемлекеттер арасындағы келіссөзге әкелді және соның нәтижесінде көпжақты шарттар (конвенциялар) қабылданды. Әрбір конвенция әрбір салада мемлекеттер одағынан тұрады.

Сондықтан, әртүрлі мемлекеттер одағының үлкен саны жиналады, мысалы, Париж одағы, Берн одағы, Мадрид одағы, т.б. Әрбір одақты әкімшілік басқарудың қажеттілігі пайда болады (мүшелік сұрақтары, мүшелік үшін төлеу, отырыстарды ұйымдастыру, құжаттарды толтыру т.б.). Осы мақсаттарды жүзеге асыру үшін Париж және Берн конвенцияларының саласында халықаралық хатшылық, қысқаша БИРПИ құрылды.

1967 жылы Интеллектуалдық меншік бойынша Дүниежүзілік ұйымды (ВОИС-тың) құрылуын бекітетін Стокгольм конвенциясы қабылданды, кейіннен бұл ұйым БҰҰ арнайы ұйымы ретінде енді.

ВОИС қызметі интеллектуалдық меншікке қадірлеушіліктің өсуін және өнеркәсіптік мәдениеттің қалыптасуын қамтамасыз етуге міндетті.

Осы қызмет негізінен үш бағытта жүзеге асуда:

- интеллектуалдық меншіктің әкімшілік сұрақтары бойынша үкіметаралық байланысты қамтамасыз ету;

- бағдарламалық қызмет;

- тіркеу қызметі.

Осы үш бағыт ВОИС-тың БҰҰ арнайы ұйымдарынан айырмашылығын көрсетеді (мысалы, ЮНЕСКО-ға, МОТ-қа, ВОЗ-ға т.б. қарағанда).

ВОИС-тың негізгі қызметін бағдарламалық қызмет құрайды. Ол қазіргі таңда, бар конвенциялардың кеңінен қолданылуын, оны қажет болғанда қайта қарауын, жаңа ережелердің қабылдауын және «даму мақсатында байланыс бойынша қызметтің» жүзеге асуымен шектеледі.

Біздің республика 1993 жылдан бастап ВОИС өткізетін барлық іс-шараларға белсенділікпен қатысуда және халықаралық ұйым тарапын қажетті интеллектуалдық меншік құқығы саласында құқықтық және техникалық көмек алуда.

Қазақстан тәуелсіздік алған кездің алғашқы жылдары мемлекет алдында, интеллектуалдық меншік жүйесін қалыптастыру мен қатар, әлемдік жүйе дамуына сәйкес келудің қиын міндеті тұрды.