Бағдарламасы бойынша басылып шығарылды «Торғай кітапханасы»

ТАҢАТҚАН БАЛУАН

Аңсаған атар таңды сан ғасырда,

Қаптаған қайғы бұлты ел басында.

Ат қойды ел Таңатқан деп туған ұлға,

Ғасырдың жиырмасыншы жыл басында.
Қойған ат үмітпенен Таңатқанға,

Бақытты ұл болсын деп таң атқанда.

Арқалап ақ бесікті аунайды екен,

Анасын емшек сұрай оятқанда.

Он жаста бесті асауға мініп жайдақ.

Талдырып кетеді екен талайларды,

Таңатқан бармағымен шерткенде ойнап.

Көрінді саңылақтанып ер тұлғасы.

Түрініп ақ балтырын топқа түсіп,

Атанды Арқа еліне «Палуан басы».

Бүйрек бет, ер мұрынды, ұзын жақты.

Қайратын Таңатқанның аңыз қылып,

Әртүрлі мақтаулармен қойған атты.

Талайлар күш сынасып иықтаған.

Төрт кісі төсек салып жата қалса,

Кең сиып, кеудесіне ұйықтаған.

Ойнатқан ортекедей бұлшық етті.

Топ көрсе екі иінінен демін алған,

Жоталы жолбарыстай сом білекті.

Ол тойдың қызығы жоқ Тәкең бармай.

Майданда шарт жүгініп отырғанда

Көрінер дулығалы шөккен нардай.

Бурадай буырқанып, көбік шашып,

Теңселіп төсін керіп, қолын созып,

Барады ол ұстасқалы маң-маң басып,

Бұлшық ет, бүлкілдетіп бура санды.

Ақырып арыстандай «әуп» дегенде

Көресің бұрқ-бұрқ етіп шыққан шаңды.

Қалма деп берік ұста қамтамалық.

Қаңбақтай мұзға түскен домалатып,

Төңкеріп тастаушы еді төстеп барып.

Сібір мен Сыр палуанын жығып қайтты.

Оралдан іздеп келген өгіз палуан,

Мертігіп бие сауым талып жатты.

Жан шықпай күресуге қалды мүлдем.

Алған ол бас бәйгеге талай тойда

Ат-шапан, қара нар мен қалы кілем.

Аңыз ғып елден-елге түсіндірген.

Өңгеріп атан өгіз ат үстінен

Қозыдай қолтығына қысып жүрген.

Тоқтатты білекке орап жеккен атты,

Атанды өркешінен бір сіліккенде

Бақырып шөңкеріліп, жүре жатты.

Әлі де көрсетіп жүр палуандығын

Мейлің арт арқасына, мейлің тартқыз

«Көтерген күндік жерге нардың жүгін».

Сынауға алдына әкеп болсаң қойған

Сорпаны ішіп, сүйегін таза мүжіп,

Түк қоймай жеп кетеді құнан қойдан.

Өңірін Ұлытаудың дүбірлеткен.

Күшіне қорғасындай мінезі сай.

Табанды, тайынбайтын алған беттен.

Ер деген ұлы еңбекте атты алып жүр.

Ел үшін жұмсаған күш-қайратына

Барлық жұрт аңыз қылып мақтанып жүр.

Айтысты әдет еткен қазақ халқы,

Шортанбай, Шөже, Орынбай, Базар жырау

Ақындық ел ішіне шыққан даңқы.

Кеншімбай, екі Жүсіп шыққан Сырдан.

Айтысқан Жарылқасын, Айымторы,

Өлеңі Әсеттің де бұлтты ысырған.

Айтысқа Сапарғали белін буған.

Жұмбақты Сапар айтып, Нұржан шешіп,

Өлеңмен Наушабаев жауын ұрған.

Көрсеткен атпағанын әйел таңы.

Ол кезде аяқ асты жүрген ақын,

Жалғыздай үн, жаяудай шықпай шаңы.

Ғасырдан артық минут сағаттары.

Жапырып жан таласқан талай жауды,

Жер жүзі Октябрьді мадақтады.

Қарасып бір-біріңе хал сұрасқан.

Ағаңның айтар осы беташары,

Болмасын ешбір ақын сыннан қашқан!

Көркем ән көкке өрлеп шалқығандай,

Аймалап Айдың бетін шарпығандай.

Самсаған сұлу әнді құлақ сүйіп,

Естіген есі кетіп балқығандай.

Көңілін тыңдаушының, құмартатын,

Жүрекке барғанында тиіп балдай.

Сөзіммен көп көзіне көрінейін,

Жорғадай дөңгелеген аяқ шалмай.

Ауданның Аманкелді ақынымын,

Сан топта сайрайтұғын бұлбұл таңдай.
Қиялым қияға өрлеп шалқып-тасып,

Арнасын ақындықтың сөзбен ашып,

Өткізіп ой електен өлеңімді,

Қайраткер қаламыммен ақылдасып.

Бұл күнде сөз базары көтеріңкі,

Жүлде де жүйріктермен тақымдасып,

Жасаған қырық жылдың жеңістерін,

Аймаққа жырдан маржан шашу шашып.

Облыс ақындары айтысына,

Арнаулы келіп тұрмын қадам басып.

Тереңнен сөз асылын теретұғын.

Шешендер ойы алымды, сөзі шырын,

Домбыра қызықты етіп айтыс күнін.

Ақыны Жанкелдиннің інім Нұрхан,

Сөйлеші ауданыңның шаруашылығын.

Топ көрсем тоты құстай таранамын,

Қырандай қиқу шықса қаранамын.

Желдетіп жыр нөсерін төге салсам,

Көлдетіп толтырамын жер алабын.

Самсаған қиялыммен көкті шарлап,

Басында бұлғыр шыңның дем аламын

Сайраған сан бақшада мен бір тоты,

Жайлаған гүл райхан, көк алаңын.
Сәтеке, маған бір сөз арнап едін,

Жарыста жаннан кейін қалмап едің.

Ұлы шу, той-томада топтан озып,

Желіспен жер таныған тарлан едің.

Жағынып жауыздарды мақұлдады.

Мадақтап маңғазсынған манаптарды,

Сұранып сұр таңдайлар тақылдады.

Бір есер бір сом ақша тастай берсе,

Зар-жағы жалыққанша қақылдады.

Жамандап жарым теңге бермегенге,

Қазбалап көп алдында тақымдады.

Егесті жөндейміз деп жөн еместі.

Ежіктеп елді екіге бөліп алып,

Бергісіз айтыстары төбелеске.

Ақыны біздің заман жүзі жарқын,

Өзінің мадақтайды туған халқын.

Сауыққой, салтанатты, көңіл ашар,

Қостайды қазағымның сүйген салтын.

Секілді алтын қанат көк еркесі.

Әлемге нұрын шаша соқты самал,

Секілді жер жаннаты көлеңкесі.

Жау шіркін, қалды білем бір ойланып.

Жасанды жер серігі жұлдызша ағып,

Шыққанда жердің шарын шыр айналып.

Аузына өсекшінің құйды құмды.

Жаһанға жаңа ғылым жарық еткенде,

Селк етіп, зәресі ұшып көзін жұмды...

Ғылымның шыққан биік асқарына,

Талпынып таң нұрына қанат сермеп,

Жетті еркін ғұламаның аспанына.

Қарайды түндігімнен Күн күлімдей.

Тұтқасы алты әлемнің Совет елі,

Айналған жер шарының кіндігіндей.

Сыр ашып сынасуды мақұлдады.

Торғайдың топтан озған жорғасымын,

Жанкелдин Әлібидің атындағы.

Көлдердің аумағы мол шалқарындай,

Келеміз табиғатты бағындырып,

Өмірде қонған бағым шайқалынбай.

Ауданым облысымның құбыласындай,

Бәрінен дулығасы асқақ тұрған

Үдетіп екпініміз бір басылмай.

Қар суы - қатық болып құт орнаған,

Ырыстың, алтын қазық шынғасындай.

Жайратып жау жазасын берген Торғай.

Өткізіп бір басынан талай тартыс,

Қария жүз он беске келген Торғай.

Тербелген тал-қайыңдай көшемдегі.

Торғайдың күнгейіне көлеңдетіп,

Ту тіккен революция жаса ерлері!

Сөйлеп бақ, теңдесуге жарасаңыз.

Табысым таудан биік болса-дағы,

Таспаймыз, кішіпейіл - аласамыз.

Біздің көп танғажайып тамашамыз.

Келсе де Қазақстан қай түкпірі,

Тайқымай табан тіреп таласамыз.

Тағы да сіз көрмеген талай қалды.

Нақыштап, әшекейлеп зәулім биік,

Салдырдым сауық үйі сарайларды.

Айнала колхоз елі қалаланды.

Радио үй басына саңқылдайды,

Жеп-жеңіл жер бетінен хабар алды.

Көркіне көзің тоймай таң қаласын,

Жалықпай «Жаңа тұрмыс», Шұбалаңға,

Жеті күн тамашалап айналасың.

Толтырған байлықпенен ел қанбасын.

Атақты алтын кентті Албарбөгет,

Дер едім көрмей жүрсің, құр қаласың

Осыдан таңғажайып үлгі аласың.

Ғажайып төрт түлікті мекен жайы.

Салдырттым салтанатты мал қорасын

Өтінем, тілімді алсаң, бір барарсың.

Бар десем кей ісіңде кемшілігің,

Несіне мойындамай арланасың?

Салақсың, кем-кетікті санамайсың,

Радио колхозыңның көбінде жоқ.

Жым-жылас құлаққа ұрған танадайсың.
Бар екен колхозыңда қамыс қора,

Халыққа аты мәлім таныс қора.

Әйтеуір әлеуметтің көзін алдап,

Салыпсың ауданыңда он үш қора.

Келмепті жаңа құрылыс жобасына.

Жарбиып жар басында жантайып тұр,

Ұқсайды Қожанасыр моласына.

Тәсілін таба алмапсың о басында.

Кеткендей қасқыр талап қабырғасы,

Жазылмас май жақса да жарасына.

Көп сурет беріп өзің ауданыңа,

Биік шың, теңеп құздың аңғарына.

Байлықты, берекені, көркемдікті,

Алыпсың бәрін жиып албарыңа.
Қала ма барлық аудан артта сонда.

Кеткенде бәрі саған аударыла.

Кетіпсің шығыңқырап шеңберінен

Көлеңке келем беріп аумағыңа.

Қырық жыл табыспенен толғанына,

Тілде сөз, қаламда із көп деген рас,

Сенің бұл айтқаныңнан аңғарыла.

Көрсеткіш артық үлес табыс қосып.

Ғылымның салмақты көп саласына,

Мәдениет баспалдағын басып көшіп.

Түрлерін жұмысымның салалаған.

Келісті көңілі зерек, қолы шебер,

Меңгерді техниканы үш жүз адам.

Өзімізден оқып шыққан кадр - маман

Ойы алымды, өнерпаз жетік ұста,

Тудырған осыларды жаңа заман.

Кіріп шық, жатқан шұқыр қазбасына,

Сауысқандар тұғыр ғып күлісіп жүр,

Қотыр қойдың мініп ап таз басына,

Сұлулап салдым дейсің сәнді сарай,

Сөз бен шаруаң арасы алшақ қалай?

Ақын сейлер халыққа пайдалыны,

Таппаса талғап-талғап ойдағыны.

Сөйлессе әдеппенен бір ғанибет,

Соқпаса қайдағы мен жайдағыны.
Көріп пе ең «Аққұм», «Тосын», «Қарақұмды»,

Сыртында қоңыр бұйрат «Балақұмды».

Жерінің жемісінен шық тамшылап,

Май қылған кебісім мен балағымды.

Жаз көшіп, қыс қыстайтын тың ойымды.

Ішіне тал, көк теректі, көк ырғайы,

Бұтадан аттың басы бұрылмайды.

Салбырап мәуелері тәжім етіп,

Сыбдырлап жас арудай сыбырлайды.

Қайтады қарашада қаз бен үйрек.

Білгендей ел келерін ертең-бүгін,

Батысқа аң жосиды тау жебелеп.

Түскенше боқыраудың бозқұрауы,

Тұрады мұнарланып алқара көк.

Ерте өргізіп, кеш қойын қайтарады.

Болғанша күзгі мезгіл күзем айы,

Теңелді ақауызға марқалары.

Шел басып тұла бойын туырлықтай,

Мамықтай ырғалады арқалары.

Ерқаттың етке берген бағландары

Кір тартып алты пұттан шалқалады.

Ғажайып сиырымның сүті артты,

Бұзауым құлан-өгіз гірін тартты.

Түйедей ту сыртына қом арқалап,

Шыға алмай өрге басып жүре жатты.

Жылқым бар сәйгүлікті қазан аттан,

Жығылмас шабуылда қазақ аттан.

Тай қымыз, құнан қымыз, дөнен қымыз,

Тең-теңдеп қара нарға сабаны артқан.

Шаттықта жүрегінде жел кернеген.

Тегештей тай жүзгендей қымыз құйып,

Алыңыз, алыңыздар, кел-кел деген.

Әңгіме-думан қызып қызғылықты,

Жатқаны ажуаласып тең-теңімен.

Түндігі ақбоз үйдің желпілдеген,

Осындай салтанатың бар ма сірә?

Озбасаң бүгін қалып, ертең менен.
Сәт:

Аралап барып қайттым Сіздің елге,

Екеулеп зер салайық осы жерге.

Үйінде Алпысбайдың алты бұзау,

Бірге отыр адамымен бұ да жөн бе.

Тұтасқан қотыр барлық денелері,

Әлі жоқ алдындағы шөбін жеуге.

Сыпыртып осы сөзді Қайырбегің

Жұмсамай мал дәрігерін емде деуге.

Қораның қидан қалап қабырғасын,

Дедің де суық соғып дамылдасын.

Ақ боран, үскірікте қора салып,

Сақтайсың қалай аман малдың басын?!

Қыс күндер қора салу, айғағы ғой

Өрісі шаруашылықтың тарылғасын.

Шырағым, ал мойныңа кемшілікті,

Айтылған анық факт, сөз расын,

Еске сап ескертемін достықпенен,

Түзет деп кеміс-кетік шаруасын.

Жөні жоқ жаурап өлген сегіз жүз бас,

Бұл қойлар мойындайсың, шындық рас.

Күзетпей түнде қойын жалқаулықпен,

Қасқырдан көп шығынды көрді Молдаш.
Нұрхан:

Тұра ма сөз қуған соң бадаладай,

Сыпайы сөйле, ақыным, қараламай.

«Хан сыртынан жұдырық» соқпа, Сәке,

Аймағын ауданымның араламай.
Осы ма өтірікпен мықтағаның,

Аға деп көңіліңді жықпағанмын.

Жағалап өтірікке жамбастадың,

Білмеп пе ең қортынды әлі шықпағанын.

Дәл бүгін еңбекке ақша бөлінген жоқ.

Сен өзің жасадың ба бұл есепті,

Отырсың сырттан соғып мақтаған боп.

Күй түгіл, бойда қуат, жәй қалмапты.

Жылы су, жем жегізіп байқайды екен,

Малға жай жанын күтіп үйге алмапты.

Соларды көрсем сүйіп, тамсанғамын.

Колхоздың шаруасын басқаруда,

Менің бар жүз қаралы комсомолым.

Ай сайын шүйгін жайып қоныстайды,

Жұтқызып Қошалақтың құдық суын.

Жас жігіт көріп пе едің Шортанбайды.

Жарылып қошқарлары құйрығынан,

Таяқтап қуаласаң жорта алмайды.

Сарагүл оның сүйген келіншегі,

Жарыста одан озған ешбіреу жоқ,

Бордақтап баққан малын семіртеді.

Қалаңда қыз-келіншек көп-ақ екен,

Бозбала, жастың жалқау еріншегі.
Бозбала Бұзауғали бұзау бақты,

Әкесі алпыс сиыр бұзаулатты.

Болған соң малы семіз көңілі жай,

Өзіне бір жан жолдас қыз аулапты.

Қалайша қызымды айтпай жай қалайын,

Көргенде балаларымды аймалаймын.

Кой бақты орта мектеп бітірген соң,

Қарағым, Күнжамалым, айналайын.

Ер жүрек туған бала жасқана ма?

Бәрі де сыйлық алып қырық жылдықта,

Атағы мәлім болған астанама.

Күн сүйіп, ай қонғандай тамағына.

Ойланып осы жылы кіргізіпті,

Малшылық мамандықты сабағына.

Бәрі де мәпелейді баласындай.

Ғылымның кең бұлағын ағытты олар,

Сан өлке, тоқсан судың саласындай.

Көп әлі бізге қуып жетпекке елің.

Сен-дағы жеңілместің қамын істеп,

Бір талай омыраулап текпектедің.

Мен сендей көшеге гүл төсемедім.

Ескі үйде есігі тар әлі отырсың,

Қалаңның қоқыс басқан көшелерін.

Кірсейші бір шатырлы есікті үйге.

Аралай клубыңды барып едім,

Ишанның әлі отырсың мешітінде.

Сен-дағы құрғақ даумен созбалама,

Қойсайшы, егіз қозы секілді едік.

Мен қойдым, сен де енді қазбалама.

Отырған Аманкелді ауданы елдің,

Ерекше бір байлығы тағы жердің.

Бәрі де дүнияға шығып жатыр,

Тығылып жер астында жатқан кеннің.

Пайдасы мемлекеттік қаншама көп,

Бокситтен жасалатын алюминің.

Қызылқозы және де Қызылталдың,

Байлығын іздеп тапқан өзің көрдің.

Алюминнен жасалған самолетпен,

Қалаға екі сағат ұшып келдің.

Завод үшін керекті көп материал,

Күнде алып жатқаны инженердің.
Нұрқаным, елу сегіз осы жылда,

Табыспен тасқындаймыз өрлеп шыңға.

Ынтаның, ынтымақтың салтыменен,

Ерекше қой өсірмек болдым тыңға.

Көбейтіп көлдің түрін, малдың санын,

Береміз сонда саған тура сынға.

Белгісі байлығымның осы емес пе,

Жаңа жылда ие болдым Қызыл туға.

Қызыл ту қызықтырып бар әлемді,

Бөленді менің халқым асыл нұрға.

Орындау осы жылы түгел бәрін.

Табыстың тасқындайтын кілтін бұрап,

Жасаймыз қаһарман күш, жігер жалын.

Елге бір жаңа хабар сөз келіпті,

Зор бақыт ырысыма кез келіпті.

Бестаудан жаңа совхоз ашылмақ боп,

Бұл хабар қуанышты тез келіпті.

Кеудесін мақтаншылық жел керіпті,

Болады табыспенен ел көрікті.

Келеді енді қашан деп тұрғанда,

Біз көрдік жалғыз келген Қарбеновты.
Бір сыр бар ел көңілінде көтермелі,

Сансыз күш сар даланы күңірентіп,

Жиналды жаңа қоныс мекенге елі.

Халыққа келді тосын бір сын қатты,

Деп сызды қала орнайды бір сымбатты,

Ақорқаш алпыс көлдің айналасы,

Ай болмай айқай-сүрең, гүрсіл қақты.
Таң қалдым өнерпаздың келбетіне,

Қор төкті таң-тамаша жер бетіне.

Ғалымдар қазық қағып, сымдар керді.

Ақбелес, Арал көлдің жел бетіне.

Қолданып жеңіл тәсіл - амалдарды,

Орнатты айналаға қамалдарды.

Қаратас, асыл болат тау-тау болып,

Сырғытты қолдан-қолға самандарды.

Қаланды қабырғаға тас пен кесек,

Бір күнде үшкүндікті орындады,

Еңбегін ешбіреуі етпейді есеп.

Жалықпай жанын салып жатыр бәрі.

Сырылдап нәскүріктер, балта шауып,

Басында балға, қашау шақылдады.

Жарқырап жабылуда шатырлары,

Аз уақыт ауқаттанып алғаннан соң

Түкіріп асыққаннан қақырмады.

Толтырды тамашаға Алакөлді.

Түскендей ел басына көк жүзінен,

Ғажайып бір сәулетті қала келді.

Ел бетін ауыр істің бір қайырды.

Теңіздей тербетіліп егіні өсті,

Шұбыртып жүргізді көп комбайнды.

Еңбекке көрдім елдің, жабылғанын.

Үйілді тау-тау мая баз басына,

Білмеймін қалай жиып шабылғанын.

Зырқырап «Победа» мен шыр айналып,

Қар түспей көріп қайттым үш қаласын.

Жайлады Қайыңды мен Мүлкіләнді,

Қосқыз бен Бөбекейге жылқы барды.

Ақшақұм, Қарасайдың арасында,

Қой қаптап, майға пісіп былқыған-ды.
Сиырлар Базылбек пен Жалау барды,

Ентікті майға пісіп танаулары.

Қарқынның қаһармандық арқасында

Еңбектің жанған оты алаулады.

Ортайды ойдағы сөз жүрген кернеп.

Сәтеке, аяқтайық осы айтысты,

Айқаймен ауыз кеуіп, кеттік терлеп.

Асыл тас айдын шалқар көлден шығар.

Тарихты тәтті сөзбен таңырқату

Көзі ашық, тілі орамды ерден шығар.

Кейбіреу майып болған бір апаттан,

Дүние кейбіреуге кең жай беріп,

Кейісін тар қапаста зар жылатқан.

Бірінің біреуі орнын ала берген.

Тамаша талайлардың еткен ісі

Аңыз боп ел аузында қала берген.

Әр түрлі әңгіменің келесінен,

Батырдың, бай, жарлының уақиғасын

Қарттардың көп есіттім кеңесінен.

Келтіріп кестесімен сөз жүйесін.

Бір топта тамсандырып айтып өтті,

Қарғаның бір ғажайып әңгімесін.

Өмірге кім араша сөнерінде,

Айтыпты бір әңгіме Қарға дейді,

Халыққа сырын шешіп өлерінде.

Мәпелеп, сусын беріп басында отыр,

Ақсақал, игі жақсы жиналысып,

Қарғаның көңілін сұрай осында отыр.

Алтынды асыл тонның жағасындай,

Халықты қайрымымен қандырушы ед

Ортаймас отыз бие сабасындай.

Кішінің көрінуші ед анасындай.

Алдына бәрі келіп еркелеуші ед,

Өзінің бір жансүйер баласындай.

Ұстаздың ұлы ғалым данасындай.

Қылығы қартайса да қыздан артық

Он бес пен жиырманың арасындай.

Әйел деп төмен етек қорашсынбай.

Сұқтанып ерлі-зайып арасына

Сүйсең жар деуші еді жұрт бол осындай.

Бір шолып қарап алып айналасын,

Халыққа өсиетін айта келіп,

Сөйледі көзіне алып Қарға жасын.

Алланың аманатын бермейтұғын,

Жаралып бұл дүниеге келгеннен соң

Жан бар ма көресісін көрмейтұғын?

Бұл күнде сырқаулықтан кетті күшім,

Аяқты шалыс басқан ғарып пенде

Ақырда еттім демек соның үшін.

Бақ қонып, құтың аумай албарыңнан,

Дүниенің домбырасын бұрай-бұрай,

Жанталас, таптым жарық жанжалымнан.

Кедергі тұсау салды кәсібіме,

Пендеге пенде болмай өтейін деп

Байлардың жалданбадым есігіне.

Жоқтықтан жүдеушілік көрді басым,

Халықтың қазынасынан не пайда бар,

Бермейді бейнеттенбей бай дағы асын.

Жоқтықтан жұрт малына құрық салдым,

Бүтіндеп бой-басымды жанталасып

Жексұрын малдыларға ұры атандым.

Жүргенде қара таппай ұрынарға,

Құтты бай құрығымнан сескенген соң,

Деген жоқ жаман атақ мұны Қарға.

Құла түз, құз бен шыңды қылдым тұрақ,

Бірдікін бірге әкеп матастырып,

Соқтықпай момындарға жүрдім бірақ.

Орынбор, Омбы, Сібір, Сыр, Қуаңнан,

Келемін жылқы тартып топтап айдап,

Алғандай қалың малға бір құдамнан.

Орман, тау, сай-саланы қонақтадым,

Кісіге көңіл еткен бөліп беріп,

Көбісін өз бойыма жаратпадым.

Талайын тізеге сап нығарладым,

Болса да қандай алып асқан балуан

Қос қолдап бір ұрғаннан шығармадым.

Болған жоқ жолға бөгет, қанды қақпан,

Талайы қараңғыда қарсыласып,

Боп жүрді бір салғаннан қаза тапқан.

Жерім бар өлмей кеткен бір ұяттан.

Кетейін жан барында сіздерге айтып

Кейінгі кеңес қылсын біздің баптан.

Келемін топтап айдап күн-түн қатып,

Үстіне қалың елдің келіп қаппын.

Қарасам түн түріліп, таң да атып.

Көрінді оны-мұны жақын маңда,

Болған соң көзге түсіп қалатындай

Мен келдім паналауға бір көп тамға¹.

Қойшылар өрістетті қойын айдап,

Ұңғыны өрлей қонған қалың ауыл

Шаңдатып жылқы қуды, бие байлап.

Ақсақал қыр мұрынды, ұзын жақты,

Боз атты қамшысымен сипай түсіп,

Ырғалып аяңдатып келе жатты.

Қашуға келмей қалды менің шамам,

Белгілі «ұры қуыс, бөрі жалтақ»

Қысылып мен барамын онан жаман.

Жан-жаққа мойнын бұрып қарамады,

Қаңтарып ақ боз атқа шідер салып,

Қорымды жаяу кезіп аралады.

Бір тұрып, аяқ жақтан тағы отырып,

Оқыды ұзын сүре соза тартып,

Көп уақыт отырарын алдым біліп.

Тығылып жатқан мені көреді-ау деп.

Қалың ел хабарланып ұстап алса,

Сазамды ұмытпастай береді-ау деп.

Бір айла тапқаныма мен қуандым,

Еңбектеп молалардың арасымен

Бір көрге үңірейген кіріп алдым.

Молаға ақ киініп жатқан едім,

Көрқап боп көрден шығып, елді үркітіп

Көп олжа қорқақтардан тапқан едім.

Ысқырып көрдің ішін ызыңдаттым,

Аузымды қисаңдатып, тісім қайрап

Көтеріп көрден басым жылмаңдаттым.

Оқыды қирағаттап кәлам шәріп,

Көр ішін күңірендіріп бір көрінсем,

Қарайды, сескенбейді көзін салып.

Қауіпсіз еш нәрседен болмай ғапыл,

Қағынып етек-жеңін түрегеліп

Аяңдап маған таман келе жатыр.

Құтылам бұл қу шалдан енді қайтып,

Еңкейіп тесіктен кеп қолын сұғып,

Шап беріп сирағымнан алды тартып.

Саусағы сирағыма кетті кіріп,

Ақырып бір қолымен айналдырып,

Қамшымен шыпылдатып қояды ұрып,

- Төңірден не деп қарғыс алдың?- деді.

Бауыздап сен залымды жоқ қылайын,

Жан беріп жаһаннамға барғын-деді.

Қамшыдан оңай қайтіп жан шығады,

Тұла бойым көк ала қойдай болып,

Қан шұбап қабырғамнан тамшылады.

Іс қылған бос қулықты надан едім,

Әл білмей ақымақтықпен түстім қолға,

Мал ұрлап, елге қайтып барам- дедім.

Құдайым кездестірді мұндай зарға,

Шыбындай бір жанымды құтқара көр,

Жылқымның жетектегі бәрін ал да.

Егер де көрқап болсаң, басыңды алам,

Екінші мұндай іске үйір болма,

Өзіңнен зорлар шықса, келмес шамаң.

Әркімнен айлаң асып жүр екенсің,

Талабың тай жегендей, тауға өрлеген,

Тауаның қайтпай жүрген неме екенсің.

Жастықтың кім жүреді қосын жекпей,

Әр істі аңғарына өлшеп істе,

Арасы әр адамның жер мен көктей.

Байқадың қарт ағаңның мәні-жайын,

Еңбек қып алғаныңды шығындатып,

Сен иттің малыңды алып не қылайын!

Шал сонда атқа мініп болды жүрмек,

Мен сонда қол қусырып сөз сұрадым:

- Көрдім деп қалар екем сізді кім?- деп.

Ғибрат бұл ісіңнен таптың пайда,

Сұрасаң, менің атым Төлек Жәуке,

Мерт болдың арыстандай шапқан айға!-

Ешкімге білдірмедім бұл хабарды,

Ұяттан өлмейді екен адам ғапыл,

Қайтейін, әттегене-ай, ұрдым санды!

Бұған да әжептәуір мезгіл өткен,

Тағы да бір сырым бар Гүлсін жайлы,

Айтылмай жүрегімде жүрген көптен,

Кетейін тіл барында сіздерге айтып,

Кейінгі кеңес қылсын біздің кептен.

Ақырсам айдай әлем қалтыраған,

Жасым бар сол уақытта отыз бесте,

Өзімнен кетпейтін кез артып адам.

Қашаннан қара тамыр іргелі еді,

Қан тамып қылышынан қылшылдаған

Қарғаның қағындырған күндері еді.

Сыйғызбай ыстық қайрат бойды кернеп,

Ішінде қалың ағаш паналаймын,

Ауылдан жылқы алуға шыққан желдеп.

Тасалап жас қарағай панасында,

Аттанып шөлдегенсіп елге келдім,

Аяңдап намаздыгер шамасында.

Баруға соған тура ұрдым қадам,

Осы үйден сусын ішіп шығайын деп,

Атымды байлап тастап, кірдім соған.

Бір кемпір қарсы шықты құман алып,

Қайрылмай өте шықты әлгі кемпір

Келіп ед есендескім тұра қалып.

Ақ білек, ақ саусағы тартқан сымдай,

Аққудың көгілдірі секілденіп

Жан-жаққа көзін салып мойнын бұрмай.

Жүрегім төмен тартып, бойым елтті,

Түймесін мақпал пешпент қадап отыр,

Сүп-сүйір саусақтары инеге епті.

Жат қызға жат жолаушы жанаса ма!

Біреуі босағада, бірі төрде

Лықып тұр сырлы піспек қара саба.

Жолаушы ем, жоқ қараған бір нән талап,

Күн ыссы шөлдеген соң жолым жырақ,

Келіп ем жұтайын деп сусын шалап...-

Ол түгіл елең етіп міз бақпады,

Өзінің ісіменен бола берді,

Назарлап қарау түгіл, тіл қатпады.

Шараға қымыз құйдым пісіп-пісіп,

Қыз сонда маған қарап езу тартты,

Жатқанда тегешімен қымызды ішіп.

Ол қызға көзін қысып ыржаң етіп,

Түймесіп қадап қойған шапанды алып

Киді де, үйден шығып қалды кетіп.

Баяғы өзім көрген жөнге кеттім,

Кешкілік жылқы өрісін бетіме алып,

Ағаштың арасында тағы күттім.

Қараңғы жарық айсыз түнге айналды,

Пысқырып қалың жылқы желдегелі

Ағашқа бетін бұрып ыңғайланды.

Әндетіп, жортақайлап, өлең айтып,

Үстімді басып жылқы өтіп жатыр

Қараймын бір тасада мен де жатып.

Күзетсіз, иесіз жатқан елдің малы,

Ызыңдап құлағыма естіледі

Біреудің баяулатып салған әні.

Келеді қаннан-қапер дым білместен,

Бір жігіт қосарында бір аты бар

Жанымнан өте шықты кідірместен.

Жағалап мен де жүрдім оған таяу,

Екі атты бір ағашқа байлап тастап,

Жүгіріп жігіт кетті елге жаяу.

Келмеді, кетті біраз уақыт өтіп,

Аттары бір ағашқа байлаулы тұр,

Келер деп мен ойладым әлде нетіп.

Тыңдасаң, білінбейді ояу дыбыс,

Байтөбет анда-санда бір маңқ етіп

Қара мал түн ортасы тартқан күйіс.

Қарадым назар салып көріп атын,

Ат-тұрман, әшекейлі алтын жабдық,

Жігіттің тамаша еттім салтанатын.

Ел кезген қарақшының бірі ме деп.

Болмаса бір сүйгені мұның болып,

Қыз алып қаша жүрген түрі ме деп.

Салпы ерін, салқы төсті, бөкен санды,

Оқтаудай бауырынан жарап қалған

Қыл сағақ, қамыс құлақ, майда жалды.

Сұп-сұлық тұр байлаулы қылмай елең,

Ығысып, құлақ тігіп, шошайысып

Көрген соң ысырылды келген менен.

Біреуін он жылқыға баламай ма,

Екеуін ұрлап кетіп, елге барсам,

Біріне бір қыз беріп қаламай ма?

Келмеген дүниеге мұнан бұрын,

Бір-біреуі жесірлік малдар екен,

Бара ма күйіп кетіп берген бұлым?-

Жетекке тартынбайды желдей есіп,

Екі атты бір тасаға байлап тастап

Болар деп артын күттім тағы нешік.

Күлісіп, әзілдесіп, күбірлесіп.

Жалтақтап көрінгеннен үрейленіп

Бірі алда, бірі артында жүр-жүрлесіп.

Бір жігіт, бір қыз бейне ерлі-зайып,

Манағы қойған атын таба алмай жүр,

Жым-жылас орынынан болған ғайып.

Тыңдады жан-жағына құлақ салып,

Шайтан ба, жын көтеріп әкетті ме,

Байлаған осы еді ғой жерім анық.

Ол екі ит кетіп қалды қайда зытып,

Деді де жолға түсіп жігіт кетті,

Қыз қалды, орынында үні бітіп.

Сырлары мағлұм болды оның бірақ,

Өкшесі тық-тық етіп ол жігіттің

Алыстап бірталай жер кетті жырақ.

Кез қылған оңашада құдайым деп,

Қапыда қараңғыны пайдаланып,

Бұйырса қызды да олжа қылайын деп.

Шылбырын қос бедеудің іліп алдым,

Манағы жігіт кеткен дабыл жолмен -

Қайдасың, жүр деп қызға жетіп бардым.

Жүрген деп бағанадан қайда қаңғып?,-

Көтеріп қол боқшасын маған беріп,

Үстіне қыз күреңнің мінді қарғып.

Бұрыла алға түсе кеттім тартып,

Қыз мені қараңғыда аңғармады,

Тілдесіп сөз айтпадым «жүрден» артық.

Қарғаға кез болмаған мұндай олжа,

Қыз мінген күрең атқа көзім түссе,

Шалмайтын бір көк айыл шаңқан жорға.

Қолында алтын қамшы жарқылдаған,

Қайшылап қос құлағын арындайды,

Қара жер дүбірінен солқылдаған.

Сүзгілеп пысқырады жерді тарпып,

Ойқастап бір бүйірлеп бұлаң қағып,

Оралып қыз келеді қайта шалқып.

Жұқпайды мысықтай боп жарлау жерден,

Оқ бойы қыз алдында кетіп барам

Бір жан жоқ түн ішіпде бізді көрген.

Қыз атқа ие болды емін-еркін,

«Басыма мына құрғыр тұрмады» деп,

Қолға алып қыз ұсынды кәмшат бөркін.

Артыма қолым созып кейіншектеп,

Қойныма қыздың бөркін тыға салып,

Жөнелдім «ілесе жүр, келіншек» деп.

Кейде бір тілдескім кеп кеулім ауып,

Қан күрең дөңгеленіп келе жатыр,

Ақ көбік омырауын кеткен жауып.

Жымыңдап көк жұлдызы күлімдесіп,

Күлдірлеп күміс әбзел қоңыраулатып

Бейне бір жөнелгендей шайтан көшіп.

Сүйеді таң шапағы бидай өңнен,

Еліктей шыңнан қашқан елең-алаң

Кезінде асып түстік қоңыр дөңнен.

Тартқандай берен тонға оқа жиек,

Оқ бойы қыз алдында домбай көкпен

Ағызып ауыздыққа келем сүйеп.

Күлдірлеп күмбездері көңіл ашып,

Тәңірінің бергеніне шүкірлік деп

Келемін шаттық кернеп судай тасып.

Түнімен тоқтамадым бір кідіріп,

- Сұлуым, танимысың жарыңды?- деп,

Оралып аттың басын келдім бұрып.

Жас тамды көздерінен мөлдір бұлақ,

- Япыр-ай, не жазығым бар еді?- деп

Қыз сонда аттан талып түсті құлап.

Жығылды ғапылдықтың уына елтіп,

Секіріп түсе қалып, қыз қасына

Отырдым, орамалмен бетін желпіп.

Отырдым сипап қыздың маңдай шашын,

Түймесін ағытқанда демін алып

Көтеріп алды «уһ» деп жерден басын.

Ағызды мөлдіретіп көзден жасын,

- Бар еді не жазығым айырғандай

Зарлатып сүйгенімнен, замандасым?

Жар етіп, жақсы көріп жағынбағым,

Айырып алғанымнан зар жылатып

Мұншама қор еткенің не қылғаның?

Қыздарға қылығыңмен жақпадың ба,

Кім едің елге сыймай шығып жүрген

Барыңды маған бола сақтадың ба?

Бұл дәурен қолда үнемі тұрмайтұғын,

Қан ішкен, қара жүрек залымбысың,

Жазықсыз жанға рақым қылмайтұғын?

Дидарын таң атқан соң көрсем анық,

Кешегі менменсінген кербез сұлу

Қарасам көз тоқтатып, назар салып.

Жазғандай жаратқаным мен не дедім,

Жас балғын жазығы жоқ бейшараңа

Жазғырып жарық сәуле бермегенің...

Бар еді ашушаңдық бір мінезім,

Қыз сөзі шымбайыма батып кетіп

Мінеки сонда қызға айтқан сөзім:

Емеспін сүйген жарың жүрген кел деп,

Аулыңа кеше кешке барып түстім,

Жолаушы жан едім деп жүрген желдеп.

Шапанын тамырыңның қылып ермек,

Көсілген аяғыңды бір жимадың

Көргенсіз кісілердей жаттың көлбеп.

Жағымды жат мейманға жауап бермек,

Мас болып махаббаттың сырасына

Кепиет кеудеңізді кеткен кернеп.

Бойды алып тәкаппарлық тас болмағын,

Айламды сол жігіттен асыруға

Менің сол сеніменен қас болғаным.

Сынатпай сыпайы боп түзу келер,

Басына заманақыр түскен кезде

Сен болдың ардақты қыз сөзге шебер.

Көрер ме ед жүрегіңді сенің жарып,

Өзіңнің еткеніңді өзің білмей

Сөйлейсің әр неменің басын шалып.

Мен сенің қызықпаймын жамалыңа,

Алдырған аңғалдықпен бір ақылсыз,

Атқа мін, апарайын жаманыңа.

Ерлердің елеп сүйген жолдасы едім,

Тәңірі айдап сені маған кездестірді,

Болмаса ат саурына салмас едім.

Тұрмаушы ед ерегіссем жаным төзіп,

Қыздардың осындай бір опасыздық

Мінезінен жүруші ем мен де безіп.

Кіруші ем қорықпай жаудың қамалына,

Мен саған, сірә, құмар емес едім,

Атқа мін, апарайын жаманыңа.

Сөндіріп тек қалмайын обалыңа.

Болмаса сөзіңді қой ер өзіме

Тап қылған төңірім шығар талайыма.

Жаратқан қызды сорлы бір құдайым,

Қарғажан, айтқан сөзің кетті батып,

Тыңдаңыз, мен жайымды баяндайын.

Амал не, тәйірім сізге қылса нәсіп,

Қапастан қашып жүрген мен бір тоты

Ол жігіт жарым емес болған ғашық.

Оларға дәулет берген құдай қалап,

Бар екен Қожакелді деген байы

Бықсыған өзі сараң, өзі салақ.

Жүреді көше жайлап ылғи соны.

Үстінен ала жаздай түспеуші еді

Көн шалбар, тері тымақ, сеңсең тоны.

Жаз шілде, қыс аязда, күнге күйіп,

Қорек қып өлген малдың өлексесін

Жемеген бір семізін ерні жібіп.

Бұл күнде жиырма алтыға келген жасы,

Кәсібі қауға тартып, қой бағады,

Өсірген осылай қып ата-анасы.

Ас, тойда мінеді екен жайдақ нарға,

Ет салып құрбан айтта алатұғын

Белінде жүреді екен шекпен дорба.

Аяққа көн шабата іледі екен,

«Па, шіркін, Қожекеңнің мырзасы» деп

Көрінген мазақ қылып күледі екен.

Жақтырмай елдің жақсы бір ісін де,

Мал беріп Қожагелді құда түсті,

Әкемнің жұрт күйінді бұл ісіне.

Мал үшін жалғыз қызын сатып кетті,

«Ей, кемпір, ақ батамды бұзбаңдар!»- деп

Өлерде өсиет қып айтып кетті.

Бар екен жалғыз ұлы жанған оттай,

Ешкімге құда түспей жүрген кезде

Келуші ед әкемізге ат құрғатпай.

Қызым жас, қоя тұр деп бермеген-ді.

Өкпелеп тең көрмедің бойыңа деп,

Өлгенде әкеме олар келмеген-ді.

Болар ма дәурен сүріп жүруге енді,

Қасына бір жас жігіт жолдас алып,

Бір күні саңырау күйеу ұрын келді.

Елеулі есік ашар етті тойын,

Жеңгелер желпілдеп жүр алым сұрап,

Түңілді көргеннен-ақ менің бойым.

Болмады көңілдегі сырды ашуға,

Отырдым тәуекелге белді буып,

Болар ма амал таппай құр жасуға.

Ыңырсып сары самаурын келді қайнап,

Алдына жеміс қосып төккен нанды.

Жем жеген мәстек аттай былш-былш шайнап.

Болар ең көрсең түрін жылағандай,

Сөйлегенде өгізше мөңірейді

Ұр да жық сөзі жардан құлағандай...

Әжеме бар мұңымды айтайын деп,

Жаны ашып, жақын жеңгем алып келді:

«Тіл алса мен дағы айтып байқайын» деп.

Қойыпсың бір құзғынға жемге беріп,

Жанында оның дәурен сүргенімше

Қалармын ебін тауып бір күн өліп!

Өзі де отыр екен етіп уайым.

Жата ғой төсегіңе ренжімей,

Көрерсің күнің туса, қалқатайым!

«Бұл жолы қалыңдығын көрді, жарар,

Тағы да мұнан кейін жасырын кеп,

Сүйсініп сүйгенімен мейірі қанар.

Қазақтың қағидасы солай болар.

Емес қой ат жетпейтін ауыл алыс

Берермін келсін десем өзім хабар».

Етіне бір бағланның қалды тоймай,

Дариға, күнім қашан туады деп

Жыладым әбден жүдеп ойлай-ойлай.

Барады көнбей тулап қыз қай жаққа.

Бар еді қыз ұзатқан тартыс ойын,

Мен бардым бой көтерер қыз ойнаққа.

Қосады домбыраға әнді жастап,

Аяғын Гүлсін-ай деп қайырады

Салмағын сөздерінің маған тастап.

Сөз айтамын сұлудың заңғарына.

Құба жонда құланның қодығындай

Аршалының жем болдың аңдарына.

Ойпырым-ай, ойпырым-ай, Гүлсін-ай,

Көрген де күнің құрсын-ай.

Күйінемін қамалып қалғаныңа,

Жарық көрмей жалғаннан өткеніңше

Иман сұра құдайдан жалбарына.

Ойпырым-ай, ойпырым-ай, Гүлсін-ай,

Көрген де күнің құрсын-ай!»

Дұрыс айтады деп күліп елдің бәрі,

Сондағысы осы қыз ба екен деген

Кісідей қарай қапты жас пен кәрі.

Жігіттің айтқан жырын айтып келдім,

Алдына қамқор ана жасым төгіп

Дедім мен жан күйігін тартып келдім.

Жалғыздың көтердім-ау деп обалын,

Ән салған сал жігітті сұрастырса,

Ботпайдың жалғызы екен, аты Ғалым.

Анамның ризамын бұл ісіне.

Жігітті жеңгем байғұс алып келді,

Домбыра етегінің жүр ішінде.

Шешеннің тілі ортақ деген көпке,

Барып тыңдап қайтатын уақытым жоқ,

Ән салсаң ұнатар ем тым әлбетте.

Жіберді толғай шертіп әнге салып,

Жұмбақтап бір-екі ауыз өлең айтты,

Басқаға түсініксіз, біздерге анық.

Біреудің біреу білмес мәні-жайын,

Бұлт басқан бір бейбақтың күн мен айын

Басқаны айтып, ана, не қылайын.

Аяусыз, айуанға жем, болған олжа,

Бұғаудан босанарға жәрдем таппай

Жем болған жапалақ пеп құзғындарға...

Еш адам білмей қалды бұл хабарды,

Ғалымға қымыз құйып, анам сонда

Азырақ бір күрсініп ойға қалды.

Қол созған талапкер көп аспанда айға,

Қапаста тұтқын болған ақ сұңқарды

Бұғаудан босататын ерлер қайда?

Тартып тұр қасіреттің зор бейнетін,

Әншейін аяқ асты қылман деуші ем,

Кешегі әкесінің өсиетін.

Болар ма мұны көріп менде төзім,

Қайратың жетсе сен ал Гүлсінімді,

Ақтарсың ақ сүтімді келсе кезің.

Жас жаны жазылар ма дәурен сүрмей,

Бұл қызға қайын да жау, төркін де жау

Уақиға бұл ісіңді қалсын білмей.

Ақыры алыс қалды бізді көрмей,

Тағында тәңірі саған жазған шығар

Шын сүйсең не қыламын сізге бермей.

Кемпірден бата тілеп сұрады енді,

«Өмірлі, бақытты бол, балларым» деп

Риясыз анам байғұс бата берді.

Асығыс аттанғанша тілдеспедім,

Сертім жоқ өз аузымнан менің берген

Анамның сөзін бұзып тіл кеспедім.

Құдірет жазса солай бар ма шарам,

Қолына қарақшының түсіп барып

Мен қалай ақтығыма сендіре алам.

Солған жоқ әлі жас ем қызыл гүлім,

Нахақтан мені жігіт бос күйдірер

Ер жеткен ер біле ме қыздың сынын.

Құтылмас қу жалаға қалмаймын ба,

Бәрібір қайда кетсем хақ бұйрығы

«Ат сауыры» деген атақ алмаймын ба?

Жеткізсін тәңірі сені талабыңа,

Екі елді жауықтырып кеттім бірақ

Анамның қалдым тағы обалына! -

Мінеки алыңыз, деп қолын берді,

Ақ жүзін аймаладым қалқи жүзіп,

Аққудай мекендеген айдын көлді.

Арада ай жарымдай сапар шектік,

Арқада жайлап жатқан қалың Жаппас

Ауылға сәске түсте келіп жеттік.

Ылдида отырған ел жаздай жайлап,

Шалқыған шаңқай түсте шағаладай

Көрінді ақ боз үйлер андағайлап.

Қанша ойнап-күлсек тағы сыр сұрасып,

Менде жоқ маңырамаға жетім тоқты,

Және жоқ паналайтын жыртық лашық.

Көп жылқы көк алалы мыңдап айдар,

Екеуі екі көлдің бетін алып

Қозы қос іргелес боп бірге жайлар.

Қызығып байлығына жалынбағам,

Арланып есігіне жалдануға

Ешкімге күнім салып табынбағам.

Болар ма жылу сұрап аралауға,

Амалсыз тұрмыс айдап көндірмекші

Біреудің босағасын паналауға.

Ол менен аямаушы ед мал мен басын,

Кісі еді кедей, жомарт, ер көңілді,

Түсуге кетті соған ықыласым.

Демалып аттанайық сусын ішіп,

Барамыз барар жерге кешке қарай

Барады аспан қайнап, күн тағы ысып.

Барармыз дәм бұйырып болса нәсіп,

Өзімнің сүйіп алған жарым деңіз

Айтпаңыз басқа жайды бір сыр ашып.

Шын достың уағдасы жоғалмас-ты,

Үйінен жүгіре шығып Қалша байғұс

Көрісіп бізбенен кеп амандасты.

Түсініп біздің жайды біле келді,

Сырт қызға сыр білдіріп қалмастай боп

Ішіне бір сұмдықты түйе келді.

Осы еді біздің дағы арманымыз,

Алдыңда көп әлеумет күтіп отыр

Ас ішіп аздап үйге алданыңыз!

Жиналып келіп қалды ауыл-аймақ,

Тетелес тең құрбыға хабарлауға

Бір атқа Қалша кетті мініп жайдақ.

«Алғаның құтты болсын!» айтып жатыр,

«Япырым-ай, мұндай сұлу көрмедік!» деп,

Кейбіреу келіп шегін тартып жатыр.

Самаурын қатар-қатар қойып жатыр.

Бір жігіт бір бағланды алып ұрып,

Шиге сап домалантып сойып жатыр.

Шеттегі бір ауылға тура жүрдік,

Келеді аттанған соң Қалша бастап

Ауылға бір бүйірлеу жақын келдік.

Қу Қалша сөз айтпайды бір сыр тастап,

Оңаша оқшау қонған бір ауылға

Қалшекең келе жатыр бір жамбастап.

Желілеп жағалауға бие байлап,

Қыз-қатын шағаладай дөң басында

Келеді алдымыздан андағайлап.

Шешініп, асыл киім алды жайлап.

Қалша да қыз қасында бірге қалды,

Артыңнан барармын деп жеңгетайлап.

Қайғысыз жүрген бір жан күліп-ойнап,

- Бар дағы ақ отауды иеленіп,

Түсе бер,- деді Қалша атты байлап...

Күмістен күмбез қаққан керегелі,

Сом темір босағасы дауыл жықпас

Болыскей шекетулі шегелері.

Жинаған көрпе-жастық шаймен тыстап,

Не керек бұйымдарын дайын еткен

Ауызбен бітіре алмас бәрін нұсқап.

Жыршылар, жырлай келді бетін аша,

Біреу ат, біреу шапан алып жатыр,

Әлеумет жиналып кеп дабырласа.

Сырттағы сыймаған жұрт түрді жабық,

Бір жүзік, бір орамал алмаған жоқ,

Балалар омырауына теңге тағып.

Мерейі болған үстем отын жағып,

Тыңдаушы, таң-тамаша отырсыңдар,

Ақыннан әлі күтіп артын бағып.

Көз жасын төгіп Қалша жылай барған.

Жиналған бозбаланың ортасына

Сүйінші мана Қалша сұрай барған.

Ат соғып шаршағаннан зорға келді.

Сұлудың әзіліне ортақ болып

Ер Қарға жығылатын орға келді.

Жалғанда өлмей Гүлсін тірі жүрсін,

Дүниеде мұндай сұлу болады екен,

Қарғаның арманы жоқ, ойбай құрсын!

Сымбаты артық Бәдіғұл-Жамалдан да,

Қыз Құртқа, сұлу Жібек пар келе алмас,

Теңі жоқ тірі жүрген адамдарда.

Көргенде болар емес көзің қанып,

Егер де осы айтқаным жалған болса

Мойныма өлтіріңдер шылбыр салып.

Буылған бұлқынарға шамасы жоқ,

Біреудің босағасын паналай ма?

Қайтеді онан басқа шарасы жоқ.

Отырған тамсандырды мына көпті, -

Қор болған кедейліктен, сабаз-ай!- деп,

Солқылдап Қалша жылап, жасын төкті.

Ер үшін тартынар ма ел көмектен,

Етелік деді бұған ағайындық

Қарғадай бірің бар ма, ерлік еткен.

Қарғаның бізден артық досы бар ма?

Елдессең, белдессең де, бәйгелессең

Жарайды қай ісіңе қосыларға.

Дейтұғын алтын Арқа жерім бар деп,

Бір қызға сөзге бай боп айтқан шығар

Тең құрбы, талай дос-жар ерім бар деп.

Елеулі елде екінің бірі едім деп,

Ол қызға сөзге бай боп айтқан шығар,

Қыз таңдап бір жаратпай жүр едім деп.

Қарғаның ерлігіне етсең баға,

Қыз қызылшыл әзілге ортақ етер

Бұл қызға етеміз бе мұны таба?!

Бәрі де бұл тілекті қабыл алған.

Қырық жылқы, жүз елу қой жинап алып

Қазына он бес нарға жүгін таңған.

Бәрі де сөзге келмей соңына ерген.

Кіргізіп жас келінін оң жағына.

Отауын кіші ұлының бірі берген.

Қарғаның туған екен жұлдызы оңнан,

Болғанша қожа бесін бәрін байлап

Қарғаның аулы екен жаңа қонған.

Ешбір жан айтпаған соң қайдан білсін,

Гүлсінді қалай алып келгенімді,

Әлеумет, әлі күнге білмей жүрсің.

Алаңсыз мені дәйім бұл сүйеді.

Үш тәулік өтіп еді арасында,

Бір күні Гүлсін қатты күрсінеді.

Қабағы түсіп, қатты қайғырып жүр.

Тұнжырап түсі қашып түтіккендей

Қайғыға тұла бойын алдырып жүр.

Көз жасың мұнша неге төгілді?- деп,

Сарғайып сар сүзектей кеттің жүдеп,

Гүлсінжан, кімнен тауың шағылды көп.

Жаманат, өсек тонын кидірді ме,

Болмаса сүйген жарың еске түсіп

Дауасыз жүрегіңді күйдірді ме?

Жарамды жаны басқа қайдан білсін,

Ойлаймын шарға түскен сорлы анамды

Сен жетіп арманыңа мәз боп жүрсің.

Алжуға әлі бітіп жеткен шығар,

Барымта, дау жанжалмен әркім тонап

Атаның аз дәулеті біткен шығар.

Барып кел, сорлы анамды сауықтырып,

Есіңде бар ма, сірә, жаным Қарға,

Кеткенің барлық елді жауықтырып.-

Біріне сездірмедім жүрген көптің,

Ай жүріп, арасында сапар шегіп,

Аулына қайын-енемнің келіп жеттім.

Есіктен сәлем беріп барып тұрдым.

- Шырағым, жоғары шық,- деді анам,

Қорғалап төменірек жерге отырдым.

Кемпірдің кеткен мені көзі тесіп.

- Отырған босағада себебің не?

Шықпайсың төрге, балам?- деді,- нешік?

Хабарым бар жігітпін әр тараптан.

Отырған босағада себебім сол,

Қорқамын төр аттауға аруақтан...

Жақсы болсаң жібермес аруақ қуып,

Гүлсінім жоқ болған күн келдің-ау, сен,

Көзіме көрініп ед түсің суық.

Айрылып жалғызымнан болдым дертті,

Қақбас ит, қатынымды тауып бер деп

Тап берген Тарақтының азары өтті.

Нақақтан Ошақтылар жатыр жанып,

Ботпайға қызыңды алып қашырдың!- деп

Ол жатыр Сіргеліден барымта алып.

Ошақты қызды өлтірген «болды залым»,

Қалыңмал адам құнын қоса даулап,

Екі рет тартқызбағы болды мәлім.

Жүзіңді шала-шарпы көріп едім,

Келді-ау деп сол шіркіннен сорлы Гүлсін

Өзімше жорамалдап біліп едім.

Сүйіндір, аңсаған бір мейрім қансын.

Мен сені текке келген жан демеймін

Талабың тәңірі алдыңда жарылғасын! -

Анаға тағзым еттім басымды ұрып,

Ұлықтан рұқсат алып кішілікпен

Сөйледім босағада тіке тұрып.

Ғафулық сұрайын деп сізге жеттім.

«Махфузда» тәңірім солай жазған болар,

Өзіммен Гүлсініңді жүптіленттім.

Оның жоқ менен бөтен досы мүлде.

Келгенде сонша жерден тілегім сол,

Жүрейін құлшылықта есігіңде.

Бергелі аруағына келдім сәлем,

Үш жүздің баласына мәлім болған

Жон кезген, жолым сұйық едім жаман.

Ғафулық алдыңыздан сұрай келген

Ғайыбынан тәңірі берген Қарға балаң.-

Өзінің омырауына жасын құйып,

Орнынан тұрып келіп мейірі түсіп,

Үш рет маңдайымнан алды сүйіп.

Қарғаның жаманаты жалған екен.

Өлсем де енді менің арманым жоқ,

Гүлсінжан өз теңіне барған екен.

Қарғажан, өрт екенсің жанып тұрған,

Бетіңнен ерлік сесі тамып тұрған.

Құдай-ай, тіл-аузым тасқа тисін

Қабыл ет көз жасымды ағып тұрған!-

Жүрегім енді орнығып байымдады,

Кемпірге арқа сүйеп алғаннан соң,

Қаймығып Қарға жаудан тайынбады.

Жиынға жылдам жүріп келіп жеттім,

Төбеге топ жиналып жатыр екен,

Шетінен келіп тұрдым қалың көптің.

Бәрі де таңырқады мені көріп,

Қырмызы қызыл шапан, жібек белбеу,

Басымда мақпал тысты сусар бөрік.

Көрінді әлеуметке салтым бөлек.

Бәрі де елең қылып амандасты

Жан-ау деп жүзі басқа жүрген келіп.

Жүрсің деп не жұмыспен, қай жерде елің?..

Сұраған сұлтан, төре, билеріне

Жауабым сонда мынау берген менің:

Дәмелі бір қаршыға соңына өрген,

Қалыңға қаңғалақтап адасқанда

Аққуға кез келіпті бір сұр мерген.

Өлмесін аққу маңғаз түсініпті,

Аққуды алып кетіп емдеп жазып

Ойнатып бақшасында ұшырыпты.

Көңілі шат, бақшада ойнар болмай алаң,

Хабарын иесіне айта келдім,

Құсыңды өзің ал деп тұрғанда аман.

Арқада сайран салып өстім арда,

Болған соң кісі хақы иеленіп,

Кететін шынымды айтпай жыным бар ма?

Жарасын, жаралысын емдей келдім.

Ақ ниетке қаралық ойлағанның

Артыма өлексесін теңдей келдім.-

Шөлдетіп кещелерді шаңырқатып,

Шешуін бұл жұмбақтың бірі таппай

Шулады әр нәрсенің басын шатып.

Қамалап тұра қалды ортаға алып,

Сен жынды кімді теңдеп кетесің деп

Ұмтылды кеппелері ашуланып.

Халыққа тұра тұр деп айқай салып,

Атына қамшы басып омыраулап

Ортаға келді жігіт топты жарып.

Ит деп сөгіп, қамайтын, ол не қылды!

Түйінін осы даудың осы шешер,

Сонан соң мейлің кімнен алсаң құнды!

Адасқан қаршығасы мен сұм екем,

Тап келген бір сұр мерген өзі болды,

Ерлікпен айла асырған бір қу екен.-

Қайтадан қамаласты ортаға алып,

Жоқ қылып қарақшыны кетелік деп,

Жіберді қамшыменен бір-бір салып.

Жібердім көк домбайға қамшы басып.

Қамшымен бір-бір салып кеткенімде

Жығылды бірталайы омақасып.

Көп халық келіп тұрды тамашалап,

Баяғы қызды ұрлатқан Ғалым екен,

Билерге келді жақын жанасалап.

Мен сорға бекер болды-ау сенбегенің,

Билігін осы даудың мен айтайын,

Тұрыңдар әділдігім көр де менің.

Бұрынғы абыройынан айрылмасын.

Көрсеттің көзімізге ерлігіңді

Жарайсың, бәрекелде, жан құрдасым.

Мен дағы сөндіремін күйгенімді.

Бұл жігіт осы ауылға күйеу болсын,

Тоқтаңдар, Тарақтың да, Сіргелің де.

Айырма сүйіп қосқан жан жолдасын,

Бұғаудан босатылған бір көгілдір

Шарықтап шалқар көлде сайрандасын.

Әлеумет әділдікті көзің көрсін.

Әуелде ақ батаны бұзған өзім,

Сондықтан бұл қалыңмал менен өнсін.

Тарақты көп сөйлемей енді келсін,

Шешілді дау түйіні, шер тарады,

Ағайын ендігісін өзі білсін.-

Тарақты жеке қалып нені қылар.

Билер де бұл билікке қанағаттап,

Тоқтатты даудың артын ұмар-жұмар.

- Билерім, билік тыңда енді менен,

Даушылар өз билігін өздері айтып

Тыныссыз, тындырмай ма әділ төрем.

Жомарттық жұрт алдына етті Ғалым,

Сүйгенін бір біріне қиысқанды,

Қисық қой бұл билікке тынбағаным.

Қайтейін кем жаралған қор жаманын,

Ғалымның мен алмаймын жалғыз тайын

Бейқұттан бір жұтаған болсын малым...-

Мінеки, билік-ақ деп бәрекелді,

Жездем деп Ұлы жүздің жігіттері

Кемпірге той жаса деп үйге келді.

Дұшпанға Гүлсін таба болмасын деп,

Бұл сырды айтпай кеттім әлеуметке

«Ат сауыры» деген атақ алмасын деп.

Сондықтан ұры атағым кетті шетке.

Кедейге кесірімді тигізбедім,

Жүргіздім құрығымды бай мен бекке.

Жақсыға жан сырымды сынатамын,

Жігіттер, тіршілікте түзулік бақ,

Алмаңдар маған ұсап ұры атағын.

Ақтан тілеп несіпті адал іштім,

Сырымның айтылмаған бірі осы еді,

Бір саласы жастықта еткен істің.

Білмеймін арғы жағын мен де жөндеп,

Келімсек деген жан жоқ осы елде,