Ә л е у м е т т е н у
3 - Т А Р А У
Тарау тағылымы
Осы тарауды оқығаннан
кейін студенттер:
алғашқы әлеуметтену, алдын
ала әлеуметтену, кәсіби
әлеуметтену және қайта
элеуметтену балаларды,
жасөспірімдер мен ересектерді
қалай қалыптастыратынын
біледі;
әлеуметтену мен тәрбиелеу
қалыпты әлеуметтік мінез-
құлықты дамыту үшін өте
маңызды екенін түсінеді;
■ құрылымдық функцияшылдар
мен конфликт теориясын
зерттеушілер әлеуметтенудің
жеке адамдарға және
қоғамға әсерін қалай
тұжырымдайтынын
сипаттайды;
■ өзін-өзі тану мен рөл ойнау
әлеуметтену мен өзін-өзі
бағалауға қалай эсер ететінін
түсінеді;
■ отбасы, құрдастар, бұқаралық
ақпарат құралдары, дін және
қоғамдастықтың әлеуметтенуге
қосатын үлесін сипаттайды.
92
3 -ТА РАУ
I
Бүл бала маймыл - психолог
I
Гарри Харлоудыңзерттеулері
үшін әлеуметтік қарым-қатынастан
аластатылып, жеке-жеке торларда
жабылған маймылдардыңбірі.
Нәтижесінде, олар жүптасуды немесе
өздерінің балаларын тәрбиелеуді
үйрене алмаған. Бұл тәжірибелер
нәтижесінде тіпті туа біткен мінез-
қүлықты да өзара әрекетке түсу
арқылы дамыту керек деген болжам
жасалған.
Әлеуметтену - мәдениетке және
қоғамға араласу үшін қажетті
ережелерді, тәжірибелерді және
құндылықтарды үйрену процесі.
Рөлдер - кез келген адамның
белгілі бір әлеуметтікжағдайда
көрсететін мінез-қүлқы мен ойлау
тәсілдері.
Әлеуметтену деген не?
Соңғы екі тарауда әлеуметтік өмірдің «жалпы сипаттамасын»-қоғамдар
мен мәдениеттерді қарастырдық. Бірақ әлеуметтанушыларды осы жал
пы сипаттамаға адамдардың қалай сәйкес келетіні қызықтырады. Бұл
тарауда адамдар өз мәдениеті мен қогамында табысқа жету үшін қажет-
ті ережелерді, тәжірибелерді және құндылықтарды қалай үйренетінін
қарастырамыз. Бұл процесс әлеуметтену деп аталады.
Әлеуметтенудің басты сипаты әлеуметтік рөлдерді үйрену болып
табылады. Рөлдерге белгілі бір әлеуметгік жағдайдағы кез келген
адамнан күтілетін мінез-құлық пен ойлау тәсілдері жатады. Аналар,
мұғалімдер, студенттер мен ғашықтар - бәрі де өз рөлдерін атқарады.
Әрбір ұстаным тиісті қимылдарға, айтатын нәрселерге және басқа
адамдармен өзара әрекетке түсу жолдарына қатысты белгілі бір сенім-
дерден тұрады.
Адам болуды үйрену
Біз өз іс-әрекеттеріміз бен сенімдеріміздің қаншасын үйрендік, қан-
шасы тегіміз арқылы берілгенін білесіз бе? Бүл сүраққа түбегейлі то-
лык жауап бере алмаймыз, себебі біз балаларды оқыту мен олардың
генін өзгерту әсерлерін салыстыратын тәжірибе жүргізген емеспіз. Де-
генмен әлеуметтанушылар ғасырлар бойы адамдар мен маймылдар-
ды қалыпты әлеуметтенуден немесе тіпті негізгі тәрбиеден айырған
кездегі жағдайлар туралы деректер жинады.
Маймылды енесінен айырып, оқшау өсіру
Классикалық тәжірибелер сериясы бойынша психолог Гарри Харлоу мен
оның серіктестері маймылдарды толық оқшаулап өсіргенде не болаты-
нын зерттеген (Blum, 2002). Маймылдың балалары сүт беретін механи-
калық аналық мүсінмен бірге белек торларда тіршілік еткен. Бала май-
мылдардың қоректері жеткілікті болғанымен, әлеу меттік қажеттіліктері
қанағаттандырылмаған. Нәтижесінде, олардың физикалық және әлеу-
меттік дамуы тежелген. Кейбірі аутизммен ауыратын балалар сияқгы,
мысалы, ойсыз көзқараспен қарау, өздерін тістеу, бұрыштарда жасыры-
нып гұру сияқты оғаш мінез-құлық танытқан. Өсе келе бұл маймылдар
жүптасудан бас тартқан; қолдан ұрықтандырылған кезде де үрғашы май
мыл баласын емізіп, қамқорлық жасамаған (Harlow & Harlow, 1966). Бұл
тәжірибелер әлеуметтік байланыстың маңыздылығын айғақтайды; яғни
жыныстық және аналық сезімдер сияқты туа біткен мінез-құлықты да
әлеуметтік өзара әрекетке түсу арқылы дамытпаса болмайды.
Харлоудың алты ай бойғы оқшауланған маймылдарды басқа-
лармен араластырмақ болған әрекеттері нәтиже беріпті. Соңында
сол алты айлық маймылдарды үш айлық балалары бар ұрғашы май-
мылмен бірге орналастырған, сөйтіп, басқа маймылдармен бірге әлеу-
меттенуге мүмкіндік берген соң ғана тәжірибе жақсы нәтиже берген
(Harlow & Suomi, 1971).
А дам ды бағы п-қағуды ң қ аж еттігі
Алайда адам болуды үйрену - маймыл болуды үйренуден мүлдем өз-
геше, сондықтан Харлоу тәжірибелері балалардың тәрбиесіз өсуінің
ӘЛЕУМЕТТЕНУ
93
I
Қажетінше дұрыс тәрбие көрмеген
I мұндайбалалар(мысалы,
оңтүстікафрикалықжетімдер) қалыпты
адами қарым-қатынасқа үйрене
алмайды, олардың ойлау және қабылдау
қабілеттері төмен деңгейде қалады.
салдары қандай болатынын жорамалдауға ғана мүмкіндік береді.
Әрине, нәтижені анық білу үшін балаларды ересектерден оқшау ұстау
адами тұрғыдан мүмкін емес. Солай бола тұра кейде бүл жағдайдың
шынайы өмірде орын алып жататыны өкінішті-ақ.
Балаларға дұрыс тәрбие бермей өсірудің салдарына қатысты кей-
бір айқын дәлелдерді төмен дәрежелі балалар үйінде тәрбиеленетін
балаларды зерттеуден көруге болады. Мұндай балалар үйінде бала-
лардың қажеттіліктері қанағаттандырылғанмен оларға тиісті тәрбие
беру жағы жетіспейді.
Ондағы балалардың көпшілігі рухы сөнгендей эсер қалдыра-
ды. Олардың кейбірі қоғамнан бас тартып, айналасына ешқандай
қызығушылық танытпайды, басқалары өздеріне де, өзгелерге де еш
аяушылық сезімі жоқ екенін көрсетті. Бұл балаларды кейінірек жақ-
сы отбасылар өз қамқорлығына алған күннің өзінде басқа балаларға
қарағанда олардың ойлауы мен қабылдауы төмен болатыны байқал-
ды. Олардың арасында, сондай-ақ дос таңдай алмау немесе аутистік
мінез-құлық таныту сияқты әлеуметтік қарым-қатынас қиындықта-
ры да кездесуі мүмкін (Rutter et al, 1999).
Тәрбиелеудің маңыздылығы туралы басқа да дәлелдерді ата-ана
тарапынан физикалық және эмоциялық қысым көріп өскен балалар-
дың жағдайларынан көруге болады. Джин (лақап аты) туралы оқиға
оның ауыр халін суреттейді (Newton, 2004). Оны 13 жасына дейін қатал
әкесі орындыққа байлап, кішкене бөлмеде ұстаған. Соқыр, мүгедек
анасы қатты қорқып қалғандықтан оған еш көмек көрсете алмаған.
Джин ешқашан ешкіммен сөйлеспеген, араласпаған. Соңында анасы
Джинді құтқармақ ниетпен алып қашып кеткенде де Джин сөйлей
алмаған, өздігінен жүре алмаған, тіпті дәретхананы да қолдана ал-
маған. Арнайы терапиядан кейін жағдайы біршама жақсарғанмен ол
өз бетімен өмір сүруге дайын болмай шықты.
Джиннің жағдайы ауыр. Бірақ ата-аналар жеткілікті әлеумет-
тік және эмоциялық қолдау көрсете алмайтын отбасыларда аталған
проблеманың жеңілдеу түрлері де кездеседі. Тән қажеттіліктері қа-
нағаттандырылғанмен басқа жағынан мұқтаждық көріп өскен бала
лар, көбінесе Джин сияқты жоғарыда аталған зерттеулердегі жетімдер
мен маймылдар сияқты қиындықтарға кезігеді. Яғни балалардың да,
маймылдардың да физикалық және әлеуметтік дамуы үшін өзара қа-
Достарыңызбен бөлісу: |
