28
сәйкестіктен бас тарту ниетіндегі дұрыс принцип деп ойлаймыз. Сол себепті
«дәлме-дәлдік» (точность) сөзінің орнына «адекваттылық» (бара-бар балама)
термині ұсынылды. Бұл – сәйкестік, мөлшерлік, шамалас деген ұғымды береді.
Белгілі аударма танушы А.В.Федоров бұл шетелдік терминді «полноценность»
деп орысшалапты, бұл сөз қазақ тіліне «толыққандылық» болып аударылады.
Бұл, біріншіден, аударма мәтінінің түпнұсқаға қызметі жағынан сәйкестігін,
екіншіден аударуда тілдік құралдарды таңдап алудың дұрыстығын білдіреді.
Аударма толыққандылығы туралы мәселенің маңыздылығы сонда, оны жолға
қою мазмұнды анық та толық беру туралы мәселені қозғайды. Бір тілдің
мағыналық мүмкіндігі мен екінші бір тіл арқылы берілген мазмұнның
арақатысы туралы мәселе бейнелеу құралдары мен бейнелеушінің арақатысы
туралы неғұрлым жалпы мәселенің бір жағы болып табылады. Міне, сондықтан
да аударманың толыққандылығын қамтамасыз ететін нақты жайттарға көңіл
бөлу қажет.
Аударылымпаздық принципі мен толыққандылық ұғымына жоғарыда
айтылып отырған тұрғыдан қарау қазіргі кезеңде де күшін жойған жоқ. Бұл
тұрғыда қазіргі кезде аударма төңірегінде айтылып жүрген аударылмайтын
«единицалр туралы мәселе де қайшы келмейді, қайта ол осы ұғымнан келіп
шығады» аударылмайтын единицаларға айрықша назар аудару өткен замандағы
аудармаға деген торығушылық көзқарасқа, аударма мүмкіндігн жоққа
шығаруға қайта оралу емес. Дәлел ретінде: С.Влахов пен С.Флориннің
«Непереводимое переводимое» деп аталатын кітабындағы бір тілдегі
«аударылмайтын» единицалардың (ол белгілі бір халықтың тұрмыс тіршілігіне
тән сөздер, идиомалар, еліктеуіш, одағай сөздер болуы мүмкін) келесі бір тілде
іс жүзінде мүмкін болатын сәйкестіктерін іздестіру мен жүйелеуге арналған.
Мұның өзі аударманың жеткен жетістігін, оның басқа тілдердің терең
қабаттарына бойлағанын, басқа тілдің ерекшеліктерін де меңгере бастағанын
көрсетеді.
Қорыта келгенде, тіл-тілдің аударылымпаздығы, аударманың толыққанды,
бара-бар болуы деген сөз бір тілден екінші бір тілге айна-қатесіз көшіру,
көшірмесін түсіру деген сөз емес, бұл аударма мұратына жатпайды. Аталмыш
принциптердің мақсаты – түпнұсқа мен аударманы мазмұн мен форма жағынан
барынша мүмкіндігінше жуықтату.
Біріншіден, қазақ әдебиетінің аударма саласында алғаш жасалған
Молданияз Бекімовтың «Капитан қызы» повесінің нұсқасы әдебетімізде өзіндік
орны бар, З.Тұрарбеков өз зерттеулерінде айтып кеткендей, «М.Бекімов
Пушкин прозасын алғаш ашушы, алғаш таныстырушы, алғаш аудармашы
болғаны хақ». Демек, ХХ ғасырдың бас кезінде М.Бекімов аудармасының
әлеуметтік, эстетикалық мәні зор болғандығы сөзсіз. Сонымен бірге қазақ
елінде пушкинтану ілімінің қалыптасуына зор үлес қосқанын ерекшелеп айтқан
жөн.
Екіншіден, М.Бекімов еңбегі қалай десек те жалпы көркем аударманың
белгілі дәрежеде өзгелерге арналған үлгісі болды деуге толық негіз бар.
29
Ал, кейінде жасалған Әбділдә Тәжібаев туындысы, біріншіден, аударманың
қандай болса да талаптарына жауап бере алатын, төл әдебиетіміздің аударма
саласында өзіндік орны бар туынды деген пікірді батыл айта аламыз.
Екіншіден, бұл жерде айта кететін бір жай: аударманың соңғы үлгісінің
талапқа сай өз дәрежесінде шығуы қазақ аудармашысының ақындық өнермен
тығыз байланыста, органикалық бірлік, тұтастықта болуымен түсіндіріледі.
Үшіншіден,
бұл
аударманың
отандастарымыздың
ортасынан
өз
оқырмандарын тауып, төл туындымыздай оқылып жүргеніне жарты ғасырдан
астам
уақыт
өтті.
Егер
Ә.Тәжібаевтың
аудармасы
оқырмандарын
қанағаттандырмаған болса, ол бұндай өміршең болмас еді де, алдыңғы
аудармашылар сияқты тағы бір аудармашының қолынан жаңа бір туынды
өмірге келер еді. Қазақтың бұл аудармашысы да, біріншіден, Қазақстандағы
Пушкинтану ілімінің өрістеуіне үлес қосты, екіншіден, сол тұстағы қазақ әдеби
процесінің деңгейін көрсете білді, үшіншіден, жоғары да өзіміз көбірек
тоқталған Пушкин шығармашылығы негізгі идеяның, ақындық шеберліктің т.б.
кеңінен насихатталуына жағдай жасады.
Сұрақнама:
1) «Капитан қызы» повесінің соңғы аудармасына тоқталыңыздар.
2) Ә.Тәжібаев шығармашылығындағы аударма өнерінің орны қандай?
3) Аударма өнерінің қазіргі жағдайын сипаттаңыздар.
2.6 Ұлттық-мәдени ерекшелік және әдеби аударма
Шәкәрім Құдайбердіұлының Пушкиннен жасаған аудармасы – әйгілі
«Дубровский»
повесі.
Аудармада
түпнұсқа
авторының
қолтаңбасы
білімдарлықпен қоса бес аспап суреткерлікпен жүзеге асқан. Дегенмен
Шәкәрімнің Пушкин соқпағынан табан аудармауды жалаң мақсатқа
айналдырмағанын, азды-көпті кейбір еркіндіктерге бару арқылы шығарманың
жұртшылыққа түсініктірек болуы жағын негізгі нысана еткенін арнайы
айтуымыз керек.
Бәрімізге мәлім замана сырын жан-жақты әрі тереңінен қамтуда прозаның
мүмкіндігі әдебиеттің басқа салаларына қарағанда әлдеқайда мол. Ал
поэзияның жөні өз алдына бөлек. Ол прозадай емес, өткен-кеткеннің тек
елеулілерін теріп алады да, кездейсоқтарды, ұсақ-түйектерді жіпке тізе
бермейді. Егер М.Әуезов Абайдың өмір жолын, ол өмір сүрген дәуірдің кескін-
келбетін өлеңмен жырласа, бізге эпопеядан таныс талай-талай эпизодтар,
детальдар, штрихтар сахнаның сыртында қалған болар еді. Кейіпкерлерінің де
бірсыпырасымен ұшырасу, тілдесу мүмкіндігінен айрылған болар едік. Бұл
айтылғанның «Дубровскийді» Шәкәрім жасаған нұсқасына да тікелей қатынасы
бар.
Тереңірек пайымдасақ, ақынның дүниетаным ұғымы мен гуманистік идея
тарапындағы өзара жақындықтары «Дубровский» сияқты шығармада айқын да
айшықты көрінген деуге толық негіз бар.
Достарыңызбен бөлісу: |
