паразиікзи
Т
Міндетгі
Міндетсіз
немесе
факультативті
кездейсоқ
^паразитизм
Моноксендо
Гетероксенді
Бір иедегі
даму сапыва
жанетуріие
1 —
•-
^
(
Алғашқы
\ /
'
Үстеме
үрлықтық
немесе
клепто-
паразитизм
Дара
Топтық
Көптік
паразитизм
Сурет-1. Паразитизмнің жіктелуі.
15
Эндопаразитизм
- ішкі паразитизм. Ішкі паразиттер иелерінің
ішкі мүшелерін залалдап коректенеді. Мысалы: кан бітесі денесінің
іиііндр-афелинус;
комсток сымырының дернэсілінде -
псевдофикус\
кырыккабат ак көбелегі жұлдызкұртында -
апантелес
паразиттік
тіршілік етеді. Бұл топка жататын паразиттердін мацызы өте зор.
Мэселен, зиянкес бакашык қандалалардың жұмыртқалары ішінде
паразиттік тіршілік ететіп
теленомиидер
, зиянды көбелектер
жұмыргкаларын
трихограммалар
залалдайды. Бұл паразиттердіц
артыкшылыгы - олар зиянкесгерді дамуыныц ец бірінші - жұмыртка
кезенінде жойып кұртады.
Эндопаразиттер иесінің денесіне әртүрлі жолдармеп енеді.
Жаргак канаттылардың еркін тіршілік ететін аналықтары жүмыртка
салғыш
аппаратының
көмегімен
иесінін
жұмыргкаларын,
дернэсілдерін, куыршактарын немесе ересектерінін денесін тесіл,
соған
өздерінің жүмыргкаларын
салады.
Осындай тэсілмен
трихограммалар
жопе
теленоминдер
көптеген
бөжектердіи
жұмыргкаларын,
псевдофикус комсток
сымырынын аналыктары
мен дериосілдерін, ал
пимпла
деп аталатын паразит
алма жеміс
жемірінің
куыршактарын
закымдайды.
Жаргак
қанатты
эндопаразиттердіи,
мысалы
габробраконның
аналыктары
ұн
көбелегі жұлдызкүртыныц денесін жансыздаидырады да, оның
касына өздерінің жұмыртқаларын орналастырады. Жұмырткадан
шыккан дернэсілдері жұлдызкұрттың денесіне еніп, паразиттік
тіршілік ете бастайды.
Паразит
шыбындар
өздерінің
жұмырткаларын
эртүрлі
жолдармен салады. Мысалы,
компсилюра
деп аталатын шыбын
жұмырткаларып жүнсыз кобелек жұлдызкүрттарының
ішкі
куысына
салады.
Астык сүр көбелегінің паразиті
блефарипода
жұмырткаларын
иесінің жүлдызкұрггары коректенетін өсімдік жапырактарыиа
орналастырады. Жүлдызкүрттар жаиыракгармен коректенгенде
жұмыртқаларды да коса жүтады. Одан соц олардан дерносілдер
шығып, жұлдызкүргтыц ішек куысынан, дене куысына енеді.
Мысалы кырыккабат коныр көбелегінің паразиті -
эрнестия
дернэсілдері, бұл шыбын
дернәсілдерін
тірідей туады. Одан сон,
дерносілдер өсімдіктердіц жапырақтары мен сабактарында өрмелеп
жүріп, көбелектің жүлдызкүрттарын тауыи алады да, олардыц
денесін тесіп ішкі куысына енеді.
16
)ктопаразитизм -
сырткы паразитизм. Сыртқы паразитизм
ислеріпіц л аіе сыртында тіршілік етіп, олар терісіндегі жаракат
аркылы қоректенеді. Бұл иаразиттердін нозік дернәсілдері, эдетте
сыртқы ортаның осерінен калканшалылармен (кыска
иіаишқты
афитис
калифорния сымырынын паразигі), жалтан піллосімен
(кмрмккабат шыбынынын ересек дернэсілдер паразиті -
алеохара
коцызының дерносілі) кортанады немесе олардың иелері закымдау
жолдарында, жиырылтан жапырактарда жопе баска орындарда
жасырын тіршілік етеді.
Міндетті, жапама жэпе кездейсоқ
паразитизм. Міндетті
паразиперде бір бөжекгер (паразит) екінші бір бөжекгерді (иелерін)
міндетті түрде залалдаута бейімделген. Еі ер негізгі иелері болмаса,
ол паразиттер өсіп - өне алмай, өліп калады. Ал
жанама
иаразиттер
иелері жок болтан жағдайда да, өз бетінше дербес тіршілік етіп,
өсіп-өне береді. Кездейсок паразиттер, кейбір бөжектермен тығыз
биологиялык байланыста болмаса да, олардыц ішкі және сырткы
тері жамылғысын закымдаи тіршілік егеді.
Алгаищы
және
үстеме
паразитизм.
Өсімдік
коректі
бөжектерді- (жырткышгы) мекендеп, солардыц есебінен тіршілік
егетін паразигтерді
алгашқы паразит
дейді. Ал осы алташкы
иаразиттердін дернәсілдерін, куыршақтарын (олар иесінің ііпінде
жаткан күйінде) мекеидеп, солардыц есебінен тіршілік ететін
парази перді
үстеме
немесе
соцгы
паразиттер деп атайды.
Шабуыл жасаушы организмніц корек тізбегіндегі орнына карай,
ол екінші, үшінші, ал кейде төргінші регтік паразит немесе II, III,
IV-реттік паразиттері болуы
мүмкін.
Бұл жатдайда үстеме
паразиітердіц екі түрі ажыратылады:
тікелей
паразит жатдайда
иаразиттердіц өзі залалданады жоне
тікелей емес
паразиггік
жатдайда үсгеме иаразигтердіц залалдаушы ортанизмі
аігашқы
паразит
иесі болады.
Клептопаразитизм.
Клептопаразитизм үры
паразитизм
детенді
білдіреді. Бүл
паразитизмде,
үры
паразит
өзініц үрпатын
залалдаиып койтан иесіне ориаластырады жоне ол алташкы
паразит
дерносілдер босекесінде ыгыстырып шытарады. Бүл жатдайда ұры
паразит екінші паразигердіц әрекетін іздеу жоне иесін залалдау
үшін иайдаланады. Мысалы,
қарагай шайыр
бізтұмсытынын
төртінші жастаты дерносілдеріиін ұры паразиттері
эвритомида
иесіне шаншар дерносілі залалдамайынша, оны шабуылдамайды.
17
Эвритомида алдымен шаншар дернэсілін өлтіріп, содам сом
«ұрланған» нысанды залалдауға кіріседі. Бізтұмсыктын алғашкы
маразиттеріміц көбеюін тежеп,
эвритомида
оным сам мөлшерінің
артуыма эсер етеді дем есемтелді.
Дара және көптік
наразиттер.
Дара
наразиттер эр иемің
дарактарында біреуі гама дамитындыгымен сипатталады. Бір
мезгілде бір иені
екі
жэме одам
көп бір түр
дарақтарының
маразиттермем залалдамуым
топтық
наразиттер дейді. Егер бұл
жагдайда иені бір гүр дарактары артык залалдаса, омда бұл
күбылысты
артық
наразиттер дем агайды.
Көптік
наразиттер
жагдайымда немесе мультимаразиітерде - бір иені екі мемесе одам
да ком паразит найдаланады.
Моноксеиді және гетероксеиді
наразиттер. Жиі кездесетін
моноксенді жагдайда маразиттердің дамуым аяктауыма бір
ие
кажет
болады, ал гетероксенді наразиттер - бірмеше түрдін иелері кажет
болады.
Антибиоз.
Антибиоз кұбылысыма микроорганизмдер мемесе
жогары сагыдагы өсімдіктердіц баска организмдердін дамуым
бәсеңдететініне байламысты оргамизмдер арасымдагы
антогонистік
қарым-қатынасты жагкызады.
Алғашкы кезде антибиоз ден
бактериялардың актиномицеттері мен саңырауқұлақтарын бөлетін,
тіршілік эрекеттерініц өнімдерін, ягни баска микроорганизмдердін
белгілі тонтарына катысты жогары физиолоі иялык белсенді
загтарды түсінген. Сонгы кездерде бүл түсінік кеңейін, жогары
сатыдагы өсімдіктердін микробтарга карсы
залар-фитоцидтер,
токсиндер
жэне т.б. заттар косылды. Бүл заттардыц кейбірі
өсімдіктердін
бөжектермен,
кенелермен
закымдауына
төзімділіктерін аргтырады. Енді бір түрлері дернәсілдердің кыстан
шыгуга кажетті қоректік корларыныц аз жиналуына эсер етіп,
олардың
өлуіне,
өнімділігінің
төмендеуіне,
дене
колем інің
кішіреюіне жэне т.б. экен соқтырады.
Бақылау сұрақтары:
1. Биологиялық тэсілдің міндеті меде?.
2. Бөжектердіц кай топтарында жыртқыштар ком кездеседі?
3. Бөжектердін кай тонтарында наразиттер көп кездеседі?
4. Паразиттік жэне жырткыштык дегеніміз не?.
18
5. Моноксенді наразиттіц гетероксенді паразигтен негізгі
айырмакшылығы?
6. Дара паразит дегеніміз не?
7. Бір мезгілде бір иені екі жоне одан көп бір түр дарақтарыныц
паразиттермен залалдануын кандай иаразиттер деп атайды?
19
|
