Б. К. Копжасаров «Өсімдік коргау жоне карантин» кафедрасынын

нүктелі және құбылмалы кызыл қоңыз, пропилея 14-нүктелі және 
кейбір басқа түрлері жатады. Екі нүктелі қан қызы қоңызы - 
Adalia
bipunctata
L. Орташа көлемді ересегі 3,5-5,5 мм денесі созылыңқы 
сопақ, шамалы дөңес (сурет 5). Алдыңғы арка бөлігі және әсіресе 
канат бетінің түсі өте кұбылмалы. Ашық түрлерінде алдыңгы арка 
бөлігі 5 бурыл немесе кара дакты, ал канатының беті кызыл немесе 
сары, нүктелерсіз, кейде ақ көмескі дакты немесе кара нүктемен. 
Қанық түстерінде кара түс басым болады, қызыл түс торт бүрышты 
иықты түрде және әрбір канат бетінің ортасында тігіске жақын және 
үшында түратын дөңгелектенген екі дақ болады. Қара түрлерінің 
бүйірлерінде кара немесе жіңішке ак жолак болады.
Бес нүктелі қан кызы қоңызы - 
Coccinella quinquepunctata
L. 
Ересегі денесінің ұзындығы 3-5 мм. Үсті кызыл, қанаттарының 
бетінде бес кара дақтары бар сонымен ерекшеленеді. Арткы даты 
бүйір шетте тігістен алые жатады (сурет 6).
Сурет-6. Бес нүктелі кан кызы коңызы - 
Coccinella quinquepunctata
L.
Жеті нүктелі кан кызы қоцызы - 
Coccinella septempunctata
L. 
Үсті қызыл қанаттарының бетінде жеті кара дактары бар, сонымен
98
Сурет-5. Екі нүктелі кан кызы коңызы - 
Adalia bipunctata
L.
ш

ерекшеленеді. Қоңыз денесінің ұзындыгы 5,5-8 мм, пішіні сопақша 
қысқа, жартылай шар тэрізді. Бас. алдыңгы арқа бөлігі, кеуде және 
аяқтары қара түсті. Дернәсілдері қозгалмалы, суретті қызыл қанық 
түсті (сурет 7).
Сурет-7. Жеті нүктелі кан кьпы конызы - 
Coccinella septempunctata
L.
Он үш нүктелі қан қызы қоңызы - 
Hyppodamia tredecimpunctata
L. Денесінің үзындыгы 4,5-7 
мм. 
Қоңыздың үсті 
қызыл, 
қанаттарының бетінде біртіндеп жогалатын 13 қара нүктелері бар 
(сурет 8). Алдыңғы арқа бөлігінің ортасында ірі 4 бүрышты дақтары 
және бүйірлерінде екі қара дақтары бар.
Сурет-8. Он үш нүктелі қан қызы коңызы - 
Hyppodamia tredecimpunctata
L.
Қүбылмалы нүктелі қан кызы қоңызы - 
Adonia variegata
Gz. 
Орташа көлемдегі қоңыз (3,5-5 мм), денесі сопақ, созылыңқы (сурет 
9). Алдыңгы арқа бөлігінің түсі сары немесе қызылғыт - сары, қара 
түсті тәж тәрізді суреті бар. Қанатының беті созылған жазық, бірақ 
қызыл жеті нүктелі, олардың ішінде біреуі ортақ, қалгандары әр 
қанатының бетінің жартысында үш-үштен орналасқан.
99

Сурет-9. Қүбылмалы нүктелі кан кызы қонызы 
-Adonia variegata
Gz.
Он терт нүктелі пропилен - 
Propylaea quatuordeciinpunctata
L. 
Денесінің ұзындығы 3,5-4,5 мм. Қоңыз қанаттары беті 
14 
төртбүрышты, қара нүктелері бар сары түсті, олар жиі ашық түсті 
суретке айналады (сурет 10).
Сурет-10. Он төрт нүктелі пропилея - 
Propylaea qualuordecimpunctata
L.
Қызыл қоңыз дернәсіл және ересек сатысында жыртқыш, 
қомағай және ашқарақ. Солтүстікте кокцинеллидтер (қүбылмалы 
қоңыздан басқа) бір үрпақта дамиды, оңтүстікте - 2-3 үрпақ береді. 
Қоңыздар орман тогайларда және орман шеттеріндегі жолақтарда, 
қуыстарда, қабық асты және басқа да тасаларда қыстап шыгады. 
Қыстаудан кейін орман және бақша агаштарындагы бітелердің 
топтарында қосымша қоректенеді. Онда олар жапырақ бүргелерімен 
және басқа да бөжектермен, өсімдік шырыны және тозаңдармен
100

қоректенеді. Кокцинеллидтердің қоректенгенде кеміндеі тәулікте 
80 - 200 дана бітелерді жейді. Қызыл қоңыздың жұмыртқасы ашық 
сары гүсті. Аналыгы жұмыртқаларын бітелерден тыс 1-1,5 айдың 
ішінде салады. Дернәсілдер белсенді түрде өзінің құрбандарын 
іздей бастайды. Өзінің даму кезінде дернәсіл 400- 600 біте жейді. 
Олар өсімдіктерде қуыршақтанады, жапырақтардың бет жагында 
басын төмен салбыраган күйі жабысып түрады.
Алтынкөздер түқымдасы 
Chrysopidae
, топы 
Neuroptera.
Астық 
дақылдарындагы бітелерінің ең тиімді жырткыштарына кэдімгі 
алтынкөздер - 
Chrysopa сагпеа
, 7 - нүктелі 
-Сһ. septempunctata,
мүсінді - 
Сһ. Formosa,
мөлдір немесе маржанды - 
Сһ. Регіа
және 
кейбір басқалары жатады. Олар сонымен бірге өрмекші кснелермен, 
сымырлармен, трипсілермен, жүмыртқа және жұлдызқұргтармен 
қоректенеді. Таралуы және егістік дақылдардагы көпшілігімен 
негізгі орынды кәдімгі алтынкөз алады. Астық дақылдарының 
танаптарында. гүлдеу фазасында алтынкөз өсімдіктердегі бітелер 
тобының 
пайда болуымен 
шыга 
бастайды. 
Сүттеніп, 
nicy 
фазасының басында, афидофагтардың саны елеулі артады. Олардың 
нәтижесінде бітелер санының төмендеуі аз уақытта айтарлықтай 
нәтиже береді.
Сирфидтер
, немесе ызылдақ шыбындар түқымдасы 
Syrphidae,
тобы 
Diptera.
Астық бітелерінің негізгі, түрақты жыртқыштары. 
Сирфидтің көпшілік түрлері полициклді: жылына 2-4 үрпақ береді. 
Қуыршақ фазасында топырақта немесе өсімдік қалдықтарында, 
жапырақтарда және өсімдік сабақтарында қыстайды. Көктемде 
сәуір - маусым айларында пайда болып, шыбындар толықтай 
жетілмей үшып шыгады. Олар раушан, айқыш. күрделі, шатырша 
гүлділер және басқа да өсімдіктердің шырыны мен тозаңдарымен 
қосымша қоректенгенде толық жетіледі. Жазгы үрпақтарының 
аналықтары қоректенгеннен соң, 3 күннен кейін, жүмыртқа сала 
бастайды. Жүмыртқалары үсақ, 0,1-0,2 мм сопақ, үзын, сүттей ақ 
түсті. Аналықтары жұмырткаларын біте шоғырларындагы жас 
өсімдіктерге салады.
Аналыгы бір-бірден жекелеп, 3-5 жүмыртқа сала алады. 
Жүмыртқаның дамуы 2-3 күнге созылады. Дернәсілдер үш жастан 
өгеді, 20 шақты күнде дамиды, сол жерде қуыршақтанады. Ересек 
дернәсілдер бір күнде 60-200 бітелерді жояды, ал барлық өмір сүру 
кезеңінде - 1000-2000 біте. Қоректену кезінде дернәсіл бітені сорып
101

алып, құрбанынан қалғанын лақтырып тастайды. Сирфидтер 
жұмыртқаларын бітелер шогырларына салады, ол аз қозғалатын 
және ашқарақ дернәсілдерінің дамуын қамтамасыз етеді.
Астық дақылдарында сирфидтердің негізгі 
Sphaerophoria
scripta, Syrphus corollae, S. ribesii, S. balteatus, Scaeva pyrastri
түрлері көрсетілген.
Таңылған сирф - 
Syrphus ribesii
L. Ересегі денесінің ұзындыгы 
10-12 мм. Сопақ, жалпақ жұмыртқа тәрізді құрсагымен, құрсагының 
3-4 тергиттеріндегі үздіксіз көлденең таңгыш тәрізді сары 
белдігімен сипатталады. Ортаңгы арка бөлігі ақ. Мұртшалары сары 
(сурет 11).
Сурет-11. Таңылган сирф - 
Syrphus ribesii
L
Жарты ай сирфі - 
Syrphus corollae
F. Денесінің үзындығы 8-10 
мм. Қүрсагының үшінші-төртінші тергиттеріндегі сары таңғыш 
гантель тәрізді, қүрсагының бүйір шеттерімен өтеді. Алдыңгы арқа 
бөлігі жылтыр.
Бацылау сурацтары :
1. Тэжірибеде трихограмма неше мерзімде шыгарылады?.
2. Трихограммалар қандай тобқа жатады.?
3. Трихограмалардың неше гүрі және қанша түр аралық 
формалары кездеседі?
4. Трихограммалар қай жерлерде кеңінен таралган?.
5. Күздік және басқа кеміргіш қоңыр көбелектердің жылына 
неше үрпақ беріп өсіп-өнеді?.
6. Қандай астық дақылының энтомофагтарын білесің?.
102

7. 
Зиянды коцыр көбелектерге карсы күресте одетте егіннің бір 
гектарыыа зиянкестің сан мөлшеріне байланысты канша мыц 
трихограмма шығарылады.
8.Зиянды сүлікше коцыздар энтомофагтарының канша түрі бар?
9. Астык бітелерінің санын өте тиімді, жырткыш бөжектер 
жояды?
103

ДӘНДІ ДАҚЫЛ ЗИЯНКЕСТЕРІНІҢ ЭНТОМОФАГТАРЫ.

жүктеу 16,49 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: