-Coccinellidae.
Қаи кызы деи аталатын жырткыш коцыздар. Денесі жарты шар
торізді, арка жаты дөцес, бауыр жаты жазык болыи келеді.
Мүртшалары кыска, соцты бунаты түйреуіш басты тэрізді. Үшіиші
бунаты өге кішкеие, сондықтан табаидары 3 бунақты сиякгы.
Дериосілдері камиодео гэрізді. Қан кызы коңыздарының көпшілігі
жыртқыштар. Олар біте, жапырақ бүртесі, кеие, сымырлар сияқты
ұсак бөжектермен қорекгеііеді. Өте кец таралтам түрлері: жеті
цүктелі каи кызы (
СоссіпеИа septempunctata
L.), екі нүктелі
(Ada/ia
bipunctata
L.), күбылмалы
(Adonіa variegate
L), иүкте тэрізді
(Stethorus punctillum
Wiese,)
кап
кызы
коцыздары.
Баска
жырткыштармен
салыстыртанда
кап
кызы
коцыздарымыц
артыкшылыты:
кыстайтын
жерлеріиде
ore
ком
мөлшерде
щотырлана алады, едэуір ұзак мезгіл сактаута жопе бір жердеи
екіиші жерте тасымалдаута көнгіш, өсімдік бітелерініц can
мөлшерін тежейтін факторлардыц бірі осы кап кызы коцыздары.
Стафилиндер
немесе
қанатты
коцыздар
түкымдасы
Staphylinidae.
Қоцыздардыц деиесі үзьш жоие жіцішке болыи келеді
де, кыска, катты каиаіттары кұрсатыныц алдыцты екі сақинасын
тана жауьш түрады. Дериэсілдері камиодео горізді, бастары үлкен.
Ересек коцыздар да, оиыц дериэсілдері де жаиырак, тас, аташ
кабыты
астьшда,
сүткоректілер
меи
қүстардыц
үяларьшда,
күмырска илеуіиде, тіршілік етеді. Коишілік түрлері жырткыштар,
кейбіреулері паразиттік тіршілік етеді. Жырткыш түрлерініц ішінде
мацыздысы - алеохара
(Aleochara bilineata
Gy 11.). Ересек коцыздар
кырыккабат шыбындарының деріюсілдері мен жүмырткаларыц жен
коректеиеді, ал олардыц дериәсілдері шыбындардың жалған
піллэларының ішкі паразигі. Дериосілдері өте тез қимылдайды да,
шыбышіыц жалган пілләларьш оцай тауыи, оларта кұрсагының
ұшымеи жабысыи, деиесіи тесіи, ішіпе енігі, қоректенуге кіріседі.
Барылдак коцыздар іүкымдасы -
Carabidae.
Ет коректілер тои
тарматыныц ец ірі тұқымдасы, 20 мыцнан аса түрлері белгілі.
67
Қоцыздар өте жылдам, тез кимылдайды, кара түсті немесе эр түрлі
түсті, аяктары жүгіруге бейімделген. Дернэсілдері камподео тәрізді,
көбінесе топыракта мекендейді. Барылдак коңыздардыц көпшілігі
жырткыш,
бөжектер,
молюскалармеи
қоректенеді.
Мысалы,
Calosoma auropunctata
дэннің сүр көбелегініц жұлдызкүргымен
коректенеді.
Алакүліктер тұқымдасы-Ме/ой/яе. Қоцыздар көбіиесе ашык
жэне шүбар, ала түсті болады. Қара түсті жұмсак, қысқарған. Толык
түрленіп дамиды. Дериэсілдері бір жаста камиодео тарізді
триунглиндер, екінші жәие баска жастағылары кұрт тэрізді.
Қоңыздар өсімдік жапырактарымен коректеиеді. Дериосілдері
шегірткелердің иемесе ара жүмырткаларыиыц корыи азайтады. Кец
таралған түрлері: ала коңыз
(Mylabris calida
Pall.), терт дакты (М
quadripunctata L.)
жоне баскалары.
Тор канаттылар гобы -
Neuroptera.
Топ өкілдері негізінен ірі
бөжектер қатарына жатады. Ауыз мүшелері кеміргіш. Мүртшалары
к ө і і
бунақты. Аяктары жүрііш 5 буиакты, кейде алдыцғы аяқтары
үстағыш типіне жатады. Дериосілдері камподео торізді, ауызынын
жоғаргы жактары алға карай шығынкы және орак торізді иілген,
куыршактары
ашык.
Бүл түкымдаска жататын бөжекгердін
дерносілдері, кейде ересектері де жыртқыштар. Олар негізіиен
бөжектерді жэне кенелерді жеп күртады. Ton 8 тұкымдаска
біріккен, 5 мыпдай түрі бар. Солардын ішіндегі биологиялык күрес
үшін
маңыздыларына
алтын
көздердіц
геморобидтер
мен
симферобидтер және тозан канаттылар өкілдері жатады.
Алтынкөздер түкымдасы -
Chrysopidae.
Әртүрлі іүс беріп,
маржандай күлпырып түратып қанаттарының өрісі 19-50 мм,
ересектерінін жалпы түсі акшыл, жасыл немесе көк-жасыл, көздері
алтын гәрізді кұлиырып түрады. Мүртшалары қылшык торізді,
маңдайы жазык, карапайым көздері болмайды. Дерпосілдері
камподео торізді, кеуде аяктары жаксы жетілген. Жүмырткалары
ұзын сабакшалы, сопакша келген, түсі акшылдау жасыл немесе
сарғыш болады.
Алтынкөздер түнде белсенді болады да, жасанды жарыкта
жаксы үшады. Аналықтары екі айдай гіршілік етіп, 800-дей
жүмыртка салады. Дернэсілдері бітелерді, бүрге-шіркейлерді,
кепелерді, үсак бөжектерді жэне кейбір бөжектердің дерносілдері
немесе жүлдызкүрттары жоне жүмыртқаларымеп коректенеді. Кен
68
таралған түрлері кэдімгі алтынкөз
(Chrispora carnea
Steph.), жеті
нүктелі алтынкөз
(Сһ. Septempunctata
Wesm.).
Жаргак канаттылар
тобы-Hyinenoptera.
Денесінің ұзындығы 0,2-
60 мм болатын біртекті екі жұп жаргак канаты бар эртүрлі
жәндіктерді біріктіреді. Кейбір түрлерде (мысалы, жүмысшы
қүмырсқада,
кейбір
шаншарлардыц
аналыктарында)
канат
болмайды. Мүртшалары жіп тэрізді, бүгілмелі, кейде кауырсын
тэрізді болады. Ауыз мүшелері кеміргіш, кейде редукцияланған.
Қүрсагы кондырмалы, сабакшалы. Аналықтарында жақсы жетілген
жүмыртка салғыш кынабы бар. Дернэсілдері құрт тэрізді немесе
жалған жүлдызкұрттар, куыршактары ашык, көбінесе піллэ ішінде
болады. Қоректенуі жэне маңызы жағынан жарғақ канаттылар алуап
түрлі. Олар фитофагтар, беріш түзушілер, гүл шырынын жэне
тозаңын
пайдаланушылар,
жырткышгар
жэне
бөжектердін
наразиттері болып саналады, ішіндегі мацыздылары: шаншарлар,
бракопидтер, трихограммалар, сцелионидтер болып сапалады.
Трихограмма тұкымдасы -
Trichogrammatidae.
Трихограммалар
өте үсак, үзындыгы бір мм-ге жетпейтін, кара немесе сары түсті,
артқы канаттары үзын жоне енсіз болады. Мүртшалары кыска
апалыкгарынікі шокнар басты, бес буыннан тұрады, аталықтарынікі
үш буынды. Аяктары жінішке, габапдары үш буынды. Ересек
бөжектер гүл шырыпын сорып, дербес тіршілік егеді, ал
дернэсілдері зиянды бөжекгердіц жүмырткаларында паразиттік
тіршілік етеді. Трихограмма 70-ке жуык зиянды бөжектердіп
паразиті бола алады.
Қазақстаи жагдайында аса кауіпті зиянкестер мақта коныр
кобелек паразиттерінің ішінде ен негізгісі: кодімгі грихоірамма
( Trichogramma evanescens
Westw.), сары трихограмма (Т.
Cacoeciae
pallida
Meyer.), аталықсыз трихограмма (Т.
Embryophagum
Htg.).
Кеміргіш коныр кобелек наразиті ішіндегі маныздысы кодімгі
трихограмма.
Сцелионид тұкымдасы -
Scelionidea.
Денесінің үзындыгы 0,6-6
мм, кара түсгі өте үсак, мүртшалары 11-12 буынды. Бүлар әртүрлі
жэндіктердің жүмырткаларын залалдайды. Сондықтан оларды
жұмыртка
жегілер
немесе
теленоминдер
деп
атайды.
Теленоминдердің жүмыртка фазасынан бастап, ересек бөжекке
дейінгі даму
кезеці
иесінің жүмыртқасының ішінде өтеді.
Залалданган жүмырткалар бірте-бірте коцыркай тартып, екі-үш
69
күнпеіі соц меруерт рецді, кара-көк түске айналып, күн сэулесімен
кұлпырып көрінеді.
Қазакстанда жүргізілген зсрпеулер бойьшша (Тілмеибаев 1978)
кандалалар жүмырткаларында теленоминдердін
Trissolcus grandis
Thom.
Т.simony
Mayer,.
Telenomus chloropus
Thoms.жопе т.б.
түрлерінде паразиттік тіршілік етеді.
Шаншарлылар немесе ихнеумонида
лукътдасы-Ichnewnonidae.
Жаргак канаттылар тобының ішіндегі ец ірілері, үзыидығы 10-25
мм. Мұртшалары
Достарыңызбен бөлісу: |
